“Seyyidin canı gərəkdir sənə qurban, Qasir...”

Seyid Əzim Şirvaninin yaxın dostu...

XIX əsr Azərbaycan poeziyasının görkəmli nümayəndələrindən biri də Mirzə İsmayıl Qasirdir. Qasir həm klassik, həm də şifahi xalq şeiri üslubunda şeirlər yazmışdır. Mirzə İsmayıl Səlim oğlu Axundov 1805-ci ildə Şamaxı qəzasının (indiki Ağdaş rayonunun) Ləki kəndində ruhani ailəsində anadan olmuşdur. Qasirin babası Molla Mülkümxan 1750-60-cı illərdə Araz çayı kənarından Ləki kəndinə köçmüş və həmişəlik burada qalmışdır.

Qasirin atası Molla Səlim Sabirabad, Saatlı rayonları ərazisində 1812-ci ilədək məktəbdarlıq etmişdir. İlk təhsilini də Ləkidə mədrəsədə yiyələnən Mirzə İsmayıl Qasir 12-13 yaşlarında Cənubi Azərbaycanın Əhər qəsəbəsində yaşayan bacısıgilə getmiş və təhsilini davam etdirmişdir. 4 il burada oxuduqdan sonra Təbrizə getmiş ərəb və fars dillərini, ədəbiyyat və fəlsəfəni mənimsəmişdir. Onun ədəbi fəaliyyətə başlaması da bu dövrə təsadüf edir. Qasir həm rus dilini, həm də rus ədəbiyyatını öyrənməyə maraq göstərmişdir. 1840-cı ildə Qaradonlu (indiki İmişli rayonu) Sərhəd İdarəsində tərcüməçi vəzifəsinə təyin olunmuşdur.

50-ci illərdə o dövrün qabaqcıl ziyalılarından olan, maarifpərvər Mirzə Sadıq bəy Mehmandarov Şuşadan Lənkərana gedərkən (o, Lənkəran qəzasına məhkəmə katibi təyin edilmişdi) Qaradonlu gömrükxanasında Qasirlə görüşür, onu Lənkərana dəvət edir. Qasir Sadıq bəy Mehmandarovun dəvətini qəbul etmiş və məktəbdarlıq etmək üçün oraya köçmüşdür. O, Mirzə Sadıq bəyin mülkündə “Üsuli-cədid” məktəbi açaraq bütün ömrünü xalqın maariflənməsinə sərf etmişdir.

“azerilobbi.com” saytında şair haqqında verilmiş ensiklopedik məqalədə deyilir ki, Qasir müəllimliklə yanaşı bədii yaradıcılığını da davam etdirmişdir. 19-cu əsrin 40-50-ci illərində Azərbaycanda yaradılan ədəbi məclislərdən birini də Mirzə İsmayıl Qasir Lənkəran şəhərində qurmuşdu. Həmin məclisin adı “Fövcül-füsəha” adlanırdı. “Fövcül-füsəha”nın mənası “gözəl danışanlar dəstəsi” deməkdir. “Fövcül-füsəha” məclisinin əsas üzvləri Lənkəranlı Molla Ələkbər Aciz, Mirzə İsa Xəyali, Hüseynqulu Şuriş və başqaları olmuşlar. Bu məclisdə Mirzə İsmayıl Qasirin başçılığı ilə klassiklərin əsərləri mütaliə olunur, şeirlərinə nəzirə yazır, ədəbi-fəlsəfi mübahisələr aparırdılar.

Mənbələrdən məlum olur ki, Qasir eyni zamanda Azərbaycan, fars, cığatay və talış dillərində əsərlər yazmışdır. O, müasirlərindən S.Ə.Şirvani, Məhəmmədəli Məcruhi Muğani, Məhəmməd Təği Sidqi, Əbdülxalıq Cənnəti və digərləri ilə yazışmışdır. Onu Azərbaycanda mövcud olan bütün ədəbi məclislərin üzvləri tanıyır və hörmət edirdilər.

O, Seyid Əzim Şirvaninin müasiri və yaxın dostu olub. Şirvani ona öz rəğbətini aşağıdakı misralarda belə ifadə etmişdir:

Sən mənim köhnə rəfiqimsən əya, Ismail,

Seyyidin canı gərəkdir sənə qurban, Qasir.

“Füzuli, Hafizi-Şirazi, ya ki Qasir ola...”

Məşhur ədəbiyyatşünas Firudin bəy Köçərli vaxtilə Qasirlə görüşmüş və yazacağı əsərində onun haqqında məlumat vermək məqsədilə şeirlərindən nümunələr almışdır. Lakin hansısa səbəblərə görə Qasirin şeirləri və bioqrafiyası Köçərlinin nəşr olunmuş ədəbiyyat tarixinə dair əsərlərinə düşməmişdir.

Sovet hakimiyyəti illərində isə Salman Mümtaz “El şairləri” (1927) kitabında şairin yeddi şeirini dərc etdirmişdir. Daha sonralar onun bioqrafiyası və yaradıcılığından bəhs edən bir sıra məqalələr nəşr olunmuşdur.

Qasirin söz sənətinə hakim bir şair olmasını nəinki “Fövcul-füsəha” üzvləri, hətta dövrünün “Məliküş-şüərası” adlanan Seyid Əzim Şirvani də onun şeirlərini “Gülüstanda xoş ətirli gülə”, “Cənnət bağında xoş avazlı bülbülə” bənzədirdi. Müəllim-şair həyata nikbin əhvali-ruhiyyə, açıq gözlə baxdığı kimi, şagirdlərini də bu ruhda tərbiyə edir, onları hər cür dini uydurmalardan, xürafatdan uzaqlaşdırmağa çalışırdı.

Qasir realist şair idi və öz şeirlərində dövrünün ictimai hadisələrini qələmə alırdı. Qasirin “Məhəmmədəli bəy Məcruhi Muğaniyə”, “Hüseyn yüzbaşıya” yazdığı on bir hecalı şeirləri, “Balaxanım” rədifli qoşması göstərir ki, o, şifahi xalq poeziyasına dərindən bələd olmuşdur. O, müasirlərindən Məmməd bəy Aşiq, Mücrim Kərim Vardani, Kazım ağa Salik, Əndəlib Qaracadaği, Qasım bəy Zakir kimi şifahi xalq şeiri ənənələrinə daim sadiq qalmışdır.

Mirzə İsmayıl Qasir həm farsca, həm də Azərbaycan dilində qəzəllər də qələmə almışdır. O, bu qəzəllərdə A.Bakıxanov, Q.Zakir, Seyid Əzim Füzuli, Hafiz ənənələrini davam etdirmişdir. Eyni zamanda qəzəllərində Hafiz, Füzuli və başqa klassiklərin adlarını hörmətlə çəkmişdir.

Əgər zəmanədə min mahrux dilbər ola,

O kimdi hüsndə, ey məh, sənə bərabər ola?

Tutubdu zülfi-siyahın tək aləmi zülmət,

Götür niqabi üzündən, cahan münəvvər ola.

Ölüncə səyləyəcəkdir camalının vəsfin,

Füzuli, Hafizi-Şirazi, ya ki Qasir ola.

Zəmanədən şikayət...

Qasirin bəzi qəzəllərində, dövrdən, zəmanədən acı-acı şikayət və giley-güzar ifadə olunmuşdur:

Cahan mülkünü qismət eylədim zahidlə, ey yaran,

Ona məscid, mənə meyxanələr küncü rəsəd düşdü.

Piyalə gözlüdən əl çəkdi, Qasir, heyf, səd əfsus,

Nəyi pəylən dəyişdi gör, bu işdə nabələd düşdü.

Qasir öz lirik şeirlərini də sadə, rəvan dildə yazmış, şair şərq poeziyasına xas olan bütün vasitələrdən istifadə etmişdir.

Hər gələn şair olubdur baxınız ey həzarat!

Anlamaz qafiyanə, səc’i rədifi bilməz,

Ki, nədür şe’rü qəzəldə hərəkatü sükənat.

Şair lirik şeirlərilə yanaşı, satirik əsərlər də yazmışdır. Onun “Pul”, “Qara pul”, “Əskinas”, “Ya rəb, nə şurdur ki, tutubdur cahanı pul”, “Yaran, tutub afaqı hamı qəm bahalıqdan”, “Ərə verdi”, “Sən öləsən” kimi tənqidi-satirik şeirləri buna sübutdur.

Qasir dövrünün açıq fikirli şairi olmuş, qadın hüquqsuzluğuna etirazını da öz şeirlərində ifadə etmişdir. “Ərə verdi” satirasında bunun şahidi oluruq.

Hacı filani öz qızını şövhərə verdi,

Yəni ki, bizim türki dilicə ərə verdi.

Yaxşı-yamanın eyləməyib heç təfəhhüs,

Əlhəqq o biçarəni simu-zarə verdi.

Öz nökərinə versə idi gər bu ayağdan,

Heç kimsə deməzdi ki, qızı nökərə verdi.

Mirzə İsmayıl Qasirin yaradıcılığından bizə gəlib catan əsərləri 1988-ci ildə kitab şəklində “Yazıçı” nəşriyyatı tərəfindən nəşr olunmuşdur. Ağdaş Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyində Mirzə İsmayıl Qasirə xüsusi bölmə ayrılmışdır.

Özündən sonra zəngin bədii yaradıcılıq irsi qoymuş Mirzə İsmayıl Qasir Lənkəranın Sütəmurdov kəndində 90 yaşında vəfat etmişdir.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 8 may.- S.14.