Səfəvilərin 3-cü şahı II İsmayıl

On doqquz illik həbsdən sonra şah taxtına...

Səfəvilər tarixindən məlum olduğu kimi, I Şah Təhmasibin ölümündən sonra müəmmalı şəkildə ortaya çıxan vəsiyyətnamə ilə onun yerinə keçən oğlu Heydər Mirzə bir gün sonra qətlə yetirildi. Beləliklə, onun yerinə Şah Təhmasibin ikinci oğlu Şah II İsmayıl taxta gətirildi.

Səfəvi sülaləsinin üçüncü nümayəndəsi olan İsmayıl Mirzə 1537-ci ildə anadan olmuşdur. Onun anası Mosulə tayfasından olan türkmən qadındır.

İsmayıl 1548-ci ilə qədər atasının yanında qalmış və Şirvana hakim təyin olunduqdan sonra ora getmişdir. İkinci İsmayıl orada döyüş qaydaları ilə yaxından tanış olmuş, atası ilə birlikdə bir neçə döyüşdə iştirak etmişdir.

1553-cü ildə İsmayıl Ərzurumda İsgəndər paşa ilə Səfəvi ordusu arasında gedən döyüşdə qızılbaşlara sərkərdəlik etmiş və onun rəhbərlik etdiyi qoşun Osmalı türklərini məğlubiyyətə uğratmışdır. Bu qələbə İsmayıla böyük şöhrət qazandırmışdır.

İsmayıl Mirzə bir yerdə qərar tutmayan şəxs idi. Bunun üçün də zahirdə hökmranlıq etmək üçün Təhmasib onu Herata, oranın əmiri Məhəmməd xanın yanına göndərmişdi. O vaxtadək orada Sultan Məhəmməd, şahın qardaşı Məhəmməd Mirzə hökmranlıq edirdi. Lakin İsmayıl Mirzə Heratda Məhəmmədlə yola getmədiyi üçün atası Təhmasib şah yenidən onu Qəzvinə çağırmışdı. Sonradan İsmayılla bu səfərdə olan qızılbaşların bəziləri Təhmasib şahın göstərişi ilə öldürülmüş və ya həbs olunmuşdu. İsmayılın özü də Qəhqəhə qalasında həbs olunaraq, on doqquz il yarım orada saxlanılmışdır.

Uzun müddətli həbs dövrü İsmayılın həyatına böyük təsir göstərir. O, bütün bu illəri səltənətdən uzaq qalmaqla yanaşı, tiryək qəbul etməyə də adət edir.

Təhmasib şahın 53 il 6 aylıq hökmranlığından və onun vəfatından sonra paytaxtda ictimai-siyasi vəziyyət son dərəcə gərginləşmiş, alimlər, əmirlər və ümumiyyətlə adi camaat qorxu və təşvişə düşmüşdü. Bütün bunların səbəbi isə Təhmasibin yerinə kimin təyin olunacağı ilə əlaqəli idi. Təhmasib vəfat etdiyi zaman mühüm dövlət vəzifələrini tutan paytaxtdakı Ustəclu tayfasından olan qızılbaşlar Heydər Mirzəni, əfşarilər isə İsmayıl Mirzəni dəstəkləyirdilər. Təhmasib şah dünyasını dəyişməklə onların arasında ciddi qarşıdurma meydana gəlmiş və Səfəvi səltənətinin üzvləri də iki hissəyə ayrılıb onlardan birini dəstəkləməyə başlamışdılar. İsmayılın havadarları isə onun Qəhqəhə qalasından azad olunması üçün fəaliyyətə başlamış və buna nail olmuşdular.

İki illik qanlı taxt-tac...

İsmayıl zindandan çıxdıqdan sonra qoşun yaradaraq əvvəl Ərdəbilə, oradan isə Qəzvinə hərəkət edir. Qəzvində isə iki dəstə arasında yaranmış siyasi qarşıdurma tədricən hərbi hərəkata çevrilir.

İlk baxışdan hər şeyin Heydərin səltənəti üçün hazır olduğu nəzərə çarpsa da, o, buna nail olmur. Belə ki, İsmayılın tərəfdarları səltənət sarayına daxil olub onu qətlə yetirir və vəziyyəti ələ alırlar. Beləliklə, İsmayılın səltənəti üçün lazımi şərait yaranır. İsmayılın səltənəti ələ keçirməsinə, daha dəqiq desək, havadarlarının mübarizəyə sövq olunmalarına səbəb olan amillərdən biri də Təhmasibin qızı Pərixanımın İsmayıl Mirzəni dəstəkləməsi olmuşdur. Bu hadisələr baş verdiyi zaman Təhmasib şahın cənazəsi hələ dəfn olunmamışdı və baş verən qarşıdurmalarda cəsədin kənarında dayanmış Seyid Hüseyn Kərəki belə, ox yarası almışdı. Atılan oxlar təkcə ona deyil, Təhmasib şahın cənazəsinə də sancılmışdı. Artıq Heydər Mirzə öldürülmüş və paytaxt İsmayıl Mirzənin gəlişini gözləyirdi.

II İsmayıl adı ilə tanınan şahzadə İsmayılın taxta çıxması mərasimi hicri 984-cü il cumada əl-əvvəlin 27-də (1576-cı il avqustun 22-də) keçirildi. Sarayın Çehelsütun salonunda bu münasibətlə təntənəli qəbul düzəldilmişdi. Burada bütün əmirlər, şahzadələr və dövlət əyanları iştirak edirdilər.

İsmayıl taxta çıxdıqdan sonra ilk əvvəl öz hakimiyyətini möhkəmləndirməyi qərara aldı. Bu məqsədlə o, sülalədən taxt-taca namizəd ola biləcək şəxslərin zərərsizləşdirilməsini zəruri hesab etdi. Uzun illər dustaqda tənha saxlanması İsmayılı ifrat dərəcədə hər şeydən şübhələnən və qəddar adam etmişdi. O, şahzadə Mustafanın 14 may hadisələrində Heydərlə birgə olmasını, Heydərin ölümündən sonra isə şahzadə Süleymanın öz bacısı Pərixan xanım və çərkəzlərin başçısı Şamxal tərəfindən taxta namizəd irəli sürüldüyünü unuda bilmirdi. İsmayıl ilk növbədə göstərilən şahzadələri məhv etməyi qərara aldı. Mustafa Pirə Məhəmməd xanın evində boğulub öldürüldü, şahzadə Süleyman isə şahın əmrilə dayısı Şamxalın əli ilə öldürüldü. Bu qətllər 1576-cı il noyabrın 1-nə keçən gecə (şabanın 7-də) baş verdi.

İsmayıl paytaxtda olan şahzadələrə divan tutmağı öz adamlarına tapşırdı. Məhəmməd Hüseyn Mirzə, şahzadə Mahmud və onun bir yaşlı oğlu Məhəmməd Bəkir, şahzadələr İmamqulu və Əhməd, həmçinin İbrahim Mirzə öldürüldülər. Sonra II İsmayıl əmisi, bibisi, dayısı, xalası oğlanları və onların əyalətlərdəki kişi nəslini qırmağa başladı. Sisitanda onun əmri ilə Bəhram Mirzənin oğlu Badi əz-zaman Mirzə, öz oğlu Bəhramla birlikdə qətlə yetirildi. Gəncədə yaşayan Sultan Mirzə isə kor edildi. Beləliklə, qətllər müvəqqəti olaraq dayandırıldı. Yalnız onun qardaşı Məhəmməd Mirzənin (bir anadan olmuşdular) oğlanları toxunulmaz qaldılar: Sultan Həsən Mirzə, Həmzə Mirzə, Abbas Mirzə, Abutalıb Mirzə və Təhmasib Mirzə.

II Şah İsmayıl 1578-ci ildə Ramazan ayının 13-ü Qəzvinin küçələrini gəzdikdən sonra bir qədər narkotik maddə qəbul edib yatağına girmiş və bir daha yataqdan ayağa qalxmamışdı. II Şah İsmayılın ölümü ilə bir çoxlarında belə bir fikir yaranmışdı ki, bu işdə Səfəvi sülaləsinin və ya qızılbaşlarla müxalif olan şəxslərin əli olmuşdu.

Atasının siyasəti əleyhinə islahatlar...

Xalqın vəziyyəti I Şah Təhmasibin hakimiyyətinin son illərində xüsusilə ağırlaşmışdı. Yazılı salnamələrə əsasən, son 8 il ərzində quldurların əli ilə 10 min nəfərdən artıq adam öldürülmüşdü. Yollar təhlükəli idi, tacir anbarlarına hücumlar adi hal almışdı. İsmayıl kəndlilərin və şəhərlilərin partlayışına yol verməmək üçün xalqın vergilər haqqında və inzibati işçilərinə dair şikayətlərinə baxmaq işini dayısı oğlu İbrahim Mirzəyə həvalə etdi. Məhəmmədi xan Toxmaq Ustaclı, Mirzə Əli Qacar və vəzir Mirzə Şükrulla onunla birgə ədalət divanında iclas etməli idilər. Onların “ən ali divanının” möhürü ilə imzalanan sənədlər qüvvədə olan qanun hüquqlarına malik idi. İsmayılın hakimiyyətinin bir-iki ayı ərzində bütün mülki və dövlət işləri ədalət divanında həll edilirdi.

II İsmayılın dövründə saray vəzifələrinin və vilayət hakimlərinin heyətində bəzi dəyişikliklər həyata keçirildi. Təbiidir ki, bu vəzifələrə əvvəlki kimi azərbaycanlı qızılbaş əyanlarının nümayəndələri təyin edilirdi. Farsların (taciklərin) rolu yalnız mülki işlərlə məhdudlaşırdı.

Osmanlılara kin-küdurət bəslənməsinə baxmayaraq, ikinci Şah İsmayıl dövlətlərarası sülh və əmin-amanlığın bərqərar olmasına tərəfdar idi. O, müxtəlif səbəblər üzündən Təhmasibin sünni məzhəbinə qarşı həyata keçirdiyi siyasətdə müəyyən dəyişikliklər aparmaq fikrinə düşür. Tarixçilərdən bəzilərinin yazdıqlarına görə, tərbiyəçisi hələ uşaq ikən bu istiqamətdə onun üzərində bir çox işlər görmüş və onun əqidəsinə böyük təsir göstərə bilmişdi. Bəlkə də buna görədir ki, Qəzvinə qayıdarkən Soltaniyyə binasını görməyə gedir.

Onun belə bir əhval-ruhiyyədə olmasına böyük təsir göstərən şəxslərdən biri də Qəzvində yaşayan və zahirdə özünü şiə kimi qələmə verən, əslində isə sünni məzhəbini yaymağa can atan Mir Məxdum Şərifi olmuşdu. Mirzə Məxdum İsmayıl ilə o qədər yaxınlaşa bilir ki, şah onu özünün ən yaxın müşavirlərindən biri seçir və sünni məzhəbindən olanlara maliyyə yardımı paylanılmasını məhz ona həvalə edir.

II Şah İsmayıl bu istiqamətdə bir sıra işlər görür, hətta dövriyyədə olan pulların üzərindən imamların adlarını götürməyə belə nail olur. O, belə bir addımı atsa da, Seyid Hüseyn kimi alimlərin ciddi müqaviməti ilə qarşılaşır. Göstərilən təzyiqlərdən sonra şah özünün yazdığı bu misraların pulların üzərinə vurulmasına razı olur: “Ze məşriq ta məğrib gər imamət, əli və ali u mara təmamət”. Yəni Şərqdən Qərbədək imam olsa da, “əli və ali əli bizə kifayət edər”.

Bir sözlə, müvəqqəti olsa da, İkinci Şah İsmayıl göstərilən təzyiqlərdən sonra həyata keçirdiyi siyasəti dayandırmalı olur. Lakin gözlənilməz ölüm nəzərdə tutulan siyasətin həyata keçməsinə birdəfəlik son qoyur.

Tarixçilərin bəziləri İkinci Şah İsmayılın həyata keçirdiyi siyasəti təhlil edərkən yazmışdılar ki, o, belə bir addımı 20 il Qəhqəhə qalasında dustaq olmasına səbəb olan ata və babasının siyasətinə müxalif olaraq atmışdı.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 5 may.- S.14.