“Mənim tək alim olanlar çəkir həmişə cəfa...

Tarixin elm və mədəniyyət erası...

XI-XII əsrlər Azərbaycanda elm və mədəniyyətin inkişafı üçün yeni bir mərhələnin başlandığı dövr hesab olunur. Bu dövrdə elm və mədəniyyətə böyük üfüqlər açan şəhərlərdə mədrəsə və məktəblər istifadəyə verilir, şəxsi və ictimai kitabxanaların fəaliyyəti genişlənirdi. Eyni zamanda, kağız istehsalı, kitabların üzünü köçürmək və cildləmək üçün mərkəzlər yaranırdı. Böyük bir inkişaf mərhələsinə qədəm qoyan Azərbaycan şəhərlərində rəsədxanalar, xalq xəstəxanaları işləyir, Şamaxı, Ərdəbil, Təbriz kimi şəhərlər çiçəklənirdi.

Belə bir vaxtda Şirvan da böyük elm və qələm sahiblərini cəmləşdiyi mərkəzə çevrilirdi. Məlum olduğu kimi, həmin tarixdə burada böyük məktəb və kitabxanalar fəaliyyət göstərməyə başlamışdı. Buna sübut olaraq, tədqiqatçı alimlər məşhur Azərbaycan şairi Xaqaninin bir alim və şair kimi formalaşmasında II Mənuçöhrün sarayında təşkil olunmuş zəngin kitabxananın böyük rol oynadığını qeyd edirlər. Şirvan hakimi Mənuçöhr ölkənin məşhur alimlərini, memarlarını, istedadlı şairlərini, nəqqaşlarını öz ətrafına toplayaraq sarayda şairlər məclisi düzəltmişdi. Saray ətrafında toplanan görkəmli şairlərdən Əbül-Əla Gəncəvi, Xaqani Şirvani, Fələki, İzzəddin Şirvani və başqaları orijinal əsərlər yazıb yaratmaqla bərabər, ən yaxşı kitabların tərcüməsi ilə də məşğul olmuşlar.

Hətta bu dövrdə Xaqaninin şəxsi kitabxanasının olması haqqında yazılanlar da özünü doğruldur.

Xaqaninin bir alim və şair kimi formalaşmasında şübhəsiz II Mənuçöhrün sarayında təşkil edilmiş məclislərin xüsusi rolu olmuşdur.

Məlum olduğu kimi, onun özü uşaqlıqda ibtidai təhsil və tərbiyəsini əmisi Kafiyəddin Ömər Osman oğlunun yanında almış, sərf-nəhv, nücum, tibb, hikmət, fiqh, ədəbiyyat elmlərini öyrənmiş, sonra isə Əbül-Əla Gəncəvinin tövsiyəsi ilə saraya dəvət olunmuşdu.

Bu tərəqqi mərkəzlərinə qucaq açan mərkəzi şəhərlər içərisində Gəncənin xüsusi yeri və mövqeyi vardı. Bəhs etdiyimiz dövrdə beş yüz mindən artıq əhalinin məskunlaşdığı bu şəhərdə bir çox dillərdə danışan insanlarla qarşılaşmaq mümkündü. Dahi şairimiz Nizami Gəncəvi təsadüfən Gəncəni “Mənim Babilim” deyə öymürdü. Uzaq ölkələrdən buraya tacirlər, alimlər, şairlər, sənətkarlar gəlirdi. XI əsrin ortalarında görkəmli Azərbaycan şairi Qətran Təbrizi də Gəncəyə köçdü. O, burada tez bir zamanda Şəddadilərin sarayına dəvət olundu və saray şairləri içərisində seçilərək, böyük rəğbət qazandı.

XI əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli simalarından olan Əbül-Əla Gəncəvi də Qətran Təbrizi poetik ənənələrinin davamçısı idi. Mənşəcə Azərbaycan türklərindən olan şair farsdilli Azərbaycan ədəbiyyatının banisi hesab edilir.

“Şairlərin hökmdarı” Əbül-Əla Gəncəvi

Əbül-Əla Gəncəvi XI əsrin sonunda Gəncədə anadan olub. Təhsilini burada bitirdikdən sonra o, müsəlman Ərmənşahlar dövlətinin paytaxtı Xilat şəhərinə gəlir. Akademik Krımskinin mülahizələrinə görə, o, “Ərmənşahlar sarayında şeir qoşurdu”. Amma yazılı mənbələr göstərir ki, Əbül-Əla burada çox qalmır və Şamaxıya köçür. O dövrün əhəmiyyətli şəhərlərindən biri olan Şamaxıda da fitri istedadına və yüksək hazırcavablığına görə o, tezliklə şairlərin böyük himayədarı Şirvanşah I Mənuçöhrün yanında xidmətə götürülür.

Əbül-Əla Gəncəvinn əsərlərini təhlil edən tədqiqatçılar göstərir ki, o, poetika, fəlsəfə, astronomiya və tibb elmləri sahələrində hərtərəfli biliklərə malik olmuşdur. Ümumiyyətlə, Əbül-Əlanın poeziyası o dövrün şairlərindən akademizmi və bədii kamilliyi ilə seçilir. Şair sarayda öz ətrafına topladığı istedadlı gənclər arasında rəsmən “məliküşşüəra” (şairlərin hökmdarı) adını qazanır. Bundan sonra o, məşhur farsdilli Şirvan poeziya məktəbinin əsasını qoyur. Əbül-Əlanın şagirdləri içərisində bütün Şərqdə məşhur olan Xaqani Şirvani və Fələki Şirvani kimi şairlər vardı.

Əbül-Əla Gəncəvi böyük Azərbaycan şairi Xaqaninin taleyində önəmli rol oynayıb. Bu gənc qələm sahibinin istedadını ilk olaraq o kəşf edib və onu Şirvanşahlar sarayında işə düzəldib. “Vikipedia”nın yazdığına görə, gənc şairə əvvəllər götürdüyü “Həqaiqi” təxəllüsünü “Xaqani” ilə dəyişməyi də Şirvanşahın arzusu ilə məhz o məsləhət görmüşdü. Bu o demək idi ki, artıq Xaqaninin istedadı özünü türk adətincə xaqan adlandıran I Mənuçöhr tərəfindən də qiymətləndirilirdi. Belə ki, şairin özünü Xaqani adlandırması həm Şirvanşaha, həm də sənətkara fəxr gətirərdi. Əbül-Əla Gəncəvi özü bu haqda belə yazırdı: “Mən sənin təhsil almağın üçün qayğı göstərdim. Mən sənin dilini şairliyə açdım. Sənin həqiqi şair olduğunu görəndə mən səni xaqanın (şirvanşah Mənuçöhrün) yanına gətirdim. Mən sənə Xaqani adını verdim.”

Şairin tarixin sirlərinə qarışan “xəzinəsi”

Bundan əvvəl Əbül-Əla başqa bir şamaxılı şair və astronom Cəlal əd-Din Fələkiyə himayə göstərmişdi. Rəvayətə görə, hətta Əbül-Əla öz qızını da ona verməyi vəd etmişdi. Lakin sarayda yeni və daha bir parlaq ulduz göründükdən sonra Əbül-Əla öz qərarını dəyişir və onun qızı Xaqaniyə qismət olur. Pərişan olmuş Fələkiyə təsəlli olmaq üçün ustad ona 20 min dirhəm pul verir və əlavə edir ki, “Oğlum, sən bu pula hər biri mənim qızımdan daha gözəl əlli Türküstan kənizi ala bilərsən.” Amma həmin rəvayətin əksinə olaraq, bəzi tədqiqatçılar Xaqani haqqında əsərlərində onun Əbül-Əlanın qızı ilə evlənməsi faktını təkzib edirlər.

“Məliküşşüəra”ya layiq görülən bütün üstünlüklərinə baxmayaraq, sarayda Əbül-Əlanın həyatı heç də təhlükəsiz keçmirdi. Onu istəməyənlər və hətta ona açıq düşmən kəsilənlər də az deyildi. Hətta ustadın sevimli şagirdi Xaqani də tezliklə onun bədxahlarından birinə çevrilir. Ustadla şagird arasında mütəmadi şeir atışmaları baş verir. Bütün bunlar haqqında Əbül-Əla ömrünün son dövrlərində belə yazır:

Mənə həsəd aparır hər tərəfdə min düşmən

Çuğullayır məni hər yanda min rəzil, ədna.

Mənim tək arif olanlar həsəddən olmaz iraq,

Mənim tək alim olanlar çəkir həmişə cəfa.

Əbül-Əla haqqında mənbələrdə geniş məlumatlar qalmayıb. Onun şeirlər “Divan”ı da indiyə qədər tapılmayıb və yaradıcılığı haqqında yalnız orta əsr müntəxabatlarından məlumat almaq mümkün olub. Bununla belə, onun adı Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə böyük şair və pedaqoq, məşhur farsdilli Şirvan poetik məktəbinin banisi kimi düşüb.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 28 mart.- S.14.