Üzeyir bəyin ilk müəllimi Əliverdibəyov

Peşəkar mühəndis və musiqiçi

Azərbaycanda bu musiqiçilər ailəsinin nümayəndələrini tanımayan az adam tapılar. Peşəkar musiqimizin inkişafında və müasir dövrdəki uğurlarında da Əliverdibəyovların xüsusi rolu var. Onların arasında ən görkəmli şəxslərdən biri Ağalar bəy Əliverdibəyovdur ki, bu mövzuda ondan söz açacağıq.

Ağalar bəy Ələkbər oğlu 1880-ci ildə Şuşa qəzasının Pərioğlular kəndində anadan olmuşdu. Ağalar bəyin uşaqlığı Şuşa şəhərində keçmişdi. O, Ağdamın zəngin şəxslərindən olan Kərbəlayı Ələkbər bəyin altı övladından biri idi. Kərbəlayı Ələkbər bəyin birinci nikahından daha üç övladı olmuşdu. Onlardan biri də dahi Üzeyir Hacıbəyovun anası Şirin xanım idi. Şirin xanım və Ağalar bəy Natəvanın başçılıq etdiyi “Məclisi-üns”ün fəal iştirakçılarından idilər. Ağalar bəyin babası Əliverdi bəy Mehdiqulu xanın Ağdam üzrə darğası olmuşdu.

Ağalar bəy Əliverdibəyov mükəmməl Avropa təhsili almış mütərəqqi ziyalılardan biri idi. O, 1901-ci ildə Peterburq Texnoloji İnstitutunu, sonra isə Varşava İnşaat İnstitutunu bitirmişdi. Gənc mütəxəssis 1813-cü ildə vətənə qayıtmış, Bakı şosse yolları idarəsində mühəndis vəzifəsində işləmişdi. O həmçinin gözəl muğam bilicisi kimi A.Zeynallı adına Bakı Musiqi Texnikumunun xanəndəlik sinfində dərs demişdi.

Ağalar bəy dahi bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəyovun dayısıdır. O, Məhbubə xanım Abbas bəy qızı Uğurlubəyova ilə həyat qurmuşdu. Onların Nazim bəy, Rasim bəy, Kazım bəy adlı oğulları, Nüşabə xanım adlı qızı vardı. Ağalar bəy bəstəkar Nazim Əliverdibəyovun, skripkaçı Rasim Əliverdibəyovun, dirijor Kazım Əliverdibəyovun, pianoçu Nüşabə Əliverdibəyovanın atasıdır.

Musiqiçi haqqında F. Xalıqzadənin məqaləsindən məlum olur ki, Ağalar bəy Əliverdibəyov ixtisasca inşaat mühəndisi olsa da, Şuşanın mədəni mühiti onun bir musiqişünas kimi yetişməsində sözün əsl mənasında bir konservatoriya rolunu oynamışdır. Hələ gənc yaşlarından A.Əliverdibəyov müxtəlif xalqların musiqi tarixinə böyük maraq göstərmişdir. Böyük ziyalı eyni zamanda bu mövzuya aid ədəbiyyat nümunələrini də maraqla mütaliə etmiş, Qarabağın və ümumiyyətlə, Azərbaycanın musiqi həyatı sahəsində qiymətli müşahidələr aparmışdır. Əliverdibəyov həmçinin öz düşüncə fikirlərini də ardıcı olaraq qələmə almağa səy göstərmişdir. Bundan başqa, Ağalar bəy müxtəlif dünya xalqlarının mədəniyyətindən bəhs edən “Musiqi tarixi” adlı dolğun məzmunlu bir kitab yazmışdır. Musiqiçinin yazdığı həmin kitab, eləcə də xalq mahnı və təsniflərinin toplanmasına sərf etdiyi əmək sayəsində ortaya qoyduqları musiqi xəzinəmizə dəyərli töhfədir.

Muğamın sirlərini dayısından öyrənmişdi...

Ağalar bəy muğamın sirlərini də yaxşı bilirdi. O, bunu dayısı Mir Baba Mir Abdulla oğlu Vəzirovdan öyrənmişdi. Mir Baba da məşhur xanəndə Hacı Hüsünün ustadı sayılırdı. Eyni zamanda, onun musiqiçi kimi yetişməsində xanəndələrdən Şükür Aruşanzadə və Muxtar bəy Bədəlbəyli böyük rol oynamışdı. Məşhur tarzən Cavad bəy Xazalanski ilə birgə çıxışları da onun püxtələşməsinə az təsir göstərməmişdi. Ağalar bəy də öz növbəsində Üzeyir Hacıbəyovun ilk müəllimi olmuş, dahi bəstəkarın qəlbində xalq musiqisinə və muğam sənətinə qarşı böyük məhəbbət hissini o oyatmışdı.

A.Əliverdibəyov Şuşanın yüksək bədii atmosferini geniş tarixi-ictimai və mədəni şərait fonunda parlaq şəkildə əks etdirmişdir. Şəhərin təhsil müəssisələri (o cümlədən məşhur musiqi məktəbləri), şeir və musiqi məclisləri (“Məclisi-üns”, “Məclisi-fəramuşan”), bütövlükdə sənayei-nəfisənin inkişafı Şuşa musiqi mədəniyyətinin çiçəklənməsinə səbəb olmuşdur. Bir çox xanəndələr, tar və kamança ustaları, aşıqlar, habelə qaval və qarmon ifaçıları haqqında verilmiş dəyərli bilgilər, toy-düyünlərin və rəngarəng folklor mühitinin şərhi bu füsunkar diyarın zəngin musiqi həyatının açıb göstərir.

Qeyd edildiyi kimi, Ağalar bəy Əliverdibəyov Qarabağın musiqi salnaməsini yazmaqla yanaşı, başqa muğam məktəblərinin (Şirvan, Bakı) nümayəndələrinin fəaliyyətini də nəzərdən qaçırmamış, İrəvan, Lənkəran, Nuxa və Salyanın muğam ifaçıları haqqında dəyərli faktlar toplamışdır.

Musiqiçi öz yazılarında həmin musiqi janrlarından başqa, “Şəbeh” tamaşalarında istifadə olunan dini musiqini, idman yarışlarını müşayiət edən cəngi havalarını və yaslarda ağıların oxunmasını da xalq musiqisinin ayrılmaq bir qolu olaraq qeyd etməyi unutmamışdır. “Musiqi tarixi” əsərinə görə demək olur ki, ağılar xidməti məqsədlərdən başqa həmçinin estetik funksiya da daşıyırdı: “nəzm və əşarın o dərəcədə xalq kütləsinə nüfuzu olubdur ki, hətta yas mərasimi şairanə, müəyyən bir rəng-rövnəq qazanmışdı” (“Qobustan”, 1987, 3, s. 4).

Böyük zəhmətlə qazandığı irs

A.Əliverdibəyov sadəcə olaraq zəngin bir informasiya araşdırıcısı deyil, doğma musiqi folklorunun qayğıkeş toplayıcısı hesab edilməlidir. Həmin musiqi nümunələri hər hansı bir zümrəyə mənsub olmadığına görə, onlara bu və ya başqa xanəndənin, yaxud el nəğməkarının repertuarı kimi baxmaq olmaz. Toplama işi isə müxtəlif üsullarla həyata keçirilə bilər - xalq mahnılarını kimi texniki vasitələrlə, kimi də müəyyən yazı işarələrinin köməyi ilə toplaya bilər. Ağalar Əliverdibəyov isə el havalarını əvvəlcə özünün qeyri-adi musiqi hafizəsinə köçürmüş, sonra da onların nota yazılmasında bəstəkar S.Rüstəmova böyük yardım göstərmişdir.

A.Əliverdibəyovun yaradıcılığı boyunca oxuduğu mahnılar arasında bir çox gözəl nümunələri göstərmək olar: “Söhbət saz ilə”, “Yaxan düymələ”, “Çalpapaq”, “Kəklik”, “Nəzr eyləmişəm”, “Üçtelli durna”, “Xumar oldum”, “Neylərsən”, “Dedim bir busə ver” və s. Onun repertuarında müasir dinləyicilərə az tanış olan başqa gözəl mahnılar da var: “Gəl, gəl ay ellər gözəli”, “Altımda madyan”, “Ay loylu”, “Can qurban eylər”, “Tirmə şalım”, “Qızım”, “Pinəçi mənəm” və b. Bundan başqa, A.Əliverdibəyovun səsindən nota yazılan bəzi nümunələr hələ indiyə qədər işıq üzü görməmişdir. Şübhəsiz, onların nəşri və tədqiq olunması da milli musiqişünaslığımızın mühüm vəzifələrindən hesab olunmalıdır.

Azərbaycanın musiqi beşiyi sayılan gözəl Şuşa torpağının yetirdiyi görkəmli ziyalımız Ağalar bəy Əliverdibəyovun özündən sonra qalan qiymətli irsi həm musiqi tarixçiləri, həm də folklor musiqiçiləri və biliciləri üçün qiymətli mənbədir. Dəyərli musiqiçinin qələmindən çıxmış sanballı “Musiqi tarixi” və səsindən nota köçürülmüş xalq mahnıları tədqiq olunduqca, onun musiqi tariximizdəki yeri daha da aydınlanacaq, adı gələcək nəsillərə daha yaxından tanıdılacaqdır.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 5 sentyabr.- S.14.