Tarixin qədim əfsanəsi -Gəncə

Böyük Nizaminin ana yurdu

Gəncə Azərbaycanın ən qədim tarixi olan şəhərlərindən biridir və ölkənin ikinci böyük şəhəri hesab olunur. Gəncənin şəhər kimi formalaşması haqqında müxtəlif fikirlər məlumdur. Şəhərin yaranmasını eramızdan əvvələ, orta əsrlərin başlanğıcına aid edənlər də var. 1940-cı illərdə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı da burada eramızdan əvvələ aid yaşayış məskənləri aşkar edilmişdir.

1804-cü ildən 1918-ci ilədək Yelizavetpol adlandırılan Gəncənin 1918-ci ildə adı yenidən bərpa edilsə də, 22 fevral 1935-ci ildə dəyişdirilərək şəhər Kirovabad adlandırılmışdır. 1989-cu ildə yenidən şəhərin Gəncə adı özünə qaytarılmışdır.

Gəncə dahi Nizami Gəncəvinin ana yurdudur. Bu şəhər karvan yollarının kəsişməsində yerləşdiyi üçün burada səyahətçilər dayanırdı, Bu haqda uzaq ölkələrdən gələn alimlər fikirlərini bölüşürdülər. Gəncə Azərbaycanın iqtisadi, siyasi və mədəni həyatında da mühüm rol oynamış tarixi şəhərdir.

Gəncə də ölkəmizin digər şəhərləri kimi gözəl coğrafi mənzərəyə sahib olan yaşayış məskəni olub, tədricən şəhər kimi formalaşmışdır. Həmdullah Qəzvini şəhərin 659-660-cı illərdə, M.Kalankaytuqlu isə 846-847-ci illərdə ərəblər tərəfindən inşa edildiyini göstərmişlər. Dədə Qorqud dastanında Bərdə ilə bərabər, Oğuz türklərinin şimal sərhədlərində Bəkil oğlu İmranın mülkü olaraq Gəncənin də adı çəkilir. Əl-İstəxrinin verdiyi məlumata görə, Gəncə şəhəri ərəb fəthlərinin ilk dövrlərində Bərdədən Tiflisə gedən yolda kiçik bir şəhər vəziyyətində idi.

Cömərd Qəssab Məqbərəsi Gəncənin tarixi vəsiqəsi sayıla bilər. Cömərd Qəssab dördüncü xəlifə Əli ibn Əbu Talibin (656-661) hakimiyyəti dövründə yaşamış və özünün qanun tərəfdarı olması və düzlük, doğruluğu ilə seçilmişdir. Şəhər əhlinin bütlərə inandığı bir dövrdə o gizlicə olaraq İslamı qəbul etmişdi.

Gəncə zaman-zaman hücumlara məruz qalmış, VII əsrin sonlarında ərəblərlə xəzərlərin döyüş meydanına çevrilmişdir. Nəticədə şəhər basqınlardan ziyan görmüş və dağıntılara məruz qalmışdır. Bunlar barədə “Dərbəndnamə” əsərində təsvir edilmişdir.

X əsrdən (944-cü ildən) Bərdənin paytaxt statusunu itirdiyi dövrdən etibarən onun yerini X əsrin II yarısında Arran vilayətinin mərkəzinə çevrilən Gəncə tutdu. Gəncə bölgənin yalnız siyasi həyatında deyil, ticarətində də fəal iştirak etməyə başladı. Şəhəri əhatə edən qalınlığı orta hesabla iki metrə çatan üç cərgə qala divarları Gəncənin sürətli inkişafını təsdiq edir. Həmin dövrdə sənətkarlıq və gur ticarət mərkəzi kimi də Gəncənin əhəmiyyəti günü-gündən artırdı. Köhnə Gəncənin ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar üç cərgə divarların qalıqları ilə əhatə olunmuş şəhərgahın sahəsi təqribən 250 hektara, ümumi sahəsi 9-10 kvadrat kilometrə yaxın olduğu müəyyən edilmişdir. Eyni zamanda şəhərgahda aşkar olunmuş maddi-mədəniyyət qalıqları onun yaranma tarixini mənbələrdə göstərildiyi kimi VI-IX əsrlərə deyil, daha dərin dövrlərə aid edir.

Dağılan şəhərin yeni həyatı

XII əsrin I yarısında baş verən zəlzələ nəticəsində Gəncə elə dağılmışdı ki, sanki burada əvvəllər heç vaxt şəhər olmamışdı. Mənbələr (İbn əl-Əsir və b.) Gəncə zəlzələsi zamanı 230 min adamın həlak olduğu haqqında məlumat verirlər. Hətta əl-Bundari bu rəqəmin 300 min olduğunu qeyd edir. Göygölün əmələ gəlməsi də həmin zəlzələ zamanı Kəpəz dağının uçaraq Ağsu çayının qarşısını kəsməsi nəticəsində olmuşdur. Bu göl indi də Azərbaycanın mirvarisi sayılır. Fürsət gözləyən gürcü çarı I Demetr dağılmış şəhərə basqın edib, onun salamat qalmış sakinlərini soyub-taladıqdan və bir qismini qırıb-çatdıqdan sonra, minlərlə əsir götürmüş, indi də bir tayı Kutaisi yaxınlığındakı Gelati monastırında saxlanılan məşhur Gəncə qapılarını da özü ilə aparmışdır. Çox keçmədən sultanın canişini Qara Sunqurun tələsik gəlmiş qoşunları gürcüləri darmadağın edərək, şəhərdən çıxarmışdır.

Gəncə şəhəri XII əsrdə əvvəlkindən bir az şərqdə yenidən tikilmişdir. Əsas karvan yollarının üzərində yerləşməsi bu şəhəri vacib ticarət mərkəzlərindən birinə çevirmişdi. XII əsrdə Gəncədə təxminən 500 min nəfərə qədər adam yaşayırdı. Bu dövrdə dünya ölkələrində Gəncə kimi böyük şəhərlər az idi. Uzun müddət paytaxt şəhəri olmuş Gəncədə sultan sarayı, ayrı-ayrı hökmdarlara, ruhanilərə, dövlət məmurlarına məxsus olan saraylar, imarətlər, həmçinin məscid, mədrəsə, hamamlar və başqa binalar tikilmişdi XII-XIII əsrlərdə Gəncə ön Asiyanın ən inkişaf etmiş şəhərlərindən biri olmuşdur.

Gəncə həm də Azərbaycanın və Yaxın Şərqin ən böyük elm və mədəniyyət mərkəzlərindən biri olmuşdur. Burada bütün şərqdə məşhur olan zəngin kitabxanalar, mədrəsələr, məktəblər fəaliyyət göstərmişdir.

1221-ci ildə Gəncə monqolların hücumuna məruz qalmışdı. Lakin şəhər hakimi xərac verərək şəhəri dağıntıdan xilas etmişdir. Monqolların Azərbaycana ikinci yürüşü zamanı digər şəhərlərimiz kimi Gəncə də ciddi müqavimət göstərmişdir. Yalnız monqollar 1235-ci ildə şəhəri ələ keçirərək tamamilə dağıtmışdılar.

XVI-XVII əsrlərdə baş verən Səfəvi-Osmanlı müharibələri zamanı Gəncə şəhəri dağıdıldığı üçün Şah Abbas tərəfindən Gəncə şəhəri əvvəlki yerindən təxminən 6 km aralıda yenidən salınmışdır.

Düşmənlərə sipər olan şəhər

1647-ci ildə Övliya Çələbi Gəncəni 6000 evi, 20 min əhalisi, qala və imarətləri, hamamları, bağ və bağçaları olan şəhər kimi təsvir edir. Şəhərdə XIV-XV əsrlərə aid İmamzadə türbəsi, XVII əsrə aid Cümə məscidi indi də qalmaqdadır.

XVIII əsrin 20-ci illərində Gəncə şəhəri Osmanlı və çar Rusiyasının hücumlarına məruz qalmış və bu da şəhərin inkişafına mənfi təsir göstərmişdi. 1747-ci ildə Nadir şah Əfşarın ölümündən sonra Gəncə şəhəri müstəqil Gəncə xanlığının mərkəzi olmuşdur. Gəncə təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Cənubi Qafqazda gözəl və böyük şəhərlərdən sayılırdı. Bağlı-bağatlı və yaraşıqlı küçələri olan Gəncə şəhəri yaşıllıqlara bürünmüşdü. Səyyah Avril Filip Gəncəyə gəlişini belə təsvir edir: “Biz oraya (Gəncəyə) baharın ortalarında gəldik, saysız-hesabsız çiçəkli və yarpaqlı ağaclarla örtülən evləri yaşıllıq daha da gözəlləşdirirdi, mən belə bir valehedici mənzərə görməmişəm”.

Gəncə eyni adlı xanlığın paytaxtı olandan sonra dəfələrlə Kartli-kaxeti çarlarının hücumlarına məruz qalmışdır. Gəncəli Cavad xan Ziyadoğlu xanlığın idarəsini ələ aldıqdan sonra bu hücumların qarşısı bacarıqla alındı, xanlığın mövqeyi xeyli möhkəmləndirildi. Lakin XIX əsrin başlanğıcında Azərbaycan xanlıqlarının işğalına başlayan general Sisianov gəncə xanlığının ələ keçirilməsinə böyük əhəmiyyət verirdi. Cavad xan general Sisianovun haqsız tələblərini qətiyyətlə rədd etdiyi üçün rus qoşunları Gəncəni mühasirəyə aldılar. 1804-cü il yanvarın 2-dən 3-nə keçən gecə Gəncə rus qoşunları qalaya hücuma başladılar. Qalanın müdafiəçiləri inadlı müqavimət göstərdilər. Cavad xan və oğlu Hüseynqulu ağa döyüşlərdə qəhrəmancasına həlak oldular. Gəncə xanlığı ələ keçirilərək ləğv olundu və hərbi dairəyə çevrildi, şəhər isə öz qədim adını itirdi I Aleksandrın arvadının şərəfinə Yelizavetpol adlandırıldı. “Gəncə” adını çəkmək qadağan olundu. Bu qaydanı pozanlar cərimə edildilər.

Çar Rusiyasının Cənubi Qafqazda həyata keçirdiyi inzibati islahat nəticəsində 1868-ci ildə Yelizavetpol quberniyası yaradıldı və Gəncə bu quberniyanın mərkəzi oldu.

1918-ci il iyunun 16-dan sentyabrın 17-dək Gəncə şəhəri Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mərkəzi oldu.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 22 yanvar.- S.14.