Tariximizin şanlı və qanlı səhifəsi

Məşrutə hərəkatı

Azərbaycan tarixində ən mühüm hadisələrdən biri azadlıq hərəkatları sırasında yer alan Məşrutə hərəkatıdır. 1905-1911-ci illərdə İranda şah rejiminə qarşı baş verən inqilab tarixə İran inqilabı və ya Məşrutə hərəkatı kimi düşüb. 20-ci əsrdə baş vermiş azadlıq və demokratik inqilablar üçün ilk cığırı da məşrutə hərəkatı açıb.

19 mart 1910-cu ildə Səttar xanın rəhbərliyi ilə Tehrana yürüş başlandı. Səttar xan və Bağır xanın fədai dəstələri Təbrizdən Tehrana yola düşdü. Lakin İran monarxiyasının Rusiyanı köməyə çağırması ilə inqilab 1911-ci ildə süqut etdi və Təbrizə daxil olan rus qoşunları inqilabçılara divan tutdular. 1905-1911-ci illərdə baş vermiş Məşrutə hərəkatında çoxlu sayda insan canını qurban verdi.

Məşrutə qəhrəmanları sırasında milli qəhrəmanlarımızla yanaşı, müxtəlif millətlər - farslar, kürdlər, ərəblər, talışlar, ruslar, gürcülər, polyaklar, bolqarlar, hətta uzaq Amerikadan məşrutəçilərə köməyə gəlmiş insanlar da olmuşdur. Bu onu göstərir ki, Məşrutə hərəkatı bir ölkə çərçivəsindən çıxıb beynəlxalq ictimaiyyətin diqqət mərkəzində olan xalq hərəkatı, istibdad rejiminə qarşı mütərəqqi insanların mübarizəsi və həmrəyliyi idi.

Məşrutə inqilabı dövrünə aid seçkili inqilabi orqanlar əncümənlər idi. Əncümənlər İranın və Azərbaycanın bir çox böyük şəhərlərində var idi və onlar mühüm rola malik idilər. 1906-cı ilin sentyabrında Təbrizdə etiraz zamanı hərəkata rəhbərlik etmək üçün İran tarixində ilk dəfə əhali tərəfindən əncümən seçildi və bununla da bütün Iranda əncümənlərin təşkil olunmasının əsası qoyuldu.

“Vikipedia”nın yazdığına görə Tehranda baş verən 10(23) iyun çevrilişindən sonra irtica İranın bütün əyalətlərində hücuma keçdi. Rəştdə, Ənzəlidə, Məşhəddə, Səbzəvarda, Kuçanda, Kirmanşahda, Buşirdə, Bəndər-Abbasda, eləcə də başqa şəhərlərdə qubernatorlar şahın əmri ilə bütün əncümənləri qovdular və bir çox qəzetləri bağladılar. 23 iyun 1908-ci ildə Məhəmməd Əli şah Qacar Tehranda çevriliş edəndə, Mir Haşimin başçılığı altında Təbriz irticaçıları şəhəri ələ keçirməyə və mücahidlərlə, fədailərlə və əncümənlərlə birdəfəlik haqq-hesab çəkmək fikrinə düşdülər. Mir Haşimin davəçilərınə Mərənd xanı Şüca-Nizamın və Təbrizin qərb hissəsinin - Qaraməlik məhəlləsinin dəstələri də qoşuldular. İrticaçılar əvvəlcə Təbrizin, Səttarxanın fədailərinin əlində olan şimaldakı Əmirxız məhəlləsindən başqa, şimal-şərq hissəsini - Davəçi məhəlləsini, Şişgilan və Baqemişe məhəllələrini ələ keçirdilər. Şəhərin cənub-şərq hissəsi Bağır xanın fədailərinin əlində idi, onların əsas bazası Xiyaban məhəlləsi idi. Təbrizdə döyüşlər başlayandan sonra Təbriz əncüməninin mülkədar-liberal kəsimi xarici ölkələrin konsulluqlarında gizləndilər. Əncümən sədri Bəsir əs Səltənə və Əclal əl Mülk rus, hacı Mehdi Kuzəkünani və Şeyx Səlim osmanlı, Mirzə Hüseyn Vaiz -fransız konsulluqlarında bəstə oturdular. Əksəriyyəti mülkədar, tacirlər və ruhanilərdən ibarət Təbriz əncüməni müvəqqəti olaraq dağıldı. Mürtəce dəstələrə qarşı mübarizəni - Təbriz sosial-demokrat mücahidlər təşkilatlarının başçıları - Əli Müsyo, Davafuruş, eləcə də Səttarxan və Bağır xan davam etdilər.

Xalq qəhrəmanı Səttarxan

1905-1911-ci illər İran Məşrutə inqilabında Güney Azərbaycan aparıcı və həlledici rol oynadı. Həmin dövrdə mətbuat inkişaf etdi, müxtəlif qəzetlər nəşr olunmağa başladı.

Məşrutə hərəkatında Səttarxanın tarixi rolu, sərkərdəlik məharəti danılmazdır. Təsadüfi deyil ki, ötən yüz ilin əvvəllərində Rusiyada çıxan “Novaya Vremya” dərgisi Səttarxanı “Xalq qəhrəmanı”, İtaliya mətbuatı isə “İranın Hannibalı” adlandırırdı. Məşrutə hərəkatının rəhbəri Səttarxanın həyatı, onun keçdiyi mübarizə yolu, ömrümün faciəli sonluğu barədə danışan Ə.Rəhimli yazır: “Tehranın yaxınlığında, Həzrət Əbdüləzimin ”Tuti" adlanan bağında adına və qəhrəmanlığına layiq olmayan çox sönük bir məzarda uyuyan Səttar Hacı oğlu 1867-ci il avqustun 16-da Qaradağda anadan olub. Atası Hacı Həsən ailəsini şəxsi təsərrüfatı və xırda alverlə dolandırarmış. Hacı Həsənin vəfat etmiş əvvəlki arvadından bir qızı və bir oğlu, sonrakı evləndiyi arvadından isə Səttar, İsmayıl və Qafar adlarında üç oğlu, bir qızı dünyaya gəlir. Səttar üçüncü oğlan uşağı idi. O, ilk təhsilini mollaxanada almış, erkən yaşlarında mədrəsəni tərk edərək təsərrüfat işlərində atasının köməkçisi olmuşdu".

Səttar uşaqlığından çevik və ağıllı idi. Uşaq oyunlarında belə məğlub olmağı sevməyən Səttar öz yaşıdları arasında fəxri “xan” titulu ilə məşhurlaşmışdı. Səttarxanın böyüyüb boy atdığı ailə çarizmin, həm də şahlıq istibdadının barışmaz düşməni idi. Hər iki zülmkar rejimin əleyhinə çıxanlar çox vaxt Hacı Həsənin komasında sığınacaq tapırdılar. Çar məmurlarının zorakılığı əleyhinə olduğu üçün Arazın o biri sahilinə - Qaradağa keçən Fərhad adlı şəxs Səttarxanın qardaşı İsmayıl tərəfindən himayə olunmuşdu. Fərhadı himayə edib gizlətdiyi üçün Təbriz vəliəhdinin əmrilə İsmayıl dara çəkilmişdi.

Oğlunun dərdinə dözə bilməyən, həm də yerli məmurlar tərəfindən təqib olunub izlənilən Hacı Həsən Qaradağdan Təbrizə köçmək məcburiyyətində qalır. O, Təbrizdə uzun müddət yaşaya bilmir, xəstələnir və yenidən Qaradağa qayıdır. Az sonra burada vəfat edir və Ağyazı kəndindəki qəbiristanlıqda dəfn olunur.

Rejimin əleyhinə çıxan şəxsi müdafiə etdiyinə, həmin şəxsin tərəfini saxladığına görə 1898-ci ildə Səttarxan Təbrizdə həbs olunur və Ərdəbilin “Narın qala” zindanında iki ilə yaxın məhbus həyatı keçirməli olur.

Heç kim və heç nə unudulmur!

Səttarxan həbsxanada tanış olduğu bir məhbusu gizli yolla azad etməyə gələnlərin köməkliyi ilə zindandan qaçır. Bir müddət Təbrizdə və ətraf bölgələrdə gizli şəkildə yaşayan Səttarxan rejim əleyhinə, onun yerlərdəki məmurlarının xalqa etdikləri zülm və özbaşınalığına qarşı mübarizə aparan dəstələrə qoşulur.

Səttarxan Təbrizə dönən vaxt artıq Təbriz rejim əleyhinə ayağa qalxmış və onun bütün siyasi sütunlarını silkələməyə başlamışdı. Xalq hərəkatının xofu qarşısında millətə məşrutə azadlıqları vəd edən Müzəffərəddin şahdan fərqli olaraq taxt-taca gələn Məhəmmədəli şah atasının millətə verdiyi vədləri yerinə yetirmək əvəzinə, əcnəbi silahına söykənib xalqa divan tutmağa başladı, eyni zamanda İranı nüfuz dairəsinə çevirmək haqda 1907-ci il İngiltərə-Rusiya sövdələşməsinə razı oldu. Bunun ardınca 1908-ci il iyun ayının 23-də xalq elçilərinin toplandığı məclis top atəşinə tutuldu. Ölkədə kütləvi həbslər və təqiblər başlandı.

Məşrutə hərəkatına ağır zərbə endirildiyi, verilmiş nisbi azadlıqların əldən alındığı, Əncümənlərin qapılarına qıfıl vurulduğu ağır günlərdə Azərbaycan, onun baş şəhəri Təbriz ayağa qalxdı. Kütləni mübarizəyə qaldırmaqda və mütəşəkkil hücumu təşkil etməkdə Səttarxan və onun silahdaşları başda olmaqla “Mərkəze-Qeyb”in, Müdafiə Şurasının və Təbriz əncüməninin böyük və danılmaz xidmətləri olmuşdu.

Məşrutə qəhrəmanlarından Səttar xan, Bağır xanla yanaşı onların vəfalı silahdaşları Əli Müsyo, Heydər xan Əmioğlu, Şeyx Məhəmməd Xiyabani, yadların əli ilə dara çəkilmiş din xadimi Siqətülislam Təbrizi, Məmmədtağı xan, canını və bütün sərvətini Məşrutə yolunda qoymuş Hacı Mehdi Kuzəkünani, son nəfəsə qədər Məşrutə bayrağını yerə qoymayan Həsən xan Bağban, onun qardaşı Hüseyn xan Bağban, “Mərkəzi qeybin rəhbərləri, fəalları (Hacı Rəsul Sədəqyani , Hacı Əli Davafuruş, Seyid Həsən Şərifzadə, Məhəmmədəli Tərbiyət, Cəfərağa Gənceyi, Mir Bağır ağa, Mirəli Əsgəri, Ağanağı Şücai, Məhəmməd Sadiq Xameyni və s.) və minlərlə məşrutə qəhrəmanlarının adlarını çəkmək, onların xatirəsini yad etmək müqəddəs bir borcdur...

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 22 oktyabr.- S.14.