Azərbaycan xalqının əsl Qurtuluş Günü

Bu məqalə qəhrəman Maştağa kəndinin timsalında bütün kəndlərimizə ithaf olunur

«Yaxın tarixində 15 Sentyabr zəfəri kimi mücadilə günlərinə malik olan Azərbaycan xalqı gələcək bu fürsəti istifadəyə, şübhə etmirik ki, 1918-ci ildə olduğundan da hazırdır»

M.Ə.Rəsulzadə

Adətən işğallar, müharibələr zamanı şəhərlər uğrunda amansız döyüşlər gedir, lakin şəhərləri almaq asan olmur, onlar var gücü ilə müqavimət göstərir, alınmaz bir qalaya çevrilirlər. Şəhərlərə qədər isə kəndlər qılıncdan keçirilir, talan edilir və bir anın içində işğalçıların tapdağı altında qalırlar...

Lakin 1918-ci ilin martında Bakı şəhərində baş verən hadisələr göstərdi ki, başqa cür də olur: şəhər alınır, onun ətrafındakı kəndlər isə müqavimət göstərir... Bu məqalədə də Bakı uğrunda müharibədə onun ən böyük kəndi Maştağanın timsalında kəndlərimizin mücadiləsindən söhbət açılır. Bu qəhrəmanlıq tarixinə səyahətimizdə isə bələdçimiz elə “Maştağa” adlı ensiklopedik-məlumat kitabıdır (müəllifi fəlsəfə elmləri doktoru, professor Vəli Həbiboğludur).

“Heyf torpağımızdan, heyf vətənimizdən!”

Bu yanıqlı sözlər də 1918-ci ilin martında Bakını işğal edən erməni-rus (daşnak-bolşevik) qüvvələrinə qarşı Maştağada cəbhə açmış yerli fədailərdən birinə - Qoçu Əzizə məxsusdur. Bəli, qoçu! Bakı şəhərinin özündə olduğu kimi, Maştağada da erməni daşnaklarının qarşısına ilk növbədə qoçular çıxmışdır. Şahid ifadələrində bildirilir ki, həmin dövrdə Bakı qoçuları olmasaydı, bəlkə də şəhərdə daha çox qırğın olardı. O zaman Maştağada da bir neçə qoçu var idi. Həmin qoçular ki, adi vaxtlar aralarında düşmənçilik olduğu halda, milli məsələdə isə bütün qüvvələrini qeyd-şərtsiz birləşdirmiş və düşmənə qarşı birgə mübarizə aparmışlar.

“Maştağa” kitabında bu barədə kənd ağsaqqallarının və 1918-ci ilin mart hadisələrinin şahidi olmuş şəxslərin yaxınlarının dilindən təbii bir şəkildə söhbət açılır. 1992-ci ildə 84 yaşlı Baba Rzayevin Qoçu Əziz barədə söylədikləri də çox maraqlıdır:

- 1918-ci ilin mart ayı idi. Şəhərdə azərbaycanlıların qırğını başlanmışdı. Qan su yerinə axırdı. Qiyamət o yerə çatmışdı ki, Novruz bayramı-zad da yaddan çıxmışdı. Hərə öz başının hayındaydı.

Ermənilər şəhərdən Maştağaya tərəf üz qoymuşdular. Top onlarda, tüfəng onlarda. Üstəlik, çar dövründə qulluq eləmiş saldatları, ofiserləri də var idi. Bizim yazıqlar hərbi qayda-qanun bilmədən berdankaynan, mauzerlə çıxmışdılar qabaqlarına. Kənddəki atıb-vuran kişilərin bir hissəsi Zabrat tərəfdə bənd üstündə səngərlərdə vuruşur, qalanı isə Dərəqılınc (Maştağa bağlarından biri - red.) tərəfdə ermənilərin qabağını saxlayırdılar. Amma düşmən güclüydü, hücumun qarşısını almaq olmurdu. O vaxt mən on yaşındaydım. Atam əkin-biçinlə məşğul olsa da, atıb-vurmaqda səriştəliydi. Kəndin ağır günlərinin birində xəbər gəldi ki, Qoçu Əziz onu yanına çağırır. Atam məni də götürüb getdi.

Əzizin evinə girəndə gördük Maştağanın bütün qoçuları, silah gəzdirən kişiləri bura yığışıblar. Hamı oturandan sonra Əziz camaata üz tutub dedi: “Əvvəla, sözümə qulaq asıb gəldiyivüzə görə çox sağ olun. Çünki mən burdakıların bəziləri ilə qan düşməniyəm. Bir-birimizin qohum-qardaşını öldürmüşük. Amma bu gün ayrı vaxta bənzəməz, bu gün düşmənçilik bizə yaraşmaz. Bu gün torpaq əldən gedir, Vətən əldən gedir, namus əldən gedir! Siz bilirsiz ki, mən baş kəsmişəm, amma namusdan keçməmişəm. Gəlün hər şeyi yaddan çıxardıb birləşək, torpağımızı düşməndən qoruyaq. Öldük heç, şəhid olarıq, qaldıq Vətəni xilas eləyək, genə ağa durub, ağacan durub. Nə diyirsüz?”.

Beləliklə, daim bir-birini parçalamağa hazır olan, Əzizin kölgəsini qılınclayan qoçular bir ağızdan onun səsinə səs verirlər. Əhd edirlər ki, ölənəcən bir yerdə vuruşsunlar. Ölsələr də, qalsalar da birlikdə olsunlar.

Qoçu Əziz haqqında söhbətin davamı daha təsirlidir: “Vəziyyət get-gedə ağırlaşırdı. Əzizin evi hərbi qərargaha dönmüşdü. O, həm göstərişlər verir, həm də öz puluna aldığı patronları rabitəçi vasitəsilə döyüş xəttinə göndərirdi. Axırıncı dəfə rabitəçi sursat dalıyca gələndə Əziz yeşiyi göstərib: ”Apar, bu axırıncı yeşikdir!" - dedi. “Heyf torpağımızdan, heyf vətənimizdən!”. Əzizin gözlərindən iki gilə yaş üzüaşağı axdı. Ömründə birinci dəfəydi ki, Əzizi ağlayan görürdülər. Kimsəyə rəhm etməyən, ürəyi yanmayan Qoçu Əziz əldən gedən Vətən torpağı üçün ağlayırdı. Otaqdakıların hamısının ürəyi kövrəldi".

Lakin bütün bu üzüntülərin sonu sevinclə başa çatır; yolunu həsrətlə gözlədiyimiz “o qardaş millət gəlir, bizi düşmən əlindən qurtarır”. Bəli, bu əhvalatı söyləyən şəxsin sözlərilə desək, iki-üç saatdan sonra türk əsgərləri Ləhəc bağları tərəfdən özlərini yetirib ac-susuz, yorğun olmalarına baxmayaraq, əvvəl toplarla, dalıyca da süngüylə erməniləri Abşeron boyu qovurlar. Bakı torpağı o vaxt dostun da, düşmənin də pisliklərini unudub, birləşməyi sayəsində sağ-salamat qalır, yadlara qismət olmur...

Bəli, o zaman ermənilərin qarşısı elə Maştağanın yaxınlığında yerləşən körpüdən bir qədər aşağıda, Zabrat yolu üstündə alınmışdır.

Türkün türkdən başqa dostu hanı?

1918-ci ilin mart hadisələrindən söhbət açırıqsa, o zaman Türkiyənin qardaşlıq köməyindən necə qürur duymayasan, duyğulanmayasan?! Mən özüm də ağsaqqallarımızın, ağbirçəklərimizin mart hadisələrilə bağlı söhbətlərində onların türk əsgərlərinin yardımı səhnələrində necə kövrəldiklərinin, eyni zamanda, “sahibsiz milləti” düşmən əlindən qurtaran Türk Ordusunun qəhrəmanlığı ilə necə fəxr duyduqlarının şahidi olmuşam.

2011-ci ildə Bakı məclislərindən birində təsadüfən həmsöhbət olduğum 71 yaşlı İsmayıl Həsənovun söylədikləri indi də adamı duyğulandırır. O, hələ sovet dövründə 1918-ci ilin mart qırğınları barədə əmisi maştağalı Güləhməd kişidən eşitdiklərini belə xatırlayırdı:

- Əmim deyirdi ki, ermənilər 1918-ci ilin martında Bakıdakı qırğınları şəhərin bir çox kəndlərində davam etdirərək Maştağaya qədər gəlib çıxmışdılar. Həmin il Güləhməd əmim 29 yaşında olub. O, Maştağanın əli silah tuta bilən hər bir nəfəri kimi kəndin müdafiəsinə qalxır və dəmiryol vağzalı ətrafında - səngərdə keşik çəkir. Gecə saat 4 radələrində qəfil birisinin arxadan əlini onun çiyninə qoyduğunu hiss edir və yerindəcə donub qalır; bunun erməni olduğunu düşünür. Lakin şirin bir ləhcə ilə “efendim, korkma” kəlməsini eşidincə, dönüb arxasında bir türk zabitinin olduğunu görür, sevinc və təəccüb hissilə ona baxır. Demə, türk ordusu gecə ikən dənizdən qonşu Nardaran kəndinə çıxır, oradan da Maştağaya daxil olur. Güləhməd əmim türk əsgərlərinin yanında topları görüncə, artıq kəndin qurtulacağına şübhə etmir. Səhərə yaxın həmin türk zabiti erməni tərəfin yerləşdiyi istiqaməti dəqiqliklə ölçüb-biçir və topçulardan birinə lazımi vəziyyəti alıb atəş etmək əmrini verir. Əmim Güləhməd və həmkəndliləri bir anın içində topun mərmisinin düşdüyü yerdən - ermənilərin gecələdikləri çadırlardan alt geyimindəcə çölə qaçaraq, canlarını necə qurtarmağa çalışdıqlarını keyflə seyr edirlər. Türk zabiti topçuya atəş edilən yeri yenidən topa tutmağı əmr edir... Bunun ardınca isə türk əsgərləri və yerli qüvvələrin hücumu başlayır və ermənilər məhv edilir.

“Maştağa” kitabında ağsaqqal Hacı Qulməhəmmədə istinadən də göstərilir ki, türklər köməyə gəldikdən sonra erməniləri topa tutmaq üçün Maştağa və Buzovna arasındakı Güləgər deyilən yerdə 6 top yerləşdirmişlər.

Türk Ordusu Maştağada olarkən kənd camaatının tam qayğısı ilə əhatə olunub. Kərbəlayı Mömin adlı şəxs 15 türk əsgərini öz evinə qonaq apardıqda, onun bu hərəkətini görən Maştağa camaatı qalan türk əsgərlərini də öz aralarında bölüşərək evlərində yerləşdiriblər.

Kəndin tanınmış müsavatçısı Yusif Babazadə isə türklərin böyük bir hissəsini öz evində qonaq saxlayıb. O, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətilə yaxın əlaqədə olan şəxs kimi, milli hökumətin silahla təmin edilməsində də böyük rol oynayıb.

Türk komandiri Tofiq Paşanın da Maştağada Kərəməlinin evində qaldığı söylənilir. Bəzi məlumatlara görə, Tofiq Paşa Maştağada Kərbəlayı Baladəmirin də qonağı olub. Ev sahibi ona deyib ki, oğlu olsa, adını mütləq Tofiq qoyacaq. Elə də edib.

Ümumiyyətlə, o zaman Maştağada çoxları öz uşaqlarına Tofiq Paşanın adını qoyub. Beləcə, kənddə “Tofiq” adı geniş yayılıb, xalq öz xilaskarının adını əbədiləşdirib.

Bakı kəndlərinin birliyi

“Maştağa” kitabında xüsusi vurğulanır ki, 1918-ci ilin mart hadisələri zamanı Bakının bir sıra kəndləri, o cümlədən, Bilgəh, Kürdəxanı, Qala, Buzovna, Zabrat, Nardaran və digərləri ermənilərlə savaşan maştağalılara kömək ediblər. Məhz Bakı kəndləri arasındakı bu birlik ermənilərə qarşı mübarizədə öz bəhrəsini verib. Maştağalı Məşədi Əhməd atası Bəyəhmədin danışdıqlarına əsaslanaraq söyləyib ki, o dövrdə qonşu Bilgəh kəndindən Maştağaya xeyli cavan döyüşçü, bir neçə araba silah-sursat göndərilib. O vaxtlar torpaqlarında pambıq əkən bilgəhlilər Maştağaya bu məhsuldan gətirər, dərzilər isə həmin pambıqdan yerli döyüşçülər üçün pal-paltar tikərmişlər. Bundan başqa, Bilgəhdən göndərilən zəfəranı satıb, əvəzinə tüfəng, patron alarmışlar.

Bilgəhli Əlibəndənin vətəgəsi isə həmin vaxtlarda Bakı kəndlərinə balıq və digər ərzaq məhsullarını təmənnasız göndərərdi. Əlibəndənin türkmənlərlə ticarət əlaqəsi olduğu üçün onların dənizlə gətirdiyi silah və patronu da alıb, kəndlərə paylayardı.

O zaman Bakının Novxanı, Corat, Fatmayı, Goradil və s. ətraf kəndləri ermənilərin mühasirəsində qalıb. Kürdəxanı tərəfdən isə ermənilər Maştağaya hücum edə bilərdilər. Bunun qarşısını almaq üçün kürdəxanılılarla əlaqə yaradılır və Kürdəxanıda nüfuz sahibi olan Məşədi Adilin başçılığı ilə müdafiə tədbirləri gücləndirilir. Ermənilərin Kürdəxanı tərəfdən Maştağaya girməsinin qarşısı alınır.

Məşədi Adilin rəhbərliyi altında kürdəxanılılar ermənilərə qarşı təkcə Maştağa yaxınlığında yox, Biləcəri-Xocahəsən istiqamətində də qəhrəmanlıqla vuruşmuşlar. Məşədi Adilin yaxın dostları - Xırdalandan Dadaş və Həbib, Hökməlidən Qubad və Pircan, Binəqədidən Azan, Suraxanıdan Şıx Əlbəndə oğlu, Novxanıdan Əli Hüseyn və Hacı Məşədi, Fatmayıdan Rəşid və bir çox başqaları ermənilərə qan uddurmuş, onların irəliləməsinin qarşısını almışlar. Beləcə, türk əsgərləri Bakıya gələnə kimi mübarizəni davam etdirmişlər.

Təsadüfi deyil ki, Türk Ordusunun komandanı Nuru Paşa kürdəxanılı Məşədi Adilin bu qəhrəmanlığını yüksək qiymətləndirib və ona Adil Paşa deyə müraciət edib. Eyni zamanda, hörmət əlaməti olaraq öz atını və papağını Məşədi Adilə bağışlayıb. Türklər Bakıdan gedərkən də Məşədi Adili özlərilə İstanbula aparıblar. O, dörd gün Istanbulda qonaq qaldıqdan sonra Bakıya qayıdıb.

Ardı gələn sayda

Azadlıq.- 2013.- 15 sentyabr.- S.13.