Səfəvi taxt-tacının acı taleli vəliəhdi

Şah I Təhmasibin fərasətli oğlu

Səfəvi dövlətinin tarixində adı xüsusi xatırlanan şəxslər sırasında I Təhmasibin oğlu Heydər Mirzə də var. Şah I Təhmasib oğulları arasında məhz Heydər Mirzəni çox erkən inzibati işlərin idarə olunmasına cəlb etmişdi. 1571-ci ildə 18 yaşı olanda onu bütün işləri idarə edən şah müavini adlandırırdılar.

İsgəndər bəy Münşinin yazdığına görə, o, şahın rəğbətini ona görə qazanmışdı ki, hər işdə atasının razılığı ilə hərəkət edirdi. Yaşca qardaşları Məhəmməd Mirzə və İsmayıl Mirzədən kiçik olmasına baxmayaraq, belə özəlliklə seçilməsi tezliklə onda böyük iddiaların yaranmasına əsas vermişdi.

Şöhrətpərəstlik hisslərinin əsiri olan Heydər Mirzə artıq özünü taxt-tacın ən iddialı varisi kimi görməyə başlamışdı.

Venetsiya səfiri Heydər Mirzəni alçaqboylu, lakin çox yaraşıqlı bir şəxs kimi təqdim edirdi. Yazılı mənbələrdən görünür ki, o, bacarıqlı natiq, yaraşıqlı bir şəxs və mahir at çapan idi. O, müharibə haqqında söhbətləri dinləməyi xoşlasa da, özünü çox zərif hesab edir və belə işlər üçün yararlı saymırdı. Bununla belə, dövlət işlərində onun təsir və rolu xeyli güclü idi. Artıq öz qardaş və bacıları ona nifrət edir, həsəd aparırdılar. Saray adamları isə Heydər Mirzəyə xüsusi hörmətlə yanaşırdılar.

I Təhmasibin ölümündən sonra 9 oğlu qalmışdı. Bunlar İsa bəy Mosullu Türkmanın qızı Sontanımın dünyaya gətirdiyi Məhəmməd Mirzə və İsmayıl Mirzə, Şamxalın bacısından və çərkəz kənizlərindən olan Süleyman Mirzə, Mahmud Mirzə və Əhməd Mirzə, gürcü kənizlərindən doğulmuş Heydər Mirzə, İmamqulu Mirzə, Mustafa Mirzə və Əli Mirzə idi.

1576-cı il mayın əvvəlində I Şah Təhmasib çox ağır xəstələndi. Gecəyarısı şah başına yığılan hər kəsin dağılıb getməsini əmr etdi. Şahzadə Heydər istisna edilməklə hamı evinə dağılışdı. İsgəndər bəy Münşi yazır ki, Heydər Mirzənin şahın yanında qalması haqqında iki rəvayət vardı. Bəziləri deyir ki, o, şahın əmri ilə qalmışdı. I Təhmasibin ölümünün ertəsi günü ortaya çıxarılan və şahın vəsiyyətnaməsi kimi təqdim olunan kağıza görə, o, şahzadə Heydəri öz xələfi təyin etmişdi. Lakin salnaməçilər göstərirlər ki, vəsiyyətnamə saxta idi və onu şahzadənin özü tərtib etmişdi.

Başqa bir qrup salnaməçilər də iddia edirlər ki, Heydərin anası öz oğlunun saraydan kənarda düşmənlərdən ziyan görə biləcəyindən ehtiyat edərək onu qalmaq üçün dilə tutmuşdu. O, oğluna demişdi: “Atanın halı getdikcə pisləşir. Çox güman ki, o, bu gecə həyatla vidalaşacaq. Sən atanın varisisən, padşahın taxt-tacını qoyub hara getmək istəyirsən? Sən dövlətxanada qalmalısan və həmin dəhşətli hadisə baş verən kimi, atanın tacını başına qoyub Çehelsütundakı xoşbəxtlik sarayında Əlahəzrət xalçası üzərində əyləşərsən”.

Anası Heydəri inandırmışdı ki, qiyam baş verəcəyi halda, sarayda xəzinəyə və cəbbəxanaya sərbəst daxil ola bildiyi üçün qızıl hərisi olan yüzbaşıları, qorçiləri və mühafizə dəstəsini ələ almaqla taxt-tacın təhlükəsizliyini təmin etmiş olacaq. Beləliklə, anasının dəlillərini dinləyən şahzadə sarayda qaldı. Şübhəsiz, bu versiya daha inandırıcı görünür.

Saxta vəsiyyətnamə...

1576-cı il mayın 14-də səhər şah vəfat etdi. V.Hins I Şah Təhmasibin ölümqabağı davranışını “ziddiyyətli və ikibaşlı” adlandırır. O yazır: “Şah bir tərəfdən şahzadə İsmayılın Qəhqəhədəki şəxsi mühafizəsinin qayğısına qalırdı. Digər tərəfdən də onun öz səfiri Toxmaq xan Ustaclıya vermiş olduğu şahzadə Heydərin maneəsiz taxta varis olması haqqında, qayğı göstərməyi tələb edən məktubu ortaya çıxdı”.

Bu qeyd olunan sonuncu məlumatı farsdilli mənbələr təsdiq etmir. Daha çox ehtimal olunan budur ki, I Təhmasib özünün tezliklə öləcəyinə inanmadığından, heç bir vəsiyyətnamə tərtib etməmişdi. Bununla da, şah qeyri-iradi, ölümündən dərhal sonra qiyamın baş verməsinə şərait yaratmışdı.

Deməli, sarayda qalmış Heydər Mirzə arzu etdiyi məqsədə çatdığına əmin idi. O, səhər, hətta atasının tacını başına qoymuş, qılıncını belinə bağlamışdı. Lakin hər şey onun istəyinin əksinə oldu.

Beləliklə, Heydər Mirzə öz tərəfdarlarının köməyindən məhrum oldu və düşmənlərinin əlində əsirə çevrildi. Digər tərəfdən də, o, İsmayılın tərəfdarı olan bacısı, onu aldatmağa nail olmuş ağıllı, lakin hiyləgər Pərixan xanımı zərərsizləşdirə bilmədi.

Tarixi mənbələrdə yazılır ki, I Şah Təhmasibin ölüm xəbəri tezliklə paytaxta yayıldı. Mayın 14-də səhər şahzadə Əhmədlə birlikdə Əmiraslan xan Əfşar, həmçinin Məhəmməd Mirzə Hüseynqulu Xəlifə Rumlunun evinə gəldilər. İsmayılın ardıcılları bura yığıldılar. Şeyxavənd, ustaclı tayfaları, gürcülər və Heydərin digər tərəfdarları - Məsum xan Səfəvi, Həmzə Sultan Talış, Seyid bəy Kəmunə, Əlixan bəy (gürcü), Allahqulu xan Aycək oğlu Ustaclı Hüseyn bəy yüzbaşının evinə toplaşdılar. Şahzadə Mustafa və Bəhram Mirzənin oğlu İbrahim Kirzə buraya gəldilər. Heydər Sultan Çabuk Türkman, Qulu bəy Əfşar, Məhəmmədqulu Zülqədər möhrdar, Mirzə Əli Sultan Qacar və Heydərin tərəfdarları öz evlərində oturub hadisələrin sonrakı gedişini gözləyirdilər. Onlar saraya daxil olub şahzadə Heydəri taxta çıxarmaq, mane olanları isə məhv etmək barədə düşünürdülər. Onlar belə hesab edirdilər ki, İsmayıl onların tərəfdarı Xəlifə Ənsar Qaradağlının etibarlı mühafizəsi altındadır və Heydər taxta çıxdıqdan sonra yeni şahın göstərişi ilə birgə hərəkət edərlər. Bəziləri isə ehtiyat edirdi ki, saraya hücum edildiyi halda, şahzadənin tərəfdarları ona kömək etməyə gəlib çatanadək qorçilər şahzadəni qətlə yetirə bilərlər. Onlar tez-tez öz qərarlarını dəyişirdilər. Nəhayət, bu fikrə gəldilər ki, həmin gecə sarayın mühafizəsi ustaclı tayfasından olan qorçilərə keçəcək, ona görə də axşama qədər gözləmək lazımdır. Allahqulu Aycək oğlu saraya getməməyi, qəflətən Hüseynqulu Xəlifənin evinə soxulmağı və İsmayılın bütün tərəfdarları ora toplaşanadək onu öldürməyi, dəstəsini isə dağıtmağı təklif etdi. O inandırırdı ki, bu xəbər saraya çatan kimi saray mühafizəçilərinin canına qorxu düşəcək və onlar qapıların mühafizəsindən əl çəkərək, bizim tərəfimizə keçəcəklər.

Vəliəhdin acı sonu

Bununla belə, Heydərin tərəfdarları ehtiyat edirdilər. Bir ehtimala görə, qarşı tərəf hərəmxananın bağına soxulub şahzadəni öldürmək istəyirdi. Hüseyn bəy qapıları sındırıb saraya daxil ola bildi. Bu vaxt şahzadə Heydər hərəmxanada idi. O, binada vurnuxur, çıxış yolu axtarırdı. Lakin bütün qapılar möhkəm bağlanmışdı. Heydərin ardıcılları şah yeməkxanasına soxulub, sarayda otaqdan - otağa keçərək “Şah Heydər” deyə çağırırdılar. O biri tərəfdən də Hüseynqulu Xəlifə Rumlu öz adamları və Şamxalla birlikdə hərəmxananın bağının qapısını açdı. Bütün künc-bucaq ələk-vələk edildi. Heydəri axtarmağa başladılar. Düşmənlərin yaxınlaşdığını görən Heydər qızılbaşların şahın hərəmxanasına girməyə cəsarət etməyəcəkləri ümidi ilə yenidən qadınların otaqlarına soxulub anasının yanında əyləşdi. Lakin onun bütün ümidləri puça çıxdı. Qızılbaşlar hərəmxanaya soxulub şahzadənin onlara verilməsini tələb etdilər. Şahzadə hərəmxananın qulluqçuları və qadınlarına qarışdı. O, qadın paltarı geyinərək hərəmxananı tərk etdi. Hərəmxana eşikağalarından biri Əli bəy Şamlı başqa bir binaya yollanarkən şahzadəni tanıdı və ucadan qışqırdı: “Sizin axtardığınız bax budur!”. Cəmşid bəy Çərkəz və Vəlixan bəy yüzbaşı Rumlu şahzadənin üzərinə atıldılar və onu kənara çəkdilər. Heydər Mirzənin başı Hüseynqulu Xəlifə və Şamxalın işarəsi ilə elə oradaca kəsildi.

Bundan sonra öldürülən Heydər Mirzənin yerinə I Təhmasibin ikinci oğlu Şah II İsmayıl taxta çıxdı.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 6 may.- S.14.