Cənubi Azərbaycanda Urmiya xanlığı dövrü

Xanlığın banisi Fətəli xan Avşar

Tarixdən məlum olduğu kimi, XVIII yüzilliyin 40-cı illərində Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında böyük dəyişiklik baş verdi. İyirmiyədək müxtəlif xanlıq və onlardan asılı olan xırda inzibati-siyasi qurumlar yarandı. Bununla, olduqca mürəkkəb, ziddiyyətli və faciəli bir dönüş başlandı ki, bu vəziyyət 1828-ci ilədək davam etdi.

O dövrdə Güney Azərbaycanda yaranan xanlıqlar arasında Urmiya xanlığı mühüm yer tuturdu. Xanlığın əsasını Nadir şahın əmisi oğlu Fətəli xan Afşar qoymuşdu.

Təbriz və Xoy xanlıqları Dünbüli tayfasından olan nəslin əlində idi. Çox da böyük ərazi və əhalisi olmayanÿ Qaradağ xanlığının başında Qaradağ tayfalarına başçılıq edən Kazım xan (1747-1752) dururdu. Marağa xanlığı hələ Nadirin sağlığında burada hakim olan Əliqulu xan Müqəddəmin əlində idi. Ərdəbil xanlığını 1792-ci ilədək Nəzərəli xan Şahsevən idarə edib. O, Ərdəbil, Xalxal və Muğandakı şahsevən tayfalarını birləşdirmiş, mahalların etibarlı idarəsini təşkil edə bilmişdi. Nəzərəli xandan sonra oğlu Nəsirəli xanlıq taxtına çıxdı.

Maku xanlığını Bayat boyundan olan Əhməd Soltan (1747-1778), Sərab xanlığını isə Şəqaqi boyundan olan Əli xan (1747-1786) yaratmışdır.

Güney Azərbaycan xanlıqları ictimai-siyasi və mədəniyyət mərkəzləri olan şəhərlər ətrafında yaranmışdır. Xanlar başlıca olaraq el-tayfa başçıları içərisindən çıxırdı.

XVIII əsrin ortalarından XIX əsrin 60-cı illərinədək mövcud olmuş Urmiya xanlığının mərkəzi Urmiya şəhəri idi. Bu xanlıq 1868-1869-cu illərə qədər mövcudluğunu qoruyub saxlamışdır.

Qeyd olunduğu kimi, Urmiya xanlığının əsası Nadir şah Afşarın əmisi oğlu, Afşar tayfasından olan Fətəli xan (1747-1763) tərəfindən qoyulmuşdur. O, öz xanlıq dövründə mərkəzləşdirmə siyasətini həyata keçirməyə başladı. Şah taxtında oturmaq arzusunda olan Fətəli xan Afşar İran və Azərbaycandakı müharibələrdə iştirak edirdi.1754-cü ilin əvvəllərində o, İranın cənub və orta hissəsini ələ keçirir,1759-cu ildə isə Qarabağ xanlığını tutur, bununla da, Urmiya xanlığının güclənməsinə səbəb olur. Beləliklə, yeni mərhələdə Urmiya, Təbriz, Xoy, Qaradağ, Marağa və Sərab xanlıqları, yəni Ərdəbil və Maku xanlıqları istisna olmaqla, Cənubi Azərbaycan xanlıqları birləşdirilir.

Xanlıqların birləşdirilməsi

Urmiya xanlığının hökmdarı Fətəli xan Afşarlar mənsub idi və Nadir şah Afşarın ən yaxın adamlarından biri hesab olunurdu. Fətəli xan Afşar Cənubi Qafqazın tutulması və İranda ali hakimiyyət uğrunda mübarizəyə də xüsusi əhəmiyyət verirdi. Bu məqsədlə müxtəlif xanlıqlara müttəfiqlik haqqında müraciətlər göndərildi. İrəvan xanlığına hücum uğursuz olduqda, hücum istiqaməti Gürcüstana yönəldi. Çar II İrakli də məğlub edildi.

Daha sonra Fətəli xan İranda ali hakimiyyət uğrunda mübarizə aparan Kərim xan Zəndin üzərində qalib gəldikdən sonra hakimiyyətini Mərkəzi və Qərbi İrana yaya bildi (1752). İranın şimalında möhkəmlənən Məhəmmədhəsən xan Qacarla mübarizə çətin oldu. Məhəmmədhəsən xan onun Kərim xan Zəndlə müharibəsindən istifadə edərək Gilanı tutan Fətəli xanı oranı tərk etməyə məcbur etdi. O bununla kifayətlənməyərək Təbrizi, sonra isə Urmiyanı tutdu (1757). Yalnız Məhəmmədhəsən xanın öldürülməsi ilə asılılıqdan qurtulmaq mümkün oldu (1759). Fətəli xan Təbrizə qayıtdı və hakimiyyətini möhkəmləndirdikdən sonra Qarabağa hücum etdi və onu asılı vəziyyətə saldı (1759).

Qeyd olunduğu kimi, Fətəli xanın bu birləşdirmə siyasəti onu Zənd tayfasının təmsilçisi Kərim xan Zənd və Qacar tayfasının başçısı Məhəmmədhəsən xan Qacarla toqquşdururdu. Fətəli xan onlara qarşı uğurlu savaş aparmaq üçün Birlik yaratmağa cəhd etsə də, buna nail ola bilmir. Ona görə də, 1751-ci ilin sonunda İrəvan üzərinə qoşun göndərir. Lakin II İraklinin göndərdiyi Qazax və Borçalı türklərindən ibarət qoşun dəstəsi İrəvan xanlığına köməyə gəlir. Bu yürüşün uğursuzluqla nəticələnməsinə baxmayaraq, 1753-cü ilin sonu 1754-cü ilin başlanğıcında Fətəli xan hakimiyyətini Mərkəzi və Qərbi İrana yaya bilmişdi.

Fətəli xanın ölümündən sonra

1752-ci ilin sonunda Xorasanın Güneyində möhkəmlənmiş Kərim Xan Zənd Urmiya xanlığı üzərinə yürüş edir. Miyana ətrafındakı döyüşdə Fətəli xana məğlub olan Kərim xan Fars vilayətinə qaçır. Onu təqib edən Fətəli xanın gücləri Qəmşə adlı yerdə zəndləri yenidən məğlubiyyətə uğradırlar. Kərim xanın qardaşı İsgəndər xan əsir alınaraq edam edilir. Bu zaman İranın quzeyində möhkəmlənmiş Məhəmmədhəsən xan Qacar da mərkəzi hakimiyyət uğrunda savaşa başlayır. O, 1755-ci ilin yazında İsfahanı ələ keçirir. Kərim xan Şiraza qaçır.

Məhəmmədhəsən xan Ərdəbil və Lənkəran xanlıqlarının ərazilərindən, eləcə də Muğan düzündən keçərək Qarabağa hücum edir. Daha sonra Təbrizi, Urmiyanı tutur. 1759-cu ildə Məhəmmədhəsən xan öldürülür. Bundan yararlanan Fətəli xan Təbrizə qayıdır və yenidən birləşdirmə siyasətini davam etdirir. 1759-cu ilin yayında Qarabağ xanlığı üzərinə yürüş Pənahəli xanın siyasi asılılığı qəbul etməsi ilə nəticələnir. 1761-ci ildə Kərim xan Zənd güclü ordu ilə yenidən hücuma keçərək Urmiya şəhərini tutur və 1763-cü ilin ortalarında Fətəli xan əsir alınır.

Məhəmmədhəsən xandan sonra İranda başlıca qüvvəyə çevrilən Kərim xan Zənd Urmiyani 1763-cü ildə 9 ay mühasirədə saxladı. Nəhayət, Urmiya xanlığını tutan Kərim xan Zənd Fətəli xan Afşarı da edam etdirdi. Sonralar Kərim xan Zəndin ölümü ilə xanlıq yenidən müstəqil siyasət yeritməyə başladı. Bu zaman Məhəmmədhəsən xan Qacarın oğlu Ağa Məhəmməd xan Urmiyalı Əli xanı yanına çağırıb gözlərini çıxartdı. Ağa Məhəmməd xanın çəkilməsindən sonra İmamqulu xan hakim seçildi. O, Sərablı Əli xan Şəqaqi ilə Xoylu Əhməd xana qarşı ittifaq bağladı. Müttəfiqlər Təbriz yaxınlığındakı döyüşdə məğlub oldular. Əmiraslan xan Afşar Urmiyaya hakim təyin edildi, lakin onun xanlığı uzun çəkmədi. Məhəmmədqulu xan yeni hakim təyin olundu. Ağa Məhəmməd xanın hücumundan sonra Uşnu qalasına çəkildi. Qacarın ölümü ilə müstəqilliyini bərpa edən xanlıq İran taxtına çıxan Fətəli şaha tabe oldu.

Əmisi Ağaməhəmməd şah Qacar öldürüldükdən sonra (1797) taxta çıxan Fətəli şah Afşarlardan qalan bütün torpaqları 1803-də birləşdirərək yenidən Qacar hakimiyyəti altına keçirdi

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 6 noyabr.- S.14.