Dəniz qoxulu Şağan hekayəti...

Qədim türklərin yaşayış məskəni

Abşeron yarımadası Azərbaycanın simvollaşmış məkanlarından biridir. Xəzər dənizinin qərb sahilində yerləşən yarımadada Bakı, Sumqayıt və Xırdalan şəhərləri ilə yanaşı, 32 qəsəbə yerləşir. Fərziyyələrə görə, “duzlu su” mənasını verən bu ad əvvəllər Xəzər dənizini işarə etmək üçün işlənmişdir. Coğrafi iqlim və geoloji amilləri sayəsində bütün Abşeron yarımadası və Bakı ərazisi 20 000 il bundan əvvəl məskunlaşmışdır.

Yarımadada qədim insan məskənlərini nişan verən tunc dövrünə və erkən dəmir dövrünə aid kurqanların sayı-hesabı yoxdur. Ərazidə həmçinin daşdan yonulmuş, üzərində sujetli rəsmlər çəkilmiş antropomorf fiqurlu qədim qəbristan kompleksləri aşkar edilmişdir - Dübəndi, Türkan, Xaşaxuna, Şağan, Mərdəkan, Şüvəlan qəsəbələri, Pirallahı adasında, Zığ gölündə, Binəqədidə və Əmircanda qədim insan məskənləri aşkar edilmişdir (e.ə.III-I minilliklər).

Deyilənlərdən məlum olur ki, bütövlükdə Abşeron yarımadası hələ qədim vaxtlardan insanların dinc yaşaması üçün onları cəlb etmişdir. Lakin bu yarımadanın geostrateji mövqeyi müxtəlif işğalçıları da buraya cəlb edirdi.

Uzaq tarixdən xəbər verən Şağan qəsəbəsi də Abşeron yarımadasının ən qədim yaşayış məskənlərindən biridir. Burada aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində məlum olmuşdur ki, hələ e.ə. 3000 il əvvəl ərazidə əhali məskunlaşmışdır. Yaşayış məskəninin Banağan adlanan sahəsində tunc dövrünə aid müxtəlif qayaüstü təsvirlər, o cümlədən astronomik biligiləri özündə ehtiva edən Günəş, Ay, yerin cəhətləri, kainat simvolları, təsərrüfat və məişət əşyalarının təsvirlərinin qeydə alınması bu həqiqəti təsdiqləməkdədir. XI-XII əsrlərdə kəndin həm əhalisi, həm də ərazisi xeyli genişlənmişdir. Coğrafi məfhum kimi Şağan toponiminin bir neçə izah variantından ən çox həqiqətə uyğun gələni adın məhz etnotoponim olaraq Çağan oğuz eli ilə bağlılığıdır.

Şağan coğrafi məfhumunun bir neçə izahı olduğunu aydınlaşır. Bəzi etnoqrafların fikrincə, toponim “şah” - “böyük” sözündən və “an” - məkanlıq şəkilçisindən əmələ gəlmişdir ki, bu da tərcümədə “böyük kənd” kimi səslənir. Xalq etimologiyasına görə isə vaxtı ilə burada Şahxan adlı bir nəfər yaşamış və kənd onun şərəfinə belə adlandırılmışdır. Amma daha bir fərziyyə də irəli sürülür: Şağan kəndinin əhalisi tarixən türkdilli olmuşdur. Toponimin “sakan” etnonimi ilə oxşarlığı belə bir mülahizə yürütməyə əsas verir ki, vaxtı ilə burada sakan tayfasından olan adamlar yaşamışdılar.

Coğrafi cəhətdən kənd şimal və şimal-qərbdən Buzovna, şərqdən və cənub tərəfdən Mərdəkan, qərb istiqamətində isə Binə qəsəbəsi ilə qonşuluqda yerləşir. Qəsəbənin sahəsi təqribən 1500 kv.km-dir, əhalisinin sayı isə 3800-ə yaxındır. XX əsrin 30-cu illərinədək Şağan yaşayış məntəqəsi kənd statusu ilə, 1994-cü ildən isə şəhər tipli qəsəbə statusu ilə Əzizbəyov rayonunun inzibati ərazi vahidliyinə daxil olmuşdur.

Tarixi yaşadan tarixi dəlillər

Bu qədim məkanda tarixi baxımdan bir sıra dəyərli memarlıq abidələr var. Bunlardan XII əsrin sonu XIII əsrin əvvəllərində inşa edilən 24 metr hündürlükdə dördbürclü (hazırda qalanın bir bürcü salamatdır) qalanı, tarixi 1320-1321-ci illərə aid olan qubala-türbəni (alban abidəsi), 1658-ci ildə inşa olunan piri, 1889-cu ildə tikilən məscidi, tarixi 1894-1895-ci illərə təsadüf edilən mədrəsəni, 1895-ci ildə Hacı Atababanın tikdirdiyi hamamı, kənd qəbiristanlığında olan dördsütunlu türbəni (1907), sayı 40 olan sərdabələri qeyd etmək olar.

Şağanın milli koloritlərini özündə əks etdirən əsas elementlərdən biri də daş divarlardır. Mənbələrin yazdığına görə, Şağan qədimdən sakit bir məskən olub. Maraqlısı odur ki, bu kiçik və az əhalisi olan kənddə düz 6 qəbiristanlıq salınıb. Buradakı sonuncu qəbiristanlıq bir neçə il öncə salınıb. Ancaq məzarlıqların çox olması heç də ölüm hallarının artması ilə əlaqədar deyil. Bunun səbəbi onunla izah olunur ki, əhali məzarlıq seçimində düzgün ərazi müəyyənləşdirə bilməyiblər. Təqribən hər məzarlıqda 400-500 mərhum uyuyur. Sadəcə qəbiristanlıq əraziləri əlverişsiz məkanlarda yaradılıb. Ərazi kiçik olduğundan, torpaq qıtlığı yaranıb. Kəndlilər yeni bir ərazi ayırmaq məcburiyyətində qalıblar. Bir müddət sonra yenə eyni aqibət təkrarlanıb. Beləliklə, Şağanda 6 qəbiristanlıq salınıb. Bundan əlavə, məzarlıqların çoxluğunun bir səbəbi də həmin ərazilərdə bölgələrdən gələn sakinlərin ev tikməsidır.

Kənddəki Qubala və Sərdəbala türbələrinin maraqlı tarixçəsi var. Sakinlərin sözlərinə görə, əslində, sözügedən türbələrdə uyuyan mərhumları qədimdə müvəqqəti bura qoyublarmış. Bu ərazidən karvanlar keçirmiş. Həmin ölən adamları burada məzara üzü qibləyə deyil, əksinə, xəzri-gilavar küləyinin istiqamətində dəfn ediblər ki, yaxınları nə vaxtsa gəlib aparacaq. Deyilənə görə, həmin məzarlarda yatanlar Kərbəla, Nəcəf və başqa Şərq ölkələrinə gedən karvan yolçuları olub. Hazırda həmin türbələr baxımsız qalıb...

Şağandakı XIII əsrə aid dördbucaqlı Qala çox məşhur abidə olub. XII-XIII əsrlərə aid edilən və müdafiə məqsədi ilə inşa olunan Şağan qalası Abşerondakı bir çox qalalar kimi ağ daşdan tikilib.Ancaq indi Qalanın yalnız dağıntıları qalıb. Qalanın bir hissəsi uçurulub və daşlardan hasar tikilməsi üçün istifadə olunub.

Müasir Şağanın mənzərəsi

Bu qədim kəndin əhalisi ulu babalarından qalan məşğuliyyətləri günümüzdə də davam etdirir. Hazırda bu sənət sahələrinin bir çoxu böyük xərc tələb etdiyi və bahalaşdığı üçün insanlar onlardan uzaqlaşmaq məcburiyyətində qalırlar. Günümüzdə Şağanlıların ənənəvi məşğuliyyəti, demək olar ki, əkinçilik, bostançılıq, bağçılıq, maldarlıq və sənətkarlıqdan ibarətdir. Kəndlilər mal-qara üçün əvvəllər boş ərazilərin kifayət qədər olduğunu deyirlər. Amma evlərin və müxtəlif iaşə obyektlərinin tikilməsi mal-qara üçün ərazi qıtlığı yaradıb. Ancaq Şağan əhalisi yenə də bostançılıq və maldarlıqdan gələn qazancla dolanır. Sakinlər işsizlik və güzəran problemindən qurtulmaq üçün təsərrüfat fəaliyyətinin yeganə çıxış yolu olduğunu hesab söyləyir. Son illər bu işlər əhaliyə xeyli çətinliklər bahasına başa gəlsə də, insanlar gündəlik ehtiyaclarını qarşılamaq üçün qədim baba yurdunda həyat mübarizəsini davam etdirməkdən başqa çıxış yolu da görmür.

Abşeron yaşayış məntəqələri içərisində istər ərazisinə, istərsə də əhalisinin sayına görə kiçik qəsəbələrdən olmasına baxmayaraq, buradan respublikamızın ictimai, siyasi, mədəni həyatında kifayət qədər əhəmiyyətli rol oynayan bir çox şəxsiyyətlər çıxmışdır. Bu şəxsiyyətlər sırasında ölkənin dünənki və bugünkü həyatında xüsusi rol oynamış çox sayda tanınmış insanlar var. Şağanlılar həmkəndliləri Rusiya Dövlət Dumasının sabiq üzvü Məmmədyusif Cəfərov, keçmiş Müsavat hökumətinin parlament üzvü Heybətqulu Məmmədbəyli, akademik, Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasının fəxri direktoru Hacıbəy Sultanov, SSRİ xalq artisti Qəmər Almaszadə, şair Bəbir Məmmədzadə, bəstəkar Adil Gəray, əməkdar incəsənət xadimi Rəşid Məmmədbəylinin adını fəxrlə çəkirlər.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap

Azadlıq.- 2013.- 25 noyabr.- S.14.