12 illik orta təhsilə keçid...

Xəyallar və reallıqlar

O dövrki müəllimlərimiz iki illik müəllimlər kurslarının məzunları idilər. Orta təhsilin qarşısında duran vəzifə konkret idi ? Vətəni və xalqı sevən, bacarıqlı, savadlı gənc nəsil yetişdirmək.

1950-60-cı illərdə

müəllimlər necə işləyirdi?

Bu vəzifəni həyata keçirən müəllimlərimizin əlində nə hansısa hazır metodik vəsait, nə mobil telefon, nə internet, nə də kompüter vardı. Bunların əvəzində onların əlində mükəmməl dərsliklər, sinəsində döyünən əsl müəllim ürəyi, arxasında ona qayğı göstərən dövlət, qarşısında onu sevən sadə, zəhmət adamları vardı. Əminliklə deyə bilərəm ki, təhsilimizin sonrakı illəri ilə müqayisədə həmin dövr əsl intibah dövrü idi. Həmin dövrdəki təhsilə olan coşqun həvəs, məsuliyyət və tədrisin keyfiyyəti ilə müqayisədə indiki orta təhsilimiz nə vaxtsa coşqun selin axdığı yataqdakı sızqa suyu xatırladır.

Hər fənn müəlliminin özünəməxsus tədris üsulları vardı. Onlardan bəzilərinə diqqət yetirək. Müxtəlif bitkilərin kök sisteminin xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi üçün müəllim şagirdlərə ev şəraitində kiçik qablarda arpa, buğda, noxud və s. mədəni bitkilərin əkilməsini tapşırardı. Bitkilər boy atdıqdan sonra şagirdlər dibçəkləri məktəbə gətirərdi. Müəllim şagirdlərin gözləri qarşısında, qablarda cücərmiş bitkini aralayar, kök sistemini əyani şəkildə nümayiş etdirər, köklərin quruluşunu, oxşar və fərqli əlamətlərini, mineral maddələrin torpaqdan necə sorulduğunu, gövdəyə necə ötürüldüyünü izah edər, şagirdlərdən də eyni tərzdə davranmağı tələb edərdi.

Şagird əkdiyi bitkini sol əlində saxlayır, sağ əlindəki karandaşın ucu ilə kök sistemini izah edirdi. Hava şəraiti imkan verdikdə dərs məşğələlərimizin bəzilərini məktəbimizin yaxınlığındakı çəmənlikdə, yaxud meşə ətəyində, açıq səma altında keçirərdik. Müəllim çəmənlikdəki bitkilərə və çiçəklərə istinadən onlar haqqında ətraflı bilgilər verərdi. Məsələn, bitkinin çoxalması, birillik və çoxillik bitkilər, göbələklər, mamırlar və s. haqqında canlı müşahidələrə əsaslanan bilgilər verirdi.

Ağac bitkiləri üzərində xüsusi olaraq dayanırdı. Ağacın əhəmiyyəti, onu ziyanvericilərdən qorumağın yollarını izah edərdi. Yarpaqların quruluşuna əsasən ağacın növünün fəqləndirilməsini öyrənmək üçün müəllim əlinə müxtəlif ağacların yarpaqlarını alar, həmin ağacın yarpaqlarını əlimizdə saxlamağı bizə də tövsiyə edərdi. Sonra yarpağın quruluşu haqqında mükəmməl izahat verərdi. Biz də öz növbəmizdə, əlimizdəki yarpağa baxaraq, müəllimin dediklərini izləyərdik. Müəllim müxtəlif ağacların yarpaqlarının şəkillərini çəkməyi və şərhini verməyi bizdən tələb edərdi.

Azərbaycan dilinin qrammatikası fənni müəllimimiz dilimizin orfoqrafiya qaydalarına yiyələnməyimiz, onlardan yazı mətnlərində yerli-yerində istifadə edə bilməyimiz, yığcam (lakonik) cümlə qura bilməyimiz, cümlə üzvlərinin cümlədə yerini düzgün müəyyən edə bilməyimiz, onları uzlaşdırmağı bacarmağımız, xitabın və vasitəli nitqin cümlədəki yerindən asılı olaraq müvafiq durğu işarələrindən düzgün istifadə edə bilməyimiz və s. bilik və bacarıqlara yiyələnməyimiz üçün müxtəlif məzmunlu mətnlər əsasında çoxlu yoxlama yazı işləri keçirərdi (VII sinif - 1951-ci il).

Məktəblər arasında rəqabət

O dövrdə ənənə şəklini almış maraqlı tədbirlərdən biri də müəllimlərin rəhbərliyi ilə V-VII siniflərin qabaqcıl şagirdlərindən ibarət məktəbimizin yığma komandasının bilik yarışı keçirmək üçün qonşu kənd məktəblərindən birinə qonaq getməsi idi.

Razılığa əsasən yarış həmin məktəbin geniş sinif otaqlarının birində, hər iki tərəfin yarış iştirakçılarının gözü qarşısında, tam sakit şəraitdə keçirilməli idi. Əvvəlcə hər tərəfdən bir nəfər olmaqla, 5-cilər yarışa başlayardılar. Tərəflər 5 dəqiqə ərzində, növbə ilə bir-birinə ən müxtəlif səviyyəli suallar ünvanlayardılar. Qarşı tərəf sualı cavablandıra bilmədikdə sualı verənin özü onu cavablandırmalı idi. Bu ardıcıllıqla bütün iştirakçı məktəblilər yarışda öz biliklərini nümayiş etdirirdilər. Müəllimlər öz qeydlərini edər, sonda qalib məktəblilər və qalib məktəb müəyyən edilərdi. Bu yarış mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi.

Birincisi, öz doğma məktəbinə öyrəşmiş şagird yad mühitdə özünü səfərbər etmək vərdişinə yiyələnirdi. Ikincisi, müəllim şagirdlərinin yad mühitdə özlərini necə apardıqlarını, biliklərini necə nümayiş etdiklərini müşahidə edirdi. Üçüncüsü, müəllimlər öz aralarında tədrisin keyfiyyətini müqayisə edə bilirdilər.

Şagirdlərin hərtərəfli inkişafına yönələn tədbirlərdən biri müəllimimizin dərsin aparılmasını sinif əlaçılarından birinə həvalə etməsi idi.

Müəllimlik edən şagird sinifdə əyləşən müəllimin nəzarəti altında, pedoqogikanın elementlərini ardıcıllıqla icra etməyə çalışırdı. Dərsdən dərhal sonra müəllim öz dublyorunun yanaşma tərzini təhlil edir, əlavə tövsiyələr verərdi.

Xəritəni əzbər bilmək bacarığı

Belə bir vəzifə iki dəfə (VII sinif 1951-ci il) Coğrafiya və Orta əsrlər tarixi fənləri üzrə mənə də həvalə edilmişdi. Müəllimlər şagirdlərin ədəbi-bədii tədbirlərə qatılmasını da planlaşdırırdılar. Məsələn, məktəbimizin müəllim kollektivinin özlərinin təşəbbüsü ilə Cəfər Cabbarlının “Sevil” əsərindən səhnələşdirdikləri bir pərdəli tamaşada Gündüz rolu mənə həvalə edilmişdi. Sevil rolunu isə Cəbr müəlliməmiz ifa edirdi. Orta təhsilimin sonrakı mərhələsini rayon mərkəzindəki on illik məktəbdə davam etdirdim. Yeni məktəbimizdə ali təhsilli müəllimlərə də rast gəlinirdi. Ali təhsilli coğrafiya müəllimimiz şagirdlərdə bu fənnə həvəs oyada bilmişdi.

Şagirdlər hansı dağın, çayın, gölün, dənizin, kanalın, hətta meşələrin hansı ölkədə, hansı qitədə yerləşdiyini, az qala, əzbər bilirdilər (VIII sinif 1951-ci il). Hər bir şagird Avropa, Asiya və Afrika qitələrini bir-birindən ayıran coğrafi məkanları xəritəyə baxmadan, ardıcıllıqla sadalamağı bacarmalı, sonra xəritədə həmin ardıcıllıqla göstərməli idi.

Müəllimimiz dərslikdə olmayan məlumatlarla da bizi bilgiləndirirdi. Məsələn, öyrəndiyimiz xarici ölkələrin dövlət quruluşu, dövlət başçısının və Kommunist partiyası sədrinin kimliyi, hətta həmin dövlətlərin pul vahidləri haqqında bilgiləri cib dəftərçəmizdə yazdırardı.

O, müəllim deyildi, müəllim etalonu idi...

Cəbr, həndəsə və triqonometriya müəllimimiz ali məktəbdə qiyabi təhsil alsa da, öz işini yaxşı bilir, fənni şagirdlərə sevdirməyi bacarırdı. O, həmişə deyirdi ki, lövhədə misal həll edən şagirdin əlindəki təbaşirin taxtada yaratdığı sürətli taqqıltı səsi ona zövq verir (IX sinif 1952-ci il).

Müəllimimiz şagirdlərə fərdi yaradıcılıq vərdişlərini aşılamaq üçün dərsdən kənar seminar məşğələlərində müxtəlif mövzular üzrə məruzə ilə çıxış etməyi tapşırardı. Məsələn, mənə “Düzbucaqlı Dekard koordinat sistemi və onun praktiki əhəmiyyəti”, sinif yoldaşlarımdan birinə “Viet teoremi və onun praktiki əhəmiyyəti”, başqa bir sinif yoldaşıma “Loqarifmik və üstlü tənliklərin həlli üsulları” və s. mövzular üzrə çıxış etməyi tapşırmışdı.

Fəza həndəsi fiqurlardan - konus, piramida, paralelepiped və prizmaya dair mövzuları öyrənərkən müəllimimiz bizdən həmin fiqurların maketini hazırlamağı və hazırladığımız maketlər əsasında dərsi danışmağı tələb edərdi. Biz qayçıdan, mətbəx bıçağından, xamırdan (o vaxtlar yapışdırıcı yox idi), paltar sapından, kağızdan və ağac çubuqlarından istifadə edərək həmin maketləri hazırlayardıq.

Yüksək mədəniyyətə, gözəl nitq qabiliyyətinə malik olan ədəbiyyat müəllimimiz haqqında unudulmaz xatirələrim var. Əslində o, müəllim deyildi, müəllim etalonu idi. O, ədəbi dilimizdə natiqlik bacarıqlarına yiyələnməyimiz üçün çoxlu bədii əsər oxumağı, sonra kollektiv şəkildə həmin əsərlərin ideyası, ictimai əhəmiyyəti ətrafında müzakirələr aparmağımızı tövsiyə edər, bir çox müzakirələrdə özü də iştirak edərdi. Müəllimimiz bədii yaradıcılığa meylli şagirdlərə qayğı ilə yanaşar, onların yazdıqları kiçik hekayələri və şeirləri diqqətlə oxuyar, bəyəndiyi şeir və hekayələrin məktəbimizin divar qəzetində, rayon qəzetində, hətta “Azərbaycan gəncləri” qəzetində dərc edilməsinə yardımçı olardı.

Müəllimimiz yazı bacarıqlarımızın da səviyyədə olmasına çalışardı. O, ədəbi əsərlər üzrə keçirdiyi yoxlama yazı işlərində, ilk növbədə, məzmunun planının tərtibini tələb edərdi. Plan 5-6 bənddən az olmamalı, əsərin kompozisiyasına uyğun ardıcıllıqla tərtib edilməli, hər bəndin açması əsərin müəyyən hissəsinin məzmununu əks etdirməli idi. Əslində, düzgün və məzmunla plan, şagirdin əsəri hansı səviyyədə mənimsədiyinin güzgüsü idi. Bu mənada, müəllimimiz deyərdi ki, düzgün plan tutan şagirdin biliyi, bəri başdan, ən azı, dörd qiymətinə layiqdir.

Ədəbiyyat müəllimimiz mahir deklomasiya ustası idi. Onun pafosla söylədiyi Füzuli qəzəllərini sonralar respublikamızın məşhur incəsənət ustalarından Müxlis Cənizadənin, Soltan Nəcəfovun canlı ifasında, Kazım Ziyanın lent yazılarında dəfələrlə dinləmişəm. Əminliklə deyə bilərəm ki, ədəbiyyat müəllimimizin deklamasiya sənətkarlığı, adını çəkdiyim sənətkarlardan nəinki zəif deyildi, hətta bir çox hallarda üstün idi. Müəllimimiz şagirdlərə də deklomasiya söyləməyin sirrini öyrədərdi. O, deyərdi ki, yerli-yersiz əl-qol atmaq, hündürdən qışqırmaqla diqqəti cəlb etməyə ehtiyac olmamalıdır.

Müəllimimiz şagirdlərin iştirakı ilə teatr səhnəciklərinin göstərilməsini də unutmurdu. S.Vurğunun “Xanlar” əsərindən hazırlanan bir pərdəli tamaşada Koba (Stalin) rolu mənə həvalə edilmişdi. Maraqlıdır ki, bu ənənə ali məktəbdə də davam etdirilirdi. Üçüncü kursda (1957-ci il) fakültəmizin bədii kollektivinin iştirakı ilə S.Vurğunun “Vaqif” əsərindən hazırlanan bir pərdəli tamaşada Qacar rolu mənə, Vaqif rolu qrup yoldaşıma həvalə edilmişdi.

Kənddəki su dəyirmanında fizika dərsi

Məktəbimizin fizika kabinetindəki əyani vəsaitlər çox az idi. Fizika müəllimimiz bu vəsaitlərdən elektrofor maşınından və elektromaqnit induksiyası hadisəsini nümayiş etdirmək üçün sabit maqnit, qalvonometr və sarğacdan istifadə edərdi. Lakin müəllimimiz bununla kifayətlənməyib, bizi məktəbimizdən çox da uzaqda olmayan, kiçik güclü su elektrik stansiyasına ekskursiyaya aparardı. O, elektrik stansiyasındakı cihazlar və avadanlıqlarla - su turbini, elektrik generatoru, elektrik ölçü cihazları ilə bizi tanış edər, suyun potensial enerjisinin turbinin kinetik enerjisinə, turbinin kinetik enerjisinin generator vasitəsilə, elektrik enerjisinə çevrilməsini, transformator vasitəsilə işlədicilərə ötürülməsini əyani olaraq izah edərdi. Bundan əlavə, yaxın kənddəki su ilə işləyən dəyirmana da səfər edərdik. Dəyirmanın su turbini ilə elektrik stansiyasındakı su turbinin quruluşunu müqayisə edərdik (X sinif 1953-1954).

Müəllimimiz bu tədbirlə kifayətlənməyib bizi hava burosunun yüksəklikdə quraşdırılmış metereoloji stansiyasına da ekskursiyaya aparırdı. O, orada havanın cari durumunu-küləyin istiqamətini, sürətini, havanın temperaturunu, rütubətliyini atmosfer təzyiqini və s. kəmiyyətləri ölçən cihazlarla bizi tanış edər, ölçülən kəmiyyətlərə nəzarət qaydaları haqqında ətraflı bilgilər verərdi.

Məktəbin maddi-texniki bazasının kasadlığından irəli gələn çətinliklərə baxmayaraq, müəllimlərimizin fədakarlığı, dərsliklərin mükəmməlliyi, öyrədilən bilik və bacarıqların, əsasən canlı həyat hadisələrinə əsaslanması həmin dövrlərdə orta təhsilin effektivliyini xeyli artırırdı.

Biz bu effektivliyin real faydasını ali təhsilin ilk illərində hiss edərdik. Əbəs deyil ki, ali məktəbdə fizika, nəzəri mexanika, ali riyaziyyat, elektrotexnika, teplotexnika, hidravlika və s. fənlər üzrə müəllimlərimiz öz mühazirələrində fikirlərini izah edərkən “orta məktəbdən sizə məlumdur ki” ifadəsini işlədirdi. Sonrakı illərdə maddi-texniki bazanın təkmilləşdirilməsi, bəzi məktəblərdə əmək təliminin, təcrübə sahələrinin yaradılması təhsilin keyfiyyətini daha da yüksəltdi. “Gənc konstruktor alətlər dəsti”ndən yararlanan şagirdlər taxta məmulatlardan sadə konstruksiyalar hazırlayırdılar. 60-cı illərdə Sumqayıt şəhərində gənc aviatorların hazırladıqları həvəskar təyyarələrin sınaq uçuşlarının şahidi olmuşuq.

(Ardı var)

Məhəmmədəli Xəlilov

Azadlıq.- 2014.- 5 may.- S.12.