Birinci dünya müharibəsi və erməni məsələsi

Soyqırım kartı ilə oynayan ermənilərə tutarlı cavab

Bir ay öncə İsveçin məşhur Lund universitetində ingilis dilində nəşr olunan “Middle East Critique” dərgisinin “Birinci Dünya müharibəsi, Orientalizm ve Ermeni Məsələsi” adlı özəl sayı nəşr olunmuşdur. Mayın 23-də işıq üzü görmüş xüsusi nəşr Orta Şərqdə Birinci Dünya müharibəsinin gedişi və nəticələrini əhatə edir. “Middle East Critique” bütün dünyada Yaxın Şərq məsələləri üzrə ən nüfuzlu nəşrlərdən biri sayılır və jurnalın xüsusi buraxılışının Birinci dünya müharibəsi illərində Osmanlı dövlətinə, onun siyasətinə, mədəni və humanitar həyatına, Qafqaz cəbhəsində apardığı hərbi əməliyyatlara həsr edilməsi uzun müddət soyqırım kartı ilə oynayan erməni diasporunun rahatlığını pozmuşdur.

Xüsusi buraxılışın materialları, orada yer almış yüksək elmi səviyyəli məqalələr Qərb elmi və ictimai dairələrinə Osmanlı imperatorluğunda 1915-ci ildə baş verənlərin gerçək tərəflərləri haqqında məlumat verir, yalana bürünmüş erməni miflərini dağıdır və üzərini toz basmış həqiqəti yeni biçimdə elmi və ictimai müzakirəyə gətirir. Məhz bu uğuruna görə dərginin özəl sayının ermənilər arasında, xüsusilə soyqırım iddialarında barışmaz mövqe tutan erməni diaspor təşkilatları arasında narahtçılıq yaratdığını təxmin etmək olar. Elə bu səbəbdən, dərgidə dərc olunmuş məqalələr yəqin ki, geniş müzakirələrə səbəb olacaq. Niyə? Ona görə ki, dərginin özəl sayında işıq üzü görmüş 9 məqalə Birinci dünya müharibəsi illərində Osmanlı dövlətinin yeritdiyi siyasətin, apardığı hərbi əməliyyatların və Şərqi Anadoluda alovlanmış milli-etnik və dini qarşıdurmaların gercək mənzərəsini yaratmışdır. Bir qayda olaraq ermənilər 1915-ci il hadisələri ilə bağlı tarixi müzakirələrdən yayınır və uydurduqları soyqırım əfsanələrini daha çox siyasi bir model kimi təqdim etməyə çalışırlar. “Middle East Critique”-in özəl sayı tarix müstəvisində belə bir suala aydın cavab verir: 1915-ci ildə Şərqi Anadoluda baş verənlər soyqırımmı, yoxsa savaş zamanı öz dövlətinə qarşı üsyan etmiş insanların ölkənin bir yerindən digər bir ərazisinə tehcirimi? Fikrimizcə, hadisələrin gercək mənzərəsini ortaya qoymaq üçün bu prinsipial məsələyə aydınlıq gətirilməsi zəruri bir məsələdir.

Xüsusi buraxılışa İran və Yaxın Şərq ölkələri üzrə tanınmış tədqiqatçı professor Eric Hooglund ön söz yazmışdır. Yeri gəlmişkən, professor Hooglund “Middle East Critique” dərgisinin redaktorudur. Onun müasir İran tarixi ilə bağı çox maraqlı əsərləri var. Regionu yaxşı tanıyan Eric Hooglund kimi bir alimin özəl saya ön söz yazması nəşrin etibarlılığına yaxşı bir zəmanətdir. Professor Hooglunda görə, “soyqrım” ifadəsini 1960-cı illərin sonlarında ilk dəfə Sovet İttifaqı 1915-ci il hadisələrini qiymətləndirərkən işlətmişdir. Onun fikrincə, bu, “soyuq müharibə” dövründə Qərbi Avropa və ABŞ-la qarşıdurmasında təbliğat məqsədlər üçün Sovetlərə lazım olub. Bir sıra erməni tarixçiləri bu termini ilk dəfə hüquqşünas Rafael Lemkinin istifadə etdiyini yazırlar. Əslində, söhbət termindən daha çox, məhz onun siyasi məqsədlər üçün istifadə edilməsindən, siyasi təzyiq alətinə çevrilməsindən gedir və bu baxımdan professor Hooglund haqlıdır. Soyqırım termini dövriyyəyə gəlməzdən əvvəl onu ifadə edən bütün kəlmələr SSRİ Xarici İşlər Komissarlığının 1945-ci ilin avqust ayının 18-də hazırladığı “Sovet-Türk münasibətlərinə dair” geniş arayışda yer almışdır (Bax: Rusiya Federasiyasının Xarici Siyasət Arxivi, fond 06, siyahı 7, qovluq 47, iş 762, vərəq 13-18).

Jurnaldakı yazılar ABŞ-dakı Utah Universitetinin professoru Hakan Yavuzun “Orientalizm ”Qoxunc Türk" və soyqırım" (Orientalism, the “Terrible Turk” and Genocide) məqaləsi ilə açılır. Məqalədə 100 il bundan əvvəl başlanmış Birinci dünya müharibəsi illərində Türkiyədə baş vermiş hadisələrin tarixi mənzərəsi yaradılmış və orientalizm fonunda “Qorxunc Türk” obrazının uydurulmasının səbəbləri araşdırılmış, habelə belə uydurmaların təbliğati məzmunlu olduğu ortaya qoyulmuşdur. Professsor Hakan Yavuz türklərin “mədəniyyətin düşməni” kimi təqdim edilməsinin hərbi-siyasi səbəblərini göstərməklə yanaşı, son onilliklərdə bu yanaşmanın ayrı bir formada guya “erməni soyqırımı” törədilməsi fonunda ictimai şüura yeridilməsinin pərdəarxası məqamlarına da aydınlıq gətirir. Müəllif “Qorxunc Türk”dən uydurma erməni soyqırımına gedən prosesin maraqlı tarixşünaslıq icmalını yaratmış, “Qorxunc Türk” obrazının yaradılması, onun ilkin “mətnləri”, uydurma mənbələrin az sonra erməni məsələsi üçün siyasi məzmun kəsb etməsinin ardıcıllığını izləmiş, ermənilərin Şərqi Anadoluda türk əhalisinə qarşı törətdiyi məzalimin görməzliyə vurulmasının siyasi anlamını izah etmişdir.

Yeri gəlmişkən professor Yavuz bəy üç il əvvəl Peter Sluglettlə Utah universitetinin nəşriyyatında “Müharibə və diplomatya: 1877-1878-ci illərin rus- türk müharibəsi və Berlin müqaviləsi” adlı 610 səhifəlik çox dəyərli bir kitab nəşr etmişdilər.

Dərginin özəl sayında ikinci yazı Bazel universitetində çalışan doktor Murat Kayaya məxsusdur. Doktor Kaya maraqlı bir mövzuya, Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində Türkiyənin siyasətini müəyyən edən Gənc Türklərin dünyagörüşünün, mentalitetinin formalaşmasında Qərbin təsirinin araşdırılmasına toxunmuşdur. Müəllif fikirlərini əsaslandırmaq üçün XX əsrin əvvəllərində nəşr olunmuş Osmanlı mətbuatının materiallarından və gənc türklərin xatirə ədəbiyyatından geniş istifadə etmişdir. Məqalədə Hüseyn Cahid, Ahmed Hilmi, Ahmet Rıza, Kazım Karabekir paşa və digərlərinin xatirələrində, “Şurayi Millət”, “Türk” və digər mətbuat orqanlarında Qərbin Osmanlı imperatorluğuna siyasi, iqtisadi və mədəni müdaxiləsi, ölkədə millətçilik ideyalarının yayılması və digər məsələlər haqqında mülahizələr irəli sürülmüşdür. Dərginin maraqlı məqalələrindən biri də Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində baş vermiş Balkan müharibələrinin tarixinin yazılmasının səciyyəvi cəhətlərini əhatə edir. Onun müəllifi Ankaradakı Orta Doğu Texnik Universitetinin beynəlxalq əlaqələr bölümünün əməkdaşı Ebru Boyardır. Müəllif, demək olar, Balkan müharibələrinin türkçülüyə təsiri barədə indiyə qədər yazılanlardan fərqli bir yanaşma ortaya qoya bilib. Bu müharibələr haqqında geniş yayılmış fikirlərin əksinə olaraq, Ebru Boyar belə hesab edir ki, Balkan müharibələri nəticəsində pantürkizm üstün dövlət ideologiyasına çevrilmədi. Müəllif öz fikir və mülahizələrini dövrün ədəbiyyatı əsasında əsaslandırmağa çalışmış və Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində Balkan müharibələrinin türk ictimai fikrinə təsiri, türkçülük ideologiyasının gercək durumu və təkamülü prosesini ortaya qoymuşdur. Balıkesir Universitetinden olan araşdırmaçı Yücel Yigit “Təşkilati-Mahsusa və Birinci dünya müharibəsi” adlı məqalə ilə “Middle East Critique”-in özəl sayında çıxış etmişdir. Türk tarixçiləri Təşkilati-Mahsusa və onun Birinci dünya müharibəsində rolu haqda çoxlu maraqlı araşdırmalar aparsalar da, Yücel Yigitin özəl sayda yer almış məqaləsi öz orijinallığı ilə seçilir. Məqalə Təşkilati-Mahsusa ilə bağlı 4 mühüm məsələyə aydınlıq gətirir: təşkilatın yaranma dövrü, onun casusluq orqanı, yoxsa sayıqlıq qrupu olması, siyasi və hərbi müstəvidə təşkilatın təkamülü və Birinci dünya müharibəsində onun rolu. Müəllif yarımmüstəmləkə vəziyyətinə düşmüş Osmanlı dövlətində Təşkilati-Mahsusanın kiçik hərbi güclə ölkənin sərhədlərinin qorunmasında mühüm rol oynadığını, bir sıra gizli əməliyyatlarda iştirak etdiyini göstərmişdir.

İzmir İqtisad Universitetinin araşdırmaçısı Ozan Arslan özəl saydakı məqaləsində Rusiya imperiyasının Osmanlı üzərində gözlənilən qələbəsinin geniş təhlilini vermişdir. Məqalə Birinci dünya müharibəsi dövründə Anadolunun Şərqində, Qafqazın cənub-Qərbində, İranın şimal-qərbində, Qara dəniz sahillərində və bütövlükdə Qafqaz cəbhəsindəki hərbi əməliyyatların ruslar üçün Osmanlı İmperatorluğunun çökdürülməsi və Şərq məsələsinin həllinə hesablandığını ortaya qoyur. Müəllifin fikrincə, 1914-1916-cı illərdə rus qoşunları bəzi uğurlu hərbi əməliyyatlar keçirsələr də, lakin bu məhəlli döyüşlər rusların arzularını doğrultmadı, 1917-ci ilin fevral inqilabı isə az sonra Rusiyanın Qafqaz cəbhəsinin dağılması ilə nəticələndi. Məqalədə erməni könüllü birliklərinin Şərqi Anadoludakı fəaliyyəti, dinc əhaliyə qarşı törətdiyi vəhşiliklər də öz əksini tapmışdır. Araşdırmaçı Ozan Arslan doğru olaraq erməni drujinalarının Rusiya tərəfindən təşkil olunduğunu və silahlandırıldığını, Tiflis və İrəvanda onların formalaşdırıldığını, Qafqaz cəbhəsində erməni “könüllülərinin” daha çox dinc türk əhalisinə qarşı istifadə edildiyin ortaya qoymuşdur. Bu faktlar “erməni soyqırımı” haqqında yalanların ifşası, gercəklərin acı mənzərəsini əks etdirir.

Sinqapur Milli Universitetinin Orta Şərq İnstitutunun əməkdaşı Peter Sluglett 1917-1921-ci illərdə Britaniya, Osmanlı və Rusiya imperiyalarını Qafqaz və Şimali İrandakı siyasətini qələmə almışdır. Müəllif Birinci dünya müharibəsinin sonunda Qafqaz və Bakı uğrunda böyük dövlətlərin planlarını və bu planların həyata keçirilmə yollarını araşdırmış, İranda Britaniya və Rusiya ziddiyyətlərinin tarixi mərhələlərini, ölkənin Rusiya və Britaniya arasında nüfuz dairəsinə bölüşdürülməsi, Cənubi Qafqazda milli dövlətlərin yaranması kimi maraqlı məsələləri əhatə edə bilmişdir. Məqalənin “Osmanlılar, ruslar və ermənilər” adlı bölməsində 1801-ci ildən başlayaraq hər iki imperiyanın ermənilərə münasibətdə siyasəti təhlil edilmişdir. Sluglett XX əsrin əvvəllərində, xüsusilə 1905-1906-cı illərdə Qafqazda erməni müsəlman qarşıdurması və xüsusilə qanlı Bakı hadisələri haqqında maraqlı mülahizələr irəli sürür. Onun təbirincə, Rusiyanın Qafqaza ermənipərəsət vali (Vorontsov-Daşkov) təyin etməsi ilə ermənilər Peterburq trəfindən ram edildi və erməni millətçi partiyaları Rusiyanın əlində Osmanlı imperatorluğunda qarışıqlıq salmaq üçün bir vasitəyə çevrildi. Peter Sluglette görə, 1914-1915-ci illərin ilk hərbi kampaniyalarında erməni dəstələri rusların “uğurlarında” əhəmiyyətli rol oynadılar və “on minlərlə müsəlmanın ölümündə iştirak etdilər”. Onun fikrincə, ermənilərin Şərqi Anadoluda pozuculuq əməlləri 1915-ci ilin aprelində verilmiş tehcir qərarından xeyli əvvəl başlamışdı. İstanbul Universitetinin professoru Mehmet Arısan Qərbdə geniş tanınan üç müəllif: Britaniya kardinalı Con Henri Nyuman, siyasi lideri Uilyam Gladston və İstanbuldakı Amerika səfir Henri Morgentaunun əsərlərinə görə XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Osmanlı imperiyasının və onun müsəlman əhalisinin vəziyyətini təhlil edir. Müəllifin qənaətinə görə, bu əsərlər müxtəlif dövrlərdə yazılsalar da, ideya baxımından bir-birini tamamlayır və xüsusilə Morgentaunun hekayələri erməni soyqırımı haqqında əfsanələrin yayılmasında başlıca rol oynayır.

Söz hekayələrdən düşmüşkən onların tarixi mənbə kimi istifadə edilməsi və onların müqayisəli təhlili Qərbi Miçiqan Unuversitetində çalışan Mustafa Kemal Mirzelerin topludakı məqaləsində araşdırılır. Müəllif haqlı olaraq qeyd edir ki, erməni soyqırımı iddiaları daha çox rəvayətlər üzərində qurulub və Qərb tədqiqatçıları böyük həvəslə ermənilər tərəfdən söylənilən rəvayətlərə maraq göstərirlər. Lakin erməni məzalimi haqqında türklərin xatirələri Qərblilər üçün elə də cəlbedici görünmür. Halbuki, Şərqi Anadolunun müsəlman əhalisinin xatirələrində yalnız düşmənçilik deyil, bir vaxtlar onların xristian ermənilərlə mehriban qonşuluq şəraitində yaşadıqları və Birinci dünya müharibəsi başlayandan sonra bu “dostların” birdən-birə düşmən cəbhəsinə keçdiyinə dair maraqlı məqamlar vardır. Mustafa Mirzeler bu hekayələrin həqiqətin bərpa olunması üçün əhəmiyyətinə toxunaraq qeyd edir ki, şifahi mənbələr və folklor materialı kimi türk hekayənəvisləri tərəfindən deyilənlərin elmi dövriyyəyə cəlb edilməsi zəruri bir addım olardı. Toplu professor Ömər Turanın “Birinci dünya müharibəsinin türk tarixşünaslığı” məqaləsi ilə tamamlanır. Orta Doğu Texnik Universitetinin professoru Ömər Turan öz məqaləsində Birinci dünya müharibəsi haqqında türk tarixşünaslığının elmi mənzərəsini yaratmış və onu mərhələlər üzrə təhlil etmişdir. Müəllif haqlı olaraq bildirir ki, Türk tarixçiləri uzun müddət milli mücadilə tarixinin cazibəsinə düşdüyü üçün, Birinci dünya müharibəsinin Türkiyə ilə bağlı epizodları diqqətdən kənarda qalmışdır. Müəllif məqalədə bu sahədə uğurlar qazanmış yeni tarixçilər nəslinin üzərində xüsusi şəkildə dayanır və məhz onların araşdırmalarında Birinci dünya müharibəsi dövründə Osmanlı dövlətinin hərbi, siyasi, diplomatik və iqtisadi siyasətinin dərin elmi mənzərəsinin yaradıldığını qeyd edir.

9 elmi araşdırmadan ibarət olan xüsusi buraxılış mükəmməl bir kitab təsiri bağışlayır. Ən başlıcası isə, bu nəşrin çox zamanında ortaya çıxmasıdır. Uydurma erməni soyqırımının 100 illiyi ilə bağlı müxtəlif erməni cəmiyyət və təşkilatlarının hazırlıq tədbirləri görüldüyü bir vaxtda türklər gərəkli işi gördülər və belə mükəmməl bir elmi nəşr ortaya qoydular. Ümid edirik ki, 1915-ci ildə Şərqi Anadoluda baş vermiş ağrılı hadisələr haqqında zaman-zaman uydurulmuş yalanların tarixin səhifələrindən təmizlənməsi istiqamətində “Middle East Critique”-nin bu ilin may ayında nəşr olunmuş özəl sayı uğurlu başlanğıcdır. Görüləsi işlər isə hələ qarşıdadır.

Cəmil Həsənli,

Professor

Azadlıq.- 2014.- 24 iyun.- S.11.