İbrahimbəyovun başıbəlalı “İstintaq”ı

Moskvanın qərarı: «Aparın filmi öz ölkənizdə göstərin»

Modern.az saytı “Kadrarxası” layihəsini davam etdirir. Bu həftə kadraraxasında uzun illər keçməsinə baxmayaraq, hadisələri bu günümüzlə səsləşən “İstintaq” filminin yaradıcılarından biri, əsl sənətkar Rafiq Qəmbərovdur. Arayış: 1947-ci ilin 31 dekabrında Qroznı şəhərində anadan olmuş Rafiq Əli oğlu Qəmbərov 1966-1971-ci illərdə Moskvada Ümumittifaq Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutunun kinooperatorluq fakültəsində L.B.Kosmatovun emalatxanasında təhsil alıb. Bir neçə il Rusiyada Samara kinoxronika studiyasında, sonralar “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında bədii və sənədli filmlərin quruluşçu operatoru olub. Bir neçə filmdə fotoqraf-rəssam kimi də çıxış edib. 1998-ci ildə Azərbaycanın Fotoqrafçılar Birliyini yaradıb və 2007-ci ilə qədər bu təşkilata rəhbərlik edib. Hazırda portret fotolarının çəkilməsilə daha çox məşğuldur. İki övladı, bir nəvəsi var.

“İstintaq” filmi 1979-cu ildə lentə alınıb. Filmdə ölkədə baş verən ictimai-siyasi məsələlər, insanları narahat edən problemlər öz əksini tapıb. O dövr üçün SSRI tərkibində olan bir ölkədə korrupsiya, banditizmə film həsr etmək çətin məsələ idi. Bütün çətinliklərə baxmayaraq, Rasim Ocaqov bu missiyanı öz üzərinə götürür və uğurlu bir film ərsəyə gətirir.

Filmin ssenari müəllifi Rüstəm İbrahimbəyov, quruluşçu rejissor Rasim Ocaqov, quruluşçu operator Rafiq Qəmbərov, rejissor Ramiz Əliyev, quruluşçu rəssam Fikrət Bağırov, bəstəkar Emin Sabitoğludur. Baş rollarda Həsən Məmmədov, Aleksandr Kalyagin, Şəfiqə Məmmədova, Yelena Smirnova, Yevgeni Lebedev və başqaları çəkilib. 1980-ci ildə filmin yaradıcı heyətinə Düşənbədə keçiriliən XIII Ümumittifaq kinofestivalıda baş mükafat, 1981-ci ildə isə SSRI Dövlət Mükafatı verilib.

Filmin ssenarisi real həyat

hekayəsindən qaynaqlanıb

1977-ci ildə Rüstəm İbrahimbəyov “İstintaq” filminin ssenarisini təqdim edəndə bu tandemin - ssenarist R. İbrahimbəyov və quruluşçu rejissor R.Ocaqovun çəkdiyi “Ad günü” filmi o qədər böyük uğur qazanmışdı ki, onlara etmad edilirdi.

Rafiq Qəmbərov: “Rasim Ocaqov ”İstintaq"a qədər cəmi 3 film çəkmişdi. İlk dəfə “Qatır Məmməd” filmini çəkdi. Sonra “Tütək səsi”, 3-cü filmi isə “Ad günü” oldu. “İstintaq” filmi bizim ilk birgə işimiz idi. Ssenari ilə tanış olduqdan sonra onun qaynaq mənbəyini soruşdum. Rasim müəllim söylədi ki, “Rüstəm Ibrahimbəyovun bir dostunu həbs ediblər. Rüstəm həmin dostunun yanına türməyə gedib-gələndə onların müəyyən söhbətləri oldu. Söhbətin əsasında da ssenari yaranıb”.

Maraqlıdır ki, film çəkilməzdən əvvəl R.İbrahimbəyovun eyni adlı povesti əsasında Dövlət Dram Teatrında tamaşa da səhnəyə qoyulub.

Rafiq Qəmbərov: “Həmişə də mənə maraqlıdır ki, niyə bu fakt heç yerdə öz əksini tapmayıb. Rasim Ocaqov rejissor kimi ömründə bir dəfə teatrda tamaşa qoyub. Azərbaycan Milli Dram Teatrının səhnəsində ”Istintaq" adında tamaşa oynanılıb. Pyesin müəllifi Rüstəm Ibrahimbəyov idi. Filmdən qabaq səhnədə qısa müddət tamaşa oynanılıb. Baş rollarda tanınmış aktyorlar Məlik Dadaşov və Hamlet Xanızadə olub. Tamaşa çox maraqlı idi. Aktyorlar rollarını özünəməxsus manerada yaratmışdı və obrazlar çox inandırıcı alınmışdı. Film istehsala buraxılanda əksəriyyət elə bilirdi ki, elə bu pyesin filmini çəkəcəklər və baş rollarda da həmin aktyorlar oynayacaq. “Istintaq” tamaşasında təqsirləndirilən şəxs rolunda Hamlet Xanızadə oynayırdı, müstəntiq rolunda isə Məlik Dadaşov. Çox da inandırıcı alınırdı".

“Əvvəlcə baş rollara Həsən Məmmədov

və Hamlet Xanızadə təsdiq edildi”

Film təsdiq edilir və kinossenari yazılmağa başlanır. Rasim Ocaqov hamıya bildirir ki, çoxlu sınaq çəkilişləri aparılacaq.

Rafiq Qəmbərov: “Əvvəlcədən bilirdik ki, Gülya roluna Şəfiqə Məmmədova çəkiləcək. Rasim müəllimin ona çox böyük inamı və etmadı vardı.

Bədii Şura və Rasim Ocaqovun qərarı ilə baş rola (müstəntiq) Həsən Məmmədov, təqsirləndirilən şəxs roluna isə Hamlet Xanızadəni təsdiq etdi. Həftənin cümə günü Bədii Şuranın toplantısında qərar açıqlandı və çəkiliş qrupu olaraq bildik ki, növbəti həftənin 1-ci günü çəkilişlərə başlanacaq. Rollar təsdiq edilib, kostyumlar, rekvizitlər çəkiliş qrupu tam hazır vəziyyətdədir, çəkiliş yerləri təyin olunub".

Rasim Ocaqovun ani

qərarı hər şeyi alt-üst etdi

Çəkliş günü Rasim Ocaqov kinostudiyaya gəlmir. Narahat olan heyət bununla bağlı müxtəlif reaksiyalar verir. Rafiq Qəmbərov: “İkinci rejissor Ramiz Əliyevdən nə baş verdiyini soruşdum. Ramiz dedi ki, ”Rasim Bakıda yoxdur". Məətəl qaldım. Ramiz mənə dedi ki, “Rasim filmə çəkilməyə başqa aktyorlar dəvət etmək üçün şənbə günü qəfildən Moskvaya uçub”. Bu, bizim üçün tamamilə gözlənilməz oldu. Bir neçə gündən sora Rasim Moskvadan qayıtdı. Bizi yığıb dedi ki, sınaq çəkilişlərinə diqqətlə baxıb və aktyorların gözəl, ifalarına heç bir iradı yoxdur. Daha sonra “amma daxilində nəsə belə bir fikir yarandı ki, seçimim düz deyil” dedi. Hamımız bu çıxışın nə ilə nəticələnəciyini intizarla gözləyirdik. Rasim Ocaqov elan etdi ki, filmdə müstəntiq rolunda SSRI-də o zaman çox məşhur olan aktyor Aleksandr Kalyagini çəkəcək. Təqsirləndirilən şəxs rolunda isə Həsən Məmmədovu görür. Bu qərarla çəkiliş heyətində tamamilə başqa bir ab-hava yarandı".

Kalyagin Rasim Ocaqovla şərt kəsir

Məşhur sovet artisti ilə danışıqlar asan keçmir. A.Kalyagin həddən çox çəkilişlərdə olduğuna və teatrda oynadığına görə, xüsusi vaxt qarafikinin yaradılmasını istəyir.

Rafiq Qəmbərov: “Ssenari ilə tanış olduqdan sonra Kalyagin bildirmişdi ki, sınaq çəkilişləri aparmadan onu filmə çəkəcəklərsə, o zaman razılıq verəcək. ”Istintaq" filminə qədər Kalyagin Bakıda olmamışdı. Kalyaginin daha bir şərti çəkilişlərin onun xüsusi qrafikinə əsasən həyata keçirilməsi oldu. Qərara alındı ki, onunla bağlı səhnələri bir dəfəyə 2-3 günə çəkilsin. Kalyagin həm də israr etmişdi ki, ona rahat olması üçün çəkiliş pavilyonları “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında yox, Moskvada hansısa bir studiyanın ərazisində tikilsin. “Yalnız o zaman mən böyük məmnuniyyətlə sizin filmdə çəkilərəm” demişdi. Rasim müəllim onun bütün şərtlərinə əməl etdi, razılıq verdi, rəhbərlikdən çətinliklə də olsa icazə aldı".

Rafiq müəllim bildirir ki, Rasim Ocaqovun istəyi üzərinə filmin aktyor heyətindən çıxarılan Hamalet Xanızadə filmdə çəkilməməsini ömrünün sonuna qədər heç vaxt büruzə verməyib. Amma görünən o olur ki, aktyor bu hadisədən çox məyus olubmuş.

Rafiq Qəmbərov: “Filmin çəkilişi sözün əsl mənasında ağır oldu. Çünki Kalyagin zəng vururdu ki, ”5-ci gün gecə Bakıya gələcəm, 2-ci gün gecə qayıdacam Moskvaya". O Bakıda olduğu müddətdə əlimizdən gələni edir, mümkün qədər çox çəkiliş aparırdıq. Pavilyonları quruluşçu rəssam Fikrət Bağırov Moskvada “Qorki” adına kinostudiyada tikmişdi. İki aya yaxın Moskvada yaşadıq. Bütün pavilyon çəkilişləri adətən gecə saat 21:00-da başlayıb səhərə qədər gedirdi. Kalyagin tamaşadan çıxıb gəldiyinə görə çəkilişlər gecə olurdu. Elə olurdu ki, 1 həftə heç nə çəkə bilmirdik, Kalyagini gözləyirdik. Bütün bunlara baxmayaraq film vaxtında təhvil verildi".

“Moskvada filmi qəbul etmədilər”

Rafiq Qəmbərov: “Çəkiliş bitəndən sonra Rasim Ocaqov onu montaj elədi və təhvil verilməsi məqamı yetişdi. Məhz bu zaman böyük problemlər oldu. Kinostudiyanın Bədii Şurası filmi qəbul etdi və bildirdi ki, bəzi əyri-əskikləri var. Məsləhət olundu ki, Moskvaya aparıb orda SSRI Kinomatoqrafiya İttifaqında göstərək. Rasim Ocaqov və Rüstəm İbrahimbəyov filmi Moskvaya apardılar. İttifaq filmi qəbul etmədi. ”Aparın filmi öz ölkənizdə göstərin" dedilər. Bildirdilər ki, “SSRI-də korrupsiya adında bir şey yoxdur”. Filmdəki mövzu elə açıq çalarlala əks olunmuşdu ki, bu onları qorxudurdu və buna görə də qəbul etmirdilər. Onu da bildirdilər ki, əgər filmi ümumittifaq ekranına təhvil vermək istəyiriksə, o zaman təqdim etdikləri 40-a yaxın düzəlişi yerinə yetirməliyik. Rasim kor-peşman Bakıya qayıtdı".

Rafiq Qəmbərov: “Filmə cüzi dəyişiklik edildi və Rasim müəllim onu yenidən Moskvaya apardı. Orada filmə ”birinci dərəcə" verərək təsdiq etdilər. “1-ci dərəcə” o demək idi ki, film SSRI ekranlarına çıxacaqdı və nüsxələrin sayı mindən çox olacaqdı. Beləcə SSRI-nin bütün şəhərlərində film nümayişə icazə aldı. Filmin belə uğuru sırf Heydər Əliyevin adıyla bağlıdır.

“Kalyagin məşhur ”O-o-dur" nidasını elə həyəcanla qışqırdı ki, ağzından qan gəldi..."

Film faktik olaraq Bakıda və Moskvada çəkilib. Filmdəki zindan Moskvada pavilyonda tikilib. Rafiq Qəmbərov: “Həsən Məmmədov və Aleksandr Kalyagin çox tez bir müddətdə dil tapdılar. Aktyorlar o dərəcədə bir-birini başa düşürdülər ki, him-cimlə, göz-qaşla anlaşırdılar. Bəzi səhnələrdə Rasim Ocaqov Kalyagindən daxili emosiyalarla danışmasını tələb edirdi. O isə bildirdi ki, ”Rasim müəllim, bir az səbr edin, kulminasiya nöqtəsini görəcəksiniz. Mən bu rolu o qədər dəqiq dərk edib mənimsəmişəm ki, bilirəm harda neyləməliyəm".

Söhbət sonuncu görüş səhnəsindən gedirdi. Filmdə müstəntiq Seyfi toya gedəcəyindən istintaqa kostyumda gəlir və Murada bildirir ki, bu son görüşləridir. Həmin səhnə çəkiləndə Kalyagin rola uyğun olaraq möhkəm əsəbiləşdi: “Səndən soruşuram odur?! Buna görə sən onu müdafiə edirsən?!”.

Epizodun birinci dublu çəkiləndən sonra Kalyagin icazə istədi. Səhnənin arxasına keçdi, tüpürdü və ağzından qan gəldi. Rola o qədər hakim idi, o dərəcədə özünü daxilən sıxmışdı ki, hətta boğazından qan da gəldi. Ona yarım saat vaxt verildi ki, özünə gəlsin. Çünki boğazında kiçik damarlar partlamışdı. Özünə gələndən sonra Rasim müəllim ona bildirdi ki, “indi bildim ki, sən niyə səbr etməyimi istəyirdin”.

Rafiq Qəmbərov: “Şəfiqə xanımla Kalyagin çox yaxşı tərəf-müqabil oldular. Hər aktyor filmdə öz dilində danışırdı. Heç bir problem yaranmadı. Şəfiqə xanım da Kalyaginin miqyasını bilirdi. Ona görə də çəkiliş müddətində heç bir problem olmadı. Filmdəki uşaqlar bir neçə uşaq arasından seçilmişdi. Heç biri aktyor ailəsindən deyildi”.

“İstintaq” filminin sonu müəmmalı bitir,

tamaşaçı bilmir Murad öldü ya qaldı?

Rafiq Qəmbərov: “Filmin hansı sonluqla bitməsi tamaşaçıların ixtiyarına verilib. Tamaşaçı yaxşı, pis sonluğu düşünməkdə sərbəstdir. Bildiyiniz kimi, həbsə düşən adamdan intihar edə biləcəyi bütün əşyalar alınır. Müstəntiqə onun intihar xəbəri veriləndə, o soruşur ki, ”onda ip hardandır?". Murad həbsə düşəndə onu özü ilə götürüb gizlətmişdi. Operator filmin sonluğunun açıq qalmasının təfərdarı olduğunu bildirir. Bu bir növ ümid yeri deməkdir. Qoy tamaşaçı fikirləşsin ki, bəlkə ölmədi, bəlkı sağdır. Biz hamımız başa düşürük ki, bu film indi də aktualdır. Bu günümüzlə səslənir".

Rafiq Qəmbərov: “Kalyaginin uşaqlarla çəkməçiyə gəldiyi yer ”Baksovet"də, “Axundov bağında” çəkilib. Çəkməçi rolunda Ağadadaş adlı gözəl aktyor oynayıb. Hər bir aktyor çox inandırıcı obraz yaratmışdı bu filmdə.

Muradın uşaqla dənizin kənarında qaçdıqları yer Novxanı çimərliyi idi. Yaxın olduğuna görə oranı seçmişdik. Murad öz ailəsilə dincəlir. Orada sanki azad quş kimi oğlu ilə uçurlar".

”Azərbaycan" hotelinin girişində

əməli-başlı toy təşkil etdik"

Rafiq Qəmbərov: “Birinci işimiz idi. Filmdə improvizasiyalar az oldu. Ilk birgə işimiz olmasına baxmayaraq, Rasim Ocaqov mənim təkliflərimə müsbət reaksiya verirdi. Hansısa təklifi bəyənməyəndə isə onu elə tərzdə deyirdi ki, adamın ruhu da incimirdi. Mənə bir dəfə tapşırıq verdi ki, Muradın kamera yoldaşı başını qaldırıb havaya baxacaq və deyəcək ki, ”azadlığın xüsusi havası var". Rasim müəllim bildirdi ki, “buna uyğun kadrlar seçməyi sənin öhdənə buraxıram”. 2-3 gün əl kamerasını götürüb şəhərə getdim. Kadrları çəkəndə çalışırdım ki, insanlar kameranın çəkdiyini hiss etməsin ki, kadr təbii alınsın. Onu xüsusi sənədli film kimi çəkdim və filmə əlavə etdik.

Bir də filmdə toy səhnəsində atanın rəqsi zamanı qızın iri planda görünüşü var. Təəccüblə atasına, sonra bəyə baxır. O epizodu xəbərsiz çəkmişdik. Həmin qız aktrisa deyildi. O vaxt “Azərbaycan” hotelinin girişində əməli-başlı toy təşkil etdik. Yemək-içmək hər şey təşkil edildi. Ordakı insanlar hamısı dəvət olunmuş adamlar idi. Özümün 7-ci filmim olsa da, Rasim Ocaqovla ilk filmimiz idi deyə, çox həyəcanlı idim.

Ssenaridə yeganə olmayan epizod Kalyaginin ağır addımlarla uzaqlaşmasıdır. O addımlar həqiqətin səsi idi. Müstəntiq Seyfiyə vəd etdikləri ev verilmədi, bütün çətinliklər onun üzərinə çökdü. Amma buna baxmayaraq o, həqiqət uğrunda mübarizədən əl çəkmədi. İndi də az da olsa var elə adamlar..."

Azadlıq.- 2014.- 23 iyun.- S.14.