Repressiya qurbanları sırasında 33-cü

Azərbaycanın maarif komissarı

Ağır repressiya illərində qaranlıq zindanlara atılmış, uzaq Sibir tayqalarına sürgün edilmiş və vəhşicəsinə güllələnmiş yüz minlərlə günahsız insanımızın, ziyalılarımızın, elm xadimlərimizin, sənət adamlarımızın, dövlət xadimlərimizin faciəli taleyi bu gün də xatirələrdə yaşamaqdadır. Bu ağır taleyi yaşamış görkəmli şəxsiyyətlərdən biri də Azərbaycanın maarif komissarı Məmməd Cuvarlinski olub.

Məmməd bəy İsmayıl bəy oğlu Cuvarlinski 1902-ci ildə Cəbrayıl qəzasının Cuvarlı kəndində anadan olmuşdu. İbtidai təhsilini Qarğabazar kənd məktəbində almışdı. Bir müddət kəndlərində təsərrüfatla məşğul olmuşdu. Sonradan Bakı şəhərinə köçən Məmməd Cuvarlinski müxtəlif yerlərdə fəhlə işləmişdi. O, sovetləşmə illərində 14 il partiya işində çalışmış, II dərəcəli sovet partiya məktəbini, ÜIK(b)P MK yanında partiya işçiləri üçün kursu, qiyabi olaraq Pedoqoji texnikumunu bitirmişdi.

Məmməd Cuvarlinski Azərbaycan SSR-nin maarif komissarı, eyni zamanda AZK(b)P Nuxa (Şəki) Komitəsinin birinci katibi vəzifəsində çalışmışdı. AZK(b)P MK-nin üzvü idi. M.Bağırov 1937-ci ildə Azərbaycan SSR Sovetlər qurultayında partiya qrupundan çıxış edərək Azərbaycan SSR Konstitusiyasında düzəlişlər edən Cuvarlinskini millətçi adlandırmışdı. Martın 17-də MK-nin bürosu, 19-da isə plenumu Mir Cəfər Bağırovun təklifi ilə Məmməd Cuvarlinskini MK-nın bürosundan, 29-da isə partiya işindən xaric edilmişdir. M.Cuvarlinski Moskvaya şikayət üçün gedərkən M.Bağırov onu həbs etdirmişdir. Gənc ziyalını 13 oktyabr 1937-ci ildə, 35 yaşında saxta ittihamlar əsasında güllələmişlər.

1955-ci il iyunun 17-də SSRİ Ali Məhkəməsi Hərbi Kollegiyasına Məmməd İsmayıl oğlu Cuvarlinskinin işi üzrə verilən hökmün dəyişdirilməsi barədə qərar təqdim edilmişdir. Qərarda deyilirdi ki, M.Cuvarlinskinin həbsi tamamilə əsassız olmuş, onun haqqında qaldırılan iş uydurma materiallardan düzəldilmişdir. Həmin il avqustun 3-də kollegiya 1937-ci il oktyabrın 12-də verilmiş hökmü ləğv etmiş və cinayət tərkibi olmadığı üçün iş xətm olunmuşdu.

Məmməd Cuvarlinskinin keçdiyi həyat yolu enişli-yoxuşlu olmuşdur. O, xalqı üçün əlindən gələni etməyi xoşbəxtlik sayan işıqlı bir şəxsiyyət idi. Cuvarlinski çox gənc yaşlarından bir sıra məsul vəzifələrdə çalışmışdır. 35 yaşında “qırmızı terror” qurbanı olana qədər Məmməd Cuvarlinski raykom katibi, nazir müavini, nazir vəzifələrində çalışmışdır. Cuvarlinski yalana, riyakarlığa qarşı barışmaz bir insan idi. Mircəfər Bağırovu tənqid etməyi ona baha başa gəlmişdi. Həmin dövrdə belə bir hərəkət böyük cəsarət tələb edirdi.

Böyük maarifçi alim

Məmməd Cuvarlinski ali məktəb müəllimi kimi də fəaliyyət göstərmişdir. 1932-1934-cü illərdə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun Sosialist təsərrüfatı nəzəriyyəsi kafedrasına rəhbərlik etmiş, sosialist təsərrüfatı və partiya quruculuğu məsələlərindən dərs demiş və 1933-cü ildə dosent elmi adını almışdır.

Məmməd Cuvarlinski Azərbaycanda maarifin inkişafı üçün mühüm işlər görmüşdür. Hələ xalq maarifi komissarının müavini olanda Gəncədə Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun yaradılmasına Cuvarlinski böyük kömək göstərmişdir.

1934-1935-ci illərdə Məmməd Cuvarlinski Azərbaycan xalq maarifi komissarı vəzifəsində çalışmışdır. Bu illər Azərbaycanda təhsilin yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoyduğu, bu sahənin bir çox problemlərinin nisbətən öz həllini tapdığı illər idi. Ümumtəhsil məktəbləri şəbəkəsinin yaradılması, yüksək səviyyəli pedaqoji kadrların hazırlanması üçün Cuvarlinski əlindən gələni edirdi. Bu dövrdə o, eyni zamanda pedaqoji institutda da çalışırdı və orada kafedra müdiri idi.

Təbii ki, bu dövrdə işləmək çox çətin idi. Repressiya dalğası, ifşaedici yığıncaqlar, pantürkist, panislamist, əksinqilabçı damğaları hər addımda hər kəsi izləyirdi. Millətinə bağlı nə qədər ziyalı - pedaqoq, işıqlı təfəkkür sahibləri ölüm maşınının qarşısına yuvarlanırdı.

Cuvarlinskinin çoxşaxəli fəaliyyətindən danışarkən onun mətbuatla əlaqələri və əməkdaşlığı da xüsusi vurğulanmalıdır. O, bir müddət hətta “Partiya işçisi” jurnalının redaktoru vəzifəsində də çalışmışdır.

Məmməd Cuvarlinski tez-tez dövri mətbuatda çıxış edirdi. O, eyni zamanda məktəb və maarif haqqında bir kitabça və 20-yə qədər məqalənin müəllifi idi. Cuvarlinskini dövrünün ziyalı, mütərəqqi şəxsiyyətləri ilə sıx dostluq telləri bağlayırdı. O, musiqi sənətinin inkişafı ilə maraqlanar, bu sahənin problemlərinə yardım edərdi. Bəstəkar Müslüm Maqomayev məktublarının birində ona bildirirdi ki, yeni opera üzərində işləyir. Cuvarlinski bunun cavabında sevindiyini və ona uğurlar arzuladığını yazırdı.

Məmməd Cuvarlinski Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Baş naziri Nəsib bəy Yusifbəyli ilə yaxın qohum idi. O, Nəsib bəyin böyük qardaşı Həmid bəyə arxa olub onu həbsdən qoruyanda heç bilmirdi ki, bir gün onun özü də yalan iddialarla günahlandırılıb “xalq düşməni” elan ediləcək.

Mircəfər Bağırovun qara siyahısında

Həmid bəyin bacısı nəvəsi Rafat Cuvarlinski yazırdı ki, “otuzuncu illərdə Kommunist Partiyasının sıralarında yüksək vəzifələrdə işləyən qohumu Məmməd Cuvarlinski o zaman Həmid bəyin dadına çatır. M.Cuvarlinskiyə görə bir müddət ona dəymirlər. 1932-ci ilin sentyabrında Kirovabad (Gəncə) İndustrial (Sənaye) Politexnikumuna işə düzəlir və bununla bərabər Gəncədə 15 nömrəli məktəbdə dərs deyir. Həmid bəyin dayısı oğlu Eyyub Xanbudaqov 1937-ci il oktyabr ayının 12-dən 13-nə keçən gecə dahi şairimiz Əhməd Cavadla bir gündə güllələnir. Həmin gün onlarla birlikdə atamın əmisi, keçmiş xalq maarif komissarı Məmməd Cuvarlinski şəxsən Mircəfər Bağırovun əli ilə qətlə yetirilir”.

Başqalarını dövrün bəlalarından qoruyan Cuvarlinski özü bu fəlakətlə üz-üzə qalmışdır.

Ziya Bünyadovun “Qırmızı terror” kitabında SSRİ XDİK DTİ-nin dördüncü şöbəsinin rəisi Volkovun SSRİ daxili işlər komissarının müavini M.P.Frinovskiyə göndərdiyi məktubun məzmunu göstərilir. Həmin məktubda deyilir: “Bu il iyunun 24-də Azərbaycan K(b)P MK-nın katibi yoldaş Bağırov SSRİ XDİK-ə xəbər vermişdir ki, Bakıda antisovet-trotskiçi təşkilatın fəal üzvü kimi ifşa olunmuş Cuvarlinski istintaq orqanları tərəfindən axtarılır. Əldə olunan məlumata görə, hazırda Cuvarlinski Moskvada bu ünvanda: Stoleşnikov döngəsi, ev 9, mənzil 20-də yaşayır. Cuvarlinskinin həbsinə icazə verilməsini xahiş edirik”.

İyunun 25-də Frinovski məktuba “Həbs edilsin” dərkənarını qoyur. İyulun 8-də Cuvarlinski xüsusi mühafizə ilə Bakıya gətirilir və təkadamlıq ayrıca kamerada yerləşdirilir.

1945-ci ildə arxiv sənədləri saxlanılan yerdə yanğın baş verir, lakin təsadüfən Cuvarlinskinin göy mürəkkəblə qələmə aldığı və əsl həqiqəti gələcək nəsillərə çatdıracaq məktubu qoruyub saxlayır. Həmin məktubda oxuyuruq: “1936-cı ilin dekabrında Azərbaycan K(b)P MK-nın plenumunda respublika rəhbərliyinin yarıtmaz işini, nöqsanlarını tənqid etmişdim. Bu çıxışım Bağırovun qəti narazılığına və etirazına səbəb olmuşdu. Elə həmin vaxtdan mən açıqca təqibə məruz qaldım.

1937-ci il martın 14-də mən Sovetlər qurultayının partiya qrupunda çıxış edərək Azərbaycan SSR Konstitusiyası layihəsinə bəzi düzəlişlər etdim. O zaman Bağırov əleyhimə qalxaraq məni qatı millətçilikdə günahlandırdı. 1937-ci il martın 19-da Azərbaycan K(b)P MK-nın plenumu Bağırovun təklifi ilə məni MK-nın bürosundan, martın 20-də partiya işindən xaric etdi... Mən Az.K(b)P MK rəhbərliyindəki çirkinliklərin qurbanıyam".

Cuvarlinskini heç bir günahı olmadan, heç bir cinayət işlətmədən, yalnız haqq söz dediyinə görə məhv etdilər. 1937-ci il oktyabrın 13-də ölüm hökmü yerinə yetirildi.

Məmməd Cuvarlinski 12493 nömrəli istintaq işi üzrə güllələnmiş yüzlərlə Azərbaycan ziyalısı içərisində 33-cü idi...

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 10 may.- S.14.