“Ey könül, eyləmə bir zərrəcə meyli-dünya...”

Klassik şairimiz Haşim bəy Saqib

Haşim bəy Saqib XX əsrin əvvəllərində Bakının tanınmış ziyalılarından, eyni zamanda maarifpərvər şəxsiyyətlərindən biri kimi tanınıb. O, jurnalist və publisist kimi Azərbaycan dövri mətbuatında - “Yeni yol”, “Maarif və mədəniyyət” və başqa qəzet və jurnallarda çap edilmişdir. Haşim bəyin həyat yoldaşı Xoşsima xanım da maarifpərvər qadın idi. O, Ruhulla Axundovun bacısı olub.

Haşim bəy Saqib klassik şeir ənənələrimizin davamçısı, Şərqin böyük şeir dühalarının və nümunələrinin mahir bilicisi olmuşdur.

Haşim bəy Hacı bəy oğlu Heybətbəyov 1870-ci ildə Bakının Buzovna kəndində tacir ailəsində dünyaya gəlmişdir. Heybətbəyovlar təkcə Buzovnanın deyil, eyni zamanda Bakının ən məşhur və qədim nəsillərindən biridir. Haşim bəy bir şeirində özü barədə belə demişdir:

...Kişiyəm, türkdür əslim, nə farsam, nə ərəb,

Əgərəm baş nə şəhü xanə, nə də ağayə.

Nökərəm türkə, təmizlikdə onun qanı hələ,

Salmayubdur özini rəngə, çıxub arayə.

Namımız Haşimdür, leyk təxəllüs Saqib,

Bildirübdür özin ədna ilə, həm əlayə...

XIX əsrin ikinci yarısından XX yüzilliyin 20-ci illərinə kimi mövcud olmuş ədəbi məclislərdən biri də “Məcməüş-şüəra” ədəbi məclisidir və təqribən yarım əsrdən çox fəaliyyət göstərmişdir. Bu ədəbi məclisdə bir çox məşhur şairlər yetişmişdir.

Bu ədəbi məclisə Məhəmmədağa Cürmi, sonra isə Məşədi Azər sədrlik etmişdir. Bu ədəbi məclis eyni zamanda muğam, musiqi ocağı kimi təkcə Bakı və Abşeronda deyil, Şamaxı, Şuşa, Dərbənd, Lənkəran, Təbriz şəhərlərində də tanınmışdır.

Haşim bəy Saqib “Məcməüş-şüəra”nı təşkil edənlərdən biri Mirzə Rəhim Fəna ilə yaxından dostluq etmiş, onun vəfatından çox kədərlənərək bu şeiri yazmışdır:

Bivəfadür bu cəhan əhli, bütün mafiha,

Ey könül, eyləmə bir zərrəcə meyli-dünya.

Qəmə aludə ikən, gəldi genə qəm xəbəri,

Qapumi açdı xəbər verdi mana badi-səba.

Səfəri-axirətün dutdı yolın, fəryad et,

Ney kimi şamü səhər Mirzə Rəhim, yəni Fəna...

“Çox parlaq, çox nurlu” qələm sahibi...

Haşim bəyin təxəllüsünün bir mənası “nüfuz edən, yarıb keçən”, digər mənası isə “çox parlaq, çox nurlu” anlamındadır.

Haşim bəy ibtidai təhsilini hərtərəfli savadı olan atasından, daha sonra atasının dostu və kəndlisi Kərbəlayı Əziz İmaməliyevin öz şəxsi mülkündə təsis etdiyi mədrəsədə almışdır. Məhz bu təhsilin sayəsində ərəb, fars, türk dillərini, Şərq ədəbiyyatını və tarixini, ilahiyyat elmini mükəmməl öyrənmişdir. Deyilənlərə görə, Haşim bəy Saqib iti hafizəsi və yüksək qavrama qabiliyyəti nəticəsində hətta özbək-cığatay, rus dillərini və ədəbiyyatını da mükəmməl surətdə öyrənmişdir.

Haşim bəy Saqib məslək və qələm dostu Məşədi Azər Buzovnalını özünün ustadı saymış, bir çox şeirlərində onunla fəxr etdiyini və ona hədsiz minnətdarlığını bildirmişdir:

Saqib, cəhanə fəxr elə, ustadi-şersən,

Təlim aldun Azəri-alicənabdən.

Haşim bəy Saqib eyni zamanda dövrünün bir çox ədib, şair və ziyalıları Səməd Mənsur, Əlabbas Müznib, Mikayıl Müşfiq, Əlağa Vahid, Orucov qardaşları, sənət və musiqi aləmindən Sidqi Ruhulla, Hüseynqulu Sarabski, Mirzağa Əliyev, Mirzə Mənsur Mənsurov, Mirzə Fərəc, Qurban Pirimov, Cabbar Qaryağdıoğlu ilə yaxından dostluq etmiş, onların bir çoxunun şeirlərinə nəzirə yazmışdır. Səməd Mənsurun məşhur “Rəngdir”, Əlağa Vahidin “Dəlidir” rədifli qəzəllərinə nəzirələri bu qəbildəndir.

Haşim bəy Saqib həm də böyük musiqi həvəskarı olmuşdur. Tarzən Mirzə Fərəcin vəfatı münasibəti ilə yazdığı şeirdə sənətə və sənətkara verdiyi qiyməti görmək olur:

Genə dövran sitəmi musiqiyə çəkdi Həsar,

Dutdı matəm eləyüb çaki-giriban Qətar,

Nitqdən düşdi cərəs, ağladı çəngü neyü tar,

Yardən gizlədüb ayinəsini ayinədar,

Tökdi əfşan yüzə giysulərini ol məhrüxsar,

Saqinün sağər əlində eləyür əşk nisar?

Haşim bəy Saqib eyni zamanda dövri mətbuatda da çıxış etmişdir. O, “Yeni yol” qəzeti və “Maarif və mədəniyyət” jurnalı ilə əməkdaşlıq etmişdir. 1914-cü ildə “İqbal”, 1924- cü ildə isə “Qızıl qələm” qəzetlərində şeirləri dərc edilmişdir.

Haşim bəy Saqib eyni zamanda xeyriyyəçi, maarifpərvər bir şəxs olmuşdur. Buzovnadakı şəxsi mülkündə təmənnasız savad kursları açmış, kəndlilərinə ərəb, fars, türk, rus dilləri və ədəbiyyatından, Qurani Kərimdən, habelə klassik ədəbiyyatdan dərs demişdir. Bu vacib və xeyirxah işə həyat yoldaşı Xoşsima xanımı da cəlb etmişdir.

Repressiyaya məruz qalan ailə

Haşim bəy Saqibin “Kim-kimədir” adlı şeiri həmin dövrün ziddiyyətli məqamlarını özündə əks etdirən bir şeirdir.

Yazdığı bu şeirə və bir neçə başqa şeirlərinə görə Haşim bəy Saqibə çox təzyiqlər olmuş, lakin şair öz əqidəsinə sadiq qalmış, zəmanəsinin və xalqının dərdlərinə əsərlərində yer verməkdə davam etmişdir.

Haşim bəyin 4 qız övladı vardı. İki qızı Rübabə və Ruqiyyə tibb işçisi olublar. Nuriyyə xanım Peterburqda - Smolnı İnstitutunda təhsil almış ilk Azərbaycan qızlarından biridir. Nəcibə xanım isə ilk təhsilini əvvəlcə kənddə, sonra da şəhərdə alıb. Bakı Teatr Məktəbində xalq artisti Fatma Qədrinin sinifini bitirib. Texnikumda təhsil aldığı illərdə Milli Dram Teatrının tamaşalarında epizodik rollara dəvət alardı. Ona ilk xeyir-duanı Fatma Qədri vermişdir və Nəcibənin gələcəkdə böyük aktrisa olacağına da əmin idi. Amma dövrün ab-havası başqa rəngdə olduğundan bu istedadlı aktrisanın sənətə gələn yolları tikanlıqdan keçdi. Minbir əziyyətə qatlaşdı, sinəsinə dağlar çəkildi.

Ötən əsrin 30-cu illərində başlayan qanlı repressiyanın qovğası bu ailənin də taleyində ağır izlər qoymuşdur. Haşim bəy Saqib 1931-ci ildə qəflətən vəfat edib. Bu ailəyə üz verən ağır bəlalardan biri də “xalq düşməni” damğası ilə həbs edilib həyatı söndürülən Ruhulla Axundovla bağlıdır. O, Haşim bəyin həm qaynı, həm də yaxın dostu olub. Bu səbəbdən də atalarını itirmiş qızlar həyatda çox çətinliklərlə üzləşərək repressiyaya məruz qalırlar, onları hətta işdən də çıxardırmışlar. Taleyin bu ağır zərbələrindən qaçmaq üçün Nəcibə xanım bir müddət Gəncədə yaşayıb, orada teatrda çalışıb. Çox kasıb bir insanla da ailə həyatı qurub ki, bəlkə bu səbəbdən qada-bəladan uzaq düşə.

Doğma dayısı Ruhulla Axundov xalq düşməni damğası ilə həbs edilib qətlə yetirilsə də, ailəsindən, qohumlarından yenə də əl çəkmirdilər. Azərbaycan mədəniyyətinin çox görkəmli nümayəndəsi olan Nəcibə Məlikova ömrünün sonuna kimi nəsillərinin başına gətirilən müsibəti göz yaşları ilə xatırlayırdı.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu 2009-cu ildə Haşim bəy Saqibin “Divan”ını nəşr etmişdir. “Divan”a şairin böyük ustalıqla qələmə aldığı, insanlara ilahi eşqi, əsl məhəbbəti tərənnüm edən qəzəlləri ilə yanaşı, yaşadığı dövrün reallıqlarını, o illərin müsibətlərini, xalqımızın başına gətirilən faciələri əks etdirən əsərləri də daxil edilmişdir.

Haşim bəy Saqib öz sələflərinin ənənəsini zənginləşdirən əsərləri ilə yarım əsrə yaxın bir zaman kəsiyində ədəbiyyata yeni poetik düşüncə və nəfəs gətirmişdir.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 30 may.- S.14.