“Öz dövrünün Əflatunu, öz əsrinin Ərəstunu...”

«Sağlamlıq evləri»nin təşəbbüskarlarından biri

Azərbaycan tibb elminin tarixi çox qədim dövrə gedib çıxır. Hələ uzaq keçmişdə bu coğrafiyada yaşayan insanlar şəfalı bitkiləri, məhsulları və ərzaqları yaxşı tanıyır, onlarla bir sıra xəstəlikləri məharətlə müalicə edirdilər. Azərbaycan tibb tarixində bir çox görkəmli şəxslər yetişdirmişdir ki, həmin məşhur alimlərdən Mahmud ibn İlyas Şirvaninin adı dünya elminə bəxş etdiyi gözəl nailiyyətlərlə məlumdur.

XIII əsrdə yaşamış böyük alimin fəaliyyəti Azərbaycan təbabəti tarixində silinməz izlər qoyub. Belə mühüm nailiyyətlərdən birinə orta əsrlər Azərbaycanının görkəmli tarixçi və islahatçısı, həmçinin məşhur həkimi Rəşid əd-Dinin təşəbbüsü və Mahmud Şirvaninin iştirakı ilə müasir klinik mərkəzlər anlamına gələn “Sağlamlıq evləri” - “Dar-üş-şafa”ların yaradılmasını nümunə göstərmək olar. O dövrdə Azərbaycanda 67 belə mərkəz vardı ki, mərkəzi “Sağlamlıq evi” və onun nəzdində yaranmış tibb məktəbi Təbrizdə yerləşirdi. Burada bütün şərq alimlərini öz ətrafında toplamış böyük elmi mərkəz fəaliyyət göstərirdi. Mərkəz yaradıcısının adı ilə “Rəb-i Rəşidi”, yaxud “Rəşidiyyə” adlanırdı. Rəşid-əd-Din öz “Tarix” əsərində göstərir ki, burada Hindistandan, Misirdən, Çindən, ərəb ölkələrindən və başqa yerlərdən gəlmiş bütün elm sahələrini əhatə eləyən 500 alim və pedaqoq çalışır və 6 min tələbə oxuyurdu. Həmin tələbələrin təhsili, yeməyi, yatmağı, hətta geyimləri də pulsuz idi. Bütün xərclər Rəşid-əd Dinin gəlirlərindən ödənirdi. “Rəşidiyyə”də həmçinin məscidlər, mədrəsələr, 60 min nüsxəyə çatan kitabxana, rəsədxana, xəstəxana, kağız istehsalı ilə məşğul olan emalatxanalar və karvansaralar fəaliyyət göstərirdi.

Eyni zamanda, burada səhiyyə sahəsinin təşkili, tibb elminin inkişafı və tibb kadrlarının hazırlanmasında Mahmud ibn İlyasın böyük elmi və təşkilatçılıq bacarığı mühüm rol oynayırdı. Rəşid-əd Din təsadüfi olmayaraq Mahmud ibn İlyası “öz dövrünün Əflatunu, öz əsrinin Ərəstunu” adlandırmışdı.

Əslində, ilk “Sağlamlıq evlər”i Yaxın Şərqdə İbn Sinanın təşəbbüsü ilə yaranıb. Amma tədqiqatçı N.Əfəndiyevin yazdığına görə, Mahmud ibn İlyasın tikdirdiyi klinikaların planları İbn Sinanın hazırladıqlarına nisbətən daha məqsədyönlü idi. Şirvani də indiki klinikalardakı dəhliz sistemini irəli sürürdü.

“Elmi təbabət kitabı”

Mahmud ibn İlyasın “Elmi təbabət kitabı” dövrümüzə qədər gəlib çatan ən maraqlı kitablardandır ki, XVIII əsrə qədər ondan geniş istifadə edilmişdir. Əsər 1260-cı ildə yazılıb. Bu, alimin eyniadlı iri həcmli çoxcildlik əsərindən çıxarışdır.

Bu maraqlı kitab çoxəsrlik Şərq təbabəti təcrübəsinin təhlili və alimin şəxsi elmi və həkimlik praktikası əsasında qələmə alınıb. Tibbi əsərin yazılmasında onun müxtəlif ölkələrə çoxsaylı səfərləri zamanı bir çox alimlərlə keçirdiyi görüşlər mühüm rol oynayıb. Həmin səfərlərindən birini təsvir edərkən o yazır ki, səyahəti zamanı çox şey “görüb-götürmüş” və vətənə qayıdarkən “doğma ellər haqqında söhbət etmək, Kafi-əd-Dinin vəsiyyətlərini xatırlamaq, bizə həmişə sevinc bəxş edən Şirvan haqda xatirələrə dalmaq” məqsədi ilə “yolüstü Bağdada dönüb,” bir böyük həmyerlisi ilə görüşmüşdür. Alim yazırdı:

“Nə qəribədir, mən ata yurdum Şirvanı bu qədər sevə-sevə Şirazda yaşayıram”.

“Mahmud ibn İlyasın ”Elmi təbabət kitabı" nəzəri və təcrübi təbabətə, sadə və mürəkkəb (tərkibi) dərmanlara həsr olunmuş dörd hissədən ibarətdir. Birinci hissə 17, ikinci isə 59 fəslə bölünmüşdür. Üçüncü hissədə dərmanların adları əlifba sırası ilə sadalanır. Mürəkkəb tərkibli dərmanlardan bəhs edən dördüncü hissə 22 fəslə ayrılıb"(Vikipedia).

Qeyd edilən kitabın bundan əvvəl xalq təbabətinə və elmi təbabətə dair yazılmış bütün əsərlərdən ən fərqli cəhəti bundan ibarətdir ki, burada həm nəzəri, həm də təcrübi təbabətə dair mövcud olan görüşlərin sistemləşdirilməsinə cəhd olunur.

“Elmi təbabət kitabı”nın müəllifi bu haqda belə yazır:

“Təbabət elmi o elmə deyirlər ki, bunun vasitəsilə insan orqanizminin vəziyyətini öyrənirlər, əgər onun səhhəti pozulmuşsa, orqanizmin itirdiyi maddələri bərpa etməyə, onun sonrakı pisləşməsinə yol verməməyə çalışırlar... Təbabət elmi iki hissəyə bölünür: birincisi, nəzəri təbabətdir, ikincisi təcrübi təbabət”.

Məşhur təbib belə hesab edir ki, soyuqdəymə, natəmizlik, zay məhsullarla, çirkli hava ilə, tüstü ilə, “dişləmə” yolu ilə zəhərlənmə, həddən artıq işləmək, yeməyin qədərini bilməmək, tənbəllik və bekarçılıq xəstəliklərin səbəbi ola bilir.

Təbibin sağlamlıq reseptləri

Alimin təklif etdiyi müalicə və diaqnostika üsulları xarici müşahidədən, nəbzin tutulmasından, bədənin temperaturunun ölçülməsindən, göz almacıqlarının, dilin, bədənin qoxu və nəmişlik dərəcəsinin öyrənilməsindən, sidiyin, tərin, nəcis və qanın xüsusi müayinəsindən ibarətdir.

Təbib belə hesab edirdi ki, “Elmi təbabət fəaliyyətdə olan başlanğıcların təbiiliyini və qeyri-təbiiliyini, onların səbəb və qanunlarını öyrənir. Təcrübi təbabət faydalı maddələr qəbulu və zərərli maddələrdən imtina etmək yolu ilə səhhəti qorumaq və müxtəlif xəstəlikləri aradan qaldırmaq məsələlərini öyrənir”.

Alim nəbz haqqında təlimə xüsusi diqqət yetirir. O yazır ki, “nəbz ürəyin yığılma və açılması nəticəsində ürək damarlarının yaratdığı dalğavari hərəkətdən başqa bir şey deyildir. Nəbzin hər vuruşu iki hərəkət və iki pauzadan ibarətdir: açılma hərəkəti, pauza, yığılma hərəkəti, pauza”.

Dövrünün tanınmış təbibi nəbzin müxtəlif növlərini ayırır və onları sistemləşdirir. Bunlardan ürəyin tez-tez, orta səviyyəli və gec-gec döyüntüsünü, sistematik və qeyri-sistematik, düzgün və pozulmuş nəbzi təsvir edir.

Şirvani hesab edirdi ki, klinikalar şəhər ətraflarında qurulmalıdır. Apteklər, həkim və əczaçıların yaşadığı binalar da yaxınlıqda olmalı idi. Həkim və əczaçılar da elə burada yetişdirilməli idi. Bu məqsədlə Mahmud ibn İlyas Rəşid-əd-Dinin köməyi ilə xaricdən dəvət olunan hər yüksək dərəcəli həkimə bir təcrübəçi (o cümlədən ixtisasını artıran həkimlərin özləri də) təhkim edirdi. Burada cərrahlar, “kehali” adlanan göz həkimləri, “məcburi” (yaxud “məcburi”) deyilən travmotoloqlar hazırlanırdı.

O dövrdə Təbrizdəki “Rəşidiyyə” şəhərciyində yerləşən mərkəzi “Dar-üş-şəfa” şəxsən Rəşid-əd Dinə məxsus idi və ölkənin vilayətlərində yerləşən digər 67 klinikanın baş idarəsi sayılırdı. O, “Kuçeyi-müalicun” (tibb işçiləri küçəsi) adlanan küçədə yerləşən Rəşid bağında (Baği-Rəşidabad) tikilmişdi. həkimlərin, xidmətçi və qulluqçuların yaşadıqları evlər və aptek də burada yerləşirdi. Əczaxana arxa tərəfdən “Fəthabad” bağına çıxırdı və burada dərman düzəldilməsi üçün bitkilər əkilirdi. Mahmud ibn İlyas saray həkimi kimi bütün dövlətin səhiyyə xidmətinə rəhbərliyi də həyata keçirirdi.

Şirvaninin adı tibb elmində belə unudulmaz xidmətləri ilə qalır. Alimin adı Azərbaycanın elm tarixinə qızıl hərflərlə həkk olunmuşdur.

“Azadlıq”ın Araşdırmaçı Jurnalistlər Qrupu KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilir

Azadlıq.- 2013.- 26 yanvar.- S.14.