Sabir ruhlu yazıçı Qantəmir

Bakıya İstanbul havası gətirən gənc

“Bizim əsas məqsədimiz Azərbaycanın müstəqilliyinin qorunmasıdır. Bu müstəqillik asan alınmayıb, tökülən şəhid qanları hesabına başa gəlib. Biz onların axıtdıqları qanların hədər getməsinə yol verməməli, müstəqilliyimizin qorunub saxlanılması üçün hər birimiz şirin canımızdan keçməyi bacarmalıyıq. Zira millətimizin gələcəyinə və müstəqilliyimizin hifz olunmasına yol ancaq bundan keçir”. Bu sözləri görkəmli Azərbaycan yazıçısı, 37-ci illər repressiyalarının qurbanı Qantəmir müstəqil AXC hökumətinin qurulması zamanı məqalələrinin birində yazmışdı.

Tarix onun haqlı olduğunu bütün gerçəkliyi ilə göstərdi. Amma tarixi zorla öz xeyrinə dəyişənlər də bir çox vətənpərvərlər kimi ondan da qisaslarını aldılar...

Azərbaycanın görkəmli maarif xadimi, pedaqoq və yazıçı Qafur Sədrəddin oğlu Əfəndiyev (Qantəmir) 1888-ci ildə Göyçay mahalının Potu kəndində anadan olub. Qafurun atası Sədrəddin Əfəndi mədrəsə müəllimi və dövrünün tanınmış ziyalılarından biri idi. Onun hətta Sədi Salis təxəllüsü ilə şeirlər yazdığı da məlumdur. Açıq düşüncəli Sədrəddin kişi oğlunun istedadlı bir uşaq olduğunu anlamışdı və ona yaxşı təhsil vermək arzusunda idi. Beləliklə, Qafur ilk təhsilini məhz atasının müəllim işlədiyi mədrəsədə aldı. O, uşaqlıq illərindən klassik şairləri, xüsusilə də Şərq ədəbiyyatını müntəzəm mütaliə edər, sənətə, elmə xüsusi maraq göstərərdi. Buna görə də Qafur 1905-ci ildə Göyçaya gələrək o dövrün açıq dünyagörüşlü, tanınmış ziyalılarından olan İbrahim Həqqinin yeni tipli məktəbində oxumağa başladı...

Gənc Qafurun istedadlı və çox zəkalı bir tələbə olduğu kimsənin nəzərindən yayınmırdı. Onun böyük arzuları vardı və bu arzularının arxasınca 1911-ci ildə təhsilini davam etdirmək üçün Türkiyəyə getdi. O, burada İstanbul Universitetinin tarix-filologiya fakültəsinə daxil oldu. Heç şübhəsiz ki, Türkiyə mühiti onun həyatında mühüm bir mərhələ açdı. Gənc Qafur burada təhsili ilə bərabər, həm də yaradıcılıqla məşğul olur, kiçik hekayələr yazırdı. Araşdırmaçıların fikrinə görə, o, “Qantəmir” imzasını da Türkiyə mühitində yaşayarkən götürüb. Birmənalı olaraq qəbul edilir ki, Hüseyn Caviddən sonra Azərbaycan ədəbiyyatına İstanbul havası gətirənlərdən biri də məhz Qantəmir olub. Gənclik illərində yazdığı bir-iki şeir istisna olmaqla, bu yazıçı Azərbaycan ədəbiyyatında əsasən satirik hekayələr müəllifi kimi tanınıb.

“Bu məmləkətdə kim qalacaq?”

Q.Əfəndiyev 1914-cü ildə İstanbul Darülfununun tarix-ədəbiyyat fakültəsini bitirdiyi zaman orada qalıb çalışa bilərdi. Çünki artıq oranın yaradıcı mühitində tanınmağa başlamış və özünə çoxlu dostlar tapmışdı. Amma Birinci Dünya müharibəsi dövründə Osmanlı dövlətinin də hazırlığa başlaması nəticəsində o, vətənə döndü. Daha sonralar isə ölkədən kənara çıxmaq fikrindən tam olaraq daşındı. Hətta sovet hakimiyyəti Azərbaycanın müstəqilliyinə son qoyduqdan sonra da o, öz vətənində qalamağa üstünlük verdi. Yazıçı bu illər yazdığı məqalələrinin birində deyirdi: “Hamı bu ölkəni tərk etməyə cəhd göstərir. Belə getsə, bu məmləkətdə kim qalacaq? Bu məmləkət bizə babalarımızdan yadigar qalıb. Onu qoruyub saxlamaq və gələcək nəsillərə çatdırmaq və bu yolda mübarizələr aparmaq müqəddəs vəzifələrimizdən biri olmalıdır”.

Qafur Əfəndiyev İstanbul təhsilindən sonra 1929-cu ildə Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutunun stomatologiya fakültəsini bitirmişdir. Qantəmir 1915-ci ildə Göyçayda yeni açılan “İqbal” məktəbində çalışmağa başlamışdır. 1916-cı ildə “Nəşri-maarif” cəmiyyətinin Qubada açdığı məktəbə müdir vəzifəsinə dəvət olunmuşdur. O, müəllim işlədiyi dövrdə Abbas Səhhətlə, Mirzə Ələkbər Sabirlə tanış olmuş və bu şəxslər onun bir qələm sahibi kimi inkişafında öz rolunu oynamışdı. Ümumiyyətlə, Qantəmir uzun illər yazılarını Sabirin şeirləri ruhunda yazıb. Elə onun hekayələrində də məhz Sabir ruhunun təsiri aydın duyulur. Sabir öz şeirlərində millətinin maariflənməsini, oyanmasını və cəhalətdən çıxmasını necə istəyirdisə, Qantəmir də hekayələrində bu prinsiplərə sadiq idi.

Repressiya, sürgün həyatı və son...

Görkəmli maarifçi bir müddət də Qubada çalışaraq, bu bölgədə yeni tipli məktəblərin təşkilində əlindən gələni edib. O bəzən müəllim, bəzən də məktəb direktoru kimi gənc nəslin yetişməsində öz sözünü deyib. Qantəmir eyni zamanda xalqın savadlanması, gözünün açılması üçün böyük zəhmət çəkib. Bioqrafiyasından məlum olur ki, o, ömrünün sonuna kimi də orta və ali məktəblərdə müxtəlif fənlərdən dərs deyib. Bakı Ali Pedaqoji İnstitutu nəzdində fəaliyyət göstərən “Şaiq” məktəbinə rəhbərlik edib.

Daha sonralar aldığı yüksək təhsillə kifayətlənməyən Qantəmir 1924-cü ildə müəllimlikdən ayrılmadan Azərbaycan Dövlət Universitetinin tibb fakültəsinə daxil olub. Çalışdığı bölgələrdə müəllim, yazıçı olan Qantəmir insanlara diş həkimi kimi də xidmət göstərib.

Qantəmir Azərbaycanın müstəqilliyini könüldən alqışlayan ziyalılardan biri idi. Onun sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra hədəfə götürülməsinin səbəbləri sırasında, şübhəsiz, bu amil də vardı.

20-ci illərin ikinci yarısında Qantəmir yazdığı satirik ruhlu hekayələrdən ibarət “Ağıl dəryası” və “Şarlatanlar” adlı kitablarını dərc etdirmişdi. Bu hekayələrdə mövcud rejimə qarşı olan etiraz və üsyankarlıq xüsusi xidmət orqanlarının diqqətini cəlb etmişdi. Onun hər addımını nəzarətə götürmüşdülər və hara gedirdisə izləyirdilər.

O, bu illərdə xalq maarifi sahəsində işləmiş, Göyçayda müəllim hazırlamaq üçün qısamüddətli pedaqoji kurslar təşkil etmişdir. Sonralar Bakıda Ali Pedaqoji İnstitutun nəzdində təşkil edilmiş Abdulla Şaiq adına ikinci dərəcəli nümunə məktəbində direktor vəzifəsində çalışmışdır. Amma yazdığı hekayələrə görə o, daim nəzarətdə idi. Beləliklə, 1939-cu ildə onu diş həkimi kimi çalışdığı Ağsu rayonunda həbs etmiş, Orta Asiyaya sürgünə göndərmişlər.

O, repressiya əzabları nəticəsində 1944-cü ildə 56 yaşında dünyasını dəyişmişdir.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir .

Azadlıq.- 2013.- 13 may.- S.14.