Diyar-diyar axan
çaylar...
Onlara torpaqlarımıza can verir...
Azərbaycan ərazisində irili-xırdalı
8550-dən artıq axar
sudan ibarət
çay sistemi var. Onların bütövlükdə
ümumi uzunluğu
33665 km təşkil edir.
Bütün bu çayların su toplayıcı sahəsi
85500 kv. km
qəbul edilir.
Ölkəmizin
ərazisindən axan ən iri çay
Kür və onun sağ qolu
Araz çayıdır. Respublikanın qalan çaylarını bir-birindən
kəskin surətdə
fərqləndirən iki
böyük qrupa bölmək olar: dağ çayları və düzənlik çayları.
Azərbaycanın
bəzi çayları
Kür çayına
axır. Kür çayının
ən böyük qolu olmasına baxmayaraq, digər çaylar birbaşa Xəzər dənizinə
axır. Bu çayların illik axarının 7.78 milyard kubmetr həcmində olduğu hesablanmışdır.
Çay
şəbəkəsinin ərazi
üzərində bölünməsi
qeyri-bərabərdir.
Hesablama
baxımından su sızdırmayan yumşaq
torpaqlı ovalıqlarda
çayların sayı
azdır, lakin dağlarda yağmurların
çox olması və yer səthinin
quruluşu səbəbindən
çayların sayı
çoxalır. 1000-2500
metr yüksəkliklərdə
çayların şəbəkəsi
yaxşı inkişaf
etmişdir. Ümumiyyətlə, 1 kvadrat kilometr quru torpağa 90 000 kubmetr su düşür.
Kür
çayı Qafqazda ən böyük çaydır. Onun
uzunluğu 1515 km, hövzəsinin
sahəsi 188 min kvadrat
km-dir. Başlanğıcını Qızılgədik dağının
(Türkiyədə) şimal-şərq
yamacından (2740 m) alır.
Kür çayı Türkiyə ərazisində
200 km, Gürcüstan ərazisində
335 km, Azərbaycan ərazisində
isə 980 km məsafədən
axaraq Xəzər dənizinə tökülür.
Yuxarı
axımında dar və dərin dərə ilə axır. Borjomi dərəsi çox
dərin və dardır. Kür çayı 55 km məsafədə bu dərə ilə axır. Orta axımında çay
böyük məsafədə,
nisbətən geniş
yataqla axır. Tbilisidən sonra dərəsi daha da genişlənir.
Mingəçevir yaxınlığında Kür çayı Bozdağ yüksəkliyini
yararaq Mingəçevir
astanalarını əmələ
gətirir.
Kür
çayına orta axımında Baş Qafqazın cənub yamacından axan Liaxva, Araqva, Keani və Mingəçevir
dənizi yaradılmamışdan
əvvəl isə Qanıx çayı qovuşurdu. Bu çaylardan
əlavə sağ tərəfdən Kürə
Xrami, Ağstafaçay,
Zəyəmçay, Şamxorçay,
Gəncəçay, Kürəkçay
və s. çaylar tökülür.
“Əyil Kürüm,
əyil, keç!”
Aşağı
axımında Kür
çayı, Kür-Araz
ovalığına çıxır
və əyri-üyrü
yataqla axır. Burada çayın yatağı
çox yerdə, ətraf sahələrə
nisbətən hündürdür.
Keçmişdə daşqının qarşısını almaq
üçün əhali
tərəfindən çay
boyunca bəndlər çəkilmişdir. Şirvan düzünə
çıxan Türyançay,
Girdimançay və Ağsuçay süni kanallar vasitəsilə Kürə tökülür.
Bu hissədə Kürə sağ tərəfdən Kiçik
Qafqazın şərq
yamacından axan bir sıra çaylar
da tökülür.
Lakin bu çayların bəzisinin
(Qoşqarçay, Xaçınçay)
suyu yay aylarında az
olduğuna görə
Kürə çatmır.
Kür
çayı Sabirabad rayonu yaxınlığında
özünün sol qolu
olan Arazla birləşir. Bu hissədən aşağı
çay çox hamar bir sahə
ilə axaraq, öz yatağına çoxlu lil çökdürür. Salyan yaxınlığında
yatağı genişlənir,
eni 150-160 m-ə çatır.
Kür deltası bu sahədən başlayır
və burada iki qola ayrılır.
Sol (əsas) qol,
sağ qol. Sol qol hazırda Xəzər dənizinə
tökülür; sağ
qol isə Bala Kür adlanır
ki, vaxtilə Qızılağac körfəzinə
tökülərdi.
Kür
çayı suyunu müxtəlif mənbədən
alır. Axımının 50%-ə qədəri qar, 30%-i yeraltı, 20%-i isə yağış
sularından əmələ
gəlir. Yaz və
yay aylarında qar, yağış suları çayda daşqın əmələ
gətirir. Aprel ayından
başlayaraq çayın
səviyyəsi qalxır,
may-iyun aylarında ən yüksək səviyyəyə çatır.
Bu dövrdə keçən axım illik axım həcminin 60-70%-ni təşkil edir. Mingəçevir dənizi yaradılmamışdan
əvvəl güclü
daşqınlar böyük
ziyan törədirdi.
Mingəçevir su anbarı
tikilib qurtardıqdan sonra daşqın suları dənizə toplanır və Mingəçevir şəhərindən
aşağı çayın
axımı nizama düşür. Yayda
çayın az sulu dövrü
başlayır, bu isə az davam
edir. Sentyabr-oktyabr aylarında yağıntıların
artması ilə əlaqədar olaraq Kürün səviyyəsi
yenə də qalxır.
Kürün
mənsəb yaxınlığında
orta illik su sərfi 580 kub m/san-dir. Mingəçevir
yanında orta illik su sərfi
402 kub m/san olur. Mingəçevirdən aşağı,
çayın axımı
tənzim edildiyinə
görə il
ərzində paylanmasında
böyük fərq olmur. Qış fəslində Kürün
sahilində iynəvarı
buzlar əmələ
gəlir. Aşağı axımında isə buz örtüyü nadir hallarda olur. Özü ilə böyük həcmdə asılı çöküntülər aparır.
Qədim
zamanlarda bu çöküntülər Kür-Araz
ovalığının əmələ
gəlməsinə səbəb
olmuşdur. Arazla
Kür qovuşduqdan sonra Sabirabad yaxınlığında çay
ildə 36,3 mln ton asılı çöküntülər aparırdı.
Başqa
sözlə, bir ildə Kür hövzəsinin hər bir kvadrat km sahəsindən 205 ton torpaq
yuyulub aparılır.
Bütün bunların nəticəsində
Kür çayının
deltası sürətlə
böyüyür. Ən
çox lillənmə
aprel-may, ən az lillənmə
isə yanvar-fevral aylarında olur. Suyun minerallaşması Mingəçevirə qədər
200-dən 400 mq/l-ə, ondan
aşağıda isə
300-dən 450 mq/l-ə qədər-dir.
Ən az minerallaşma yaz-yay daşqınları dövründə,
ən çox minerallaşma isə qışda, çay yeraltı sulardan qidalanan zaman olur.
Kür
çayının xalq
təsərrüfatı əhəmiyyəti
olduqca böyükdür. Yevlax şəhərindən çayın
mənsəbinə qədər
614 km məsafə gəmiçilik
üçün geniş
istifadə edilir.
Kür çayı böyük enerji ehtiyatına malikdir. Çayın üzərində, Tbilisidən yuxarı Zemo-Avçala, Tbilisidə
- Ortaçala, Mingəçevir
yanında - Mingəçevir,
sağ qol-larından Kəncəçay üzərində
- Zurnabad Alazan kanalı üzərində
- Alazan su-elektrik stansiyaları tikilmişdir.
Çayın üzərində ən böyük qurğu Mingəçevir
HES-i və Mingəçevir su qovşağıdır.
Mingəçevirdə
tikilən torpaq bəndi Avropada ən yüksək bənd hesab olunur. hündürlüyü
76 m, uzunluğu isə
1800 m-dir. HES-in kücü 360 min kilovatdır. Bir ildə hasil etdiyi elektrik enerjisi 1,4 milyard
kvt saata tədərdir.
Mingəçevir
su anbarından başlanan Yuxarı Qarabağ və Yuxarı Şirvan kanalları vasitəsilə
Kür-Araz ovalığının
200 min hektar məhsuldar
torpaqları suvarılır.
Dağlardan axan Araz...
Böyüklüyünə
görə Azərbaycanın
ikinci çayı
1072 km uzunluğu olan Arazdır. Kür çayı
kimi Araz çayı da öz başlanğıcını
Türkiyədən alır.
Araz çayı 580 km məsafədə
Azərbaycanın Türkiyə
və Iranla təbii olaraq dövlət sərhədini
təşkil edir.
Çayın Naxçıvan
ərazisində Araz çayının bir neçə qolları vardır: Şərq Arpaçay, Naxçıvan,
Əlincəçay və
Gilançaydır. Həkəri çayla birləşdikdən
sonra Araz çayı Kür-Araz ovalığınadək çatır.
Dağlarda uzunluğu
10 km-dən az
olan bir neçə min kiçik
çaylar mövcuddur.
800-ə yaxın çayın uzunluğu
10 km-dən - 100 kilometrədəkdir.
23 çayın uzunluğu 100 km-dən artıqdır. Azərbaycan çaylarının
illik həcmi, o cümlədən qonşu
ərazilərdən axan
tranzit çayların
suları ilə yanaşı 30 km-kub.
təşkil edir. Dağ çayları özləri
ilə bərabər vadilərə böyük
miqdarda torpaq və daş gətirir, sellərin axını zamanı isə kənd təsərrüfatına külli
miqdarda zərər dəyir. Balıq ehtiyatlarına görə
Azərbaycan çayları
qiymətli sayılır.
Kür çayında qızıl
və nərə balıqları ovlanır.
Kiçik Qafqaz dağlarının
çaylarında alabalığa
da rast gəlmək
mümkündür.
Azərbaycan
çaylarının gücü
ildə 16 milyon kilovat saat enerji
istehsalına imkan verir. Bunların
əsas hissəsi Kür və Araz çaylarının üzərinə düşür. Böyük
Qafqaz dağlarının çayları
yüksək axınlarına və dik
künclərinə görə böyük
hidroenerji imkanlara
malikdirlər. Mingəçevir (Cənubi Qafqazda
ən böyük HES-dır) və
Varvarın su elektrik
stansiyaları Kür çayı
hesabına işləyirlər.
“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir
Azadlıq.-
2013.- 17 noyabr.- S.14.