12 illik orta təhsilə keçid... .

Xəyallar və reallıqlar

Hər bir təhsil sisteminin üstünlüyü onun ölkədə maddi nemətlər bolluğunun yaradılmasında, vətəndaşların rifah halının yaxşılaşdırılmasında və ölkənin müdafiə qüdrətinin yüksəldilməsindəki nailiyyətlərilə ölçülür. Istər respublikamızda, istər keçmiş ittifaq çərçivəsində, istərsə də dünya miqyasında verdiyi töhfələrə görə XX əsrin son 70 ilini 10 illik orta təhsil erası adlandıra bilərik.

10 illik orta təhsil sisteminin nailiyyətləri

10 illik orta təhsilə əsaslanan təhsil sisteminin nailiyyətlərinin sadalanması imkan xaricində olduğundan onların çox cüzi bir hissəsini xatırlamaqla kifayətlənəcəyik.

Hələ Böyük Vətən müharibəsinin gedişində, o dövr üçün ən mükəmməl döyüş maşını olan “T-34" seriyalı tankların, ”Yak" və “Il” seriyalı qırıcı təyyarələrin, gələcəkdə qitələrarası ballistik raketlərin əcdadı hesab olunan, “Reaktiv qvardiya minaatanı”nın (Katyuşa) kəşfi və istifadəyə verilməsi, müharibənin sonunda atom silahına yiyələnməklə dünyaya meydan oxuyan ABŞ dövlətinin hegemonluğuna sovet mütəxəssislərinin öz atom silahını yaratmaqla, çox qısa vaxt ərzində son qoyması o dövrdəki elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərindəndir.

Müharibədən sonra ölkənin, o cümlədən respublikamızın iqtisadiyyatının dirçəlməsində ali məktəblərin yetişdirdiyi yüksək ixtisaslı kadrlara böyük ehtiyac var idi. Bu sırada Azərbaycan Sənaye Institutunun (indiki Neft Akademiyası) yetirmələri mühüm rol oynayırdı. “Ikinci Bakı” adlandırılan Işimbay neft yataqlarının (Tatarıstan), Xəzər dənizində “Neft daşları” neft yatağının, Şərqi Sibirdə zəngin neft və qaz yatağının (Rusiya Federasiyası), Kür çayı vadisində “Şirvanneft” neft yatağının, Manqışlak neft yatağının (Qazaxıstan) kəşfində və istifadəyə verilməsində bu institutun yetirmələrinin əməyi şəksiz idi.

Təsadüfi deyil ki, respublikamızın ali məktəbləri sırasında yalnız bu institut, “Qırmızı əmək bayrağı” ordeni ilə təltif edilmişdi.

Sonralar Sovet kosmonavtikasının inkişafında şərəfli əməyi olan, həmyerlimiz, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, general-leytenant Kərim Əli oğlu Kərimov da bu institutun yetirməsi idi.

Respublikamızda Mingəçevir su elektrik stansiyasının, Sumqayıt sənaye rayonunun, xüsusilə o dövr üçün ən qabaqcıl texnoloji avadanlıqla təchiz edilən Boru prokatı zavodunun istifadəyə verilməsi 40-cı illərin sonu, 50-ci illərin əvvəlində əldə edilən mühüm nailiyyətlərdəndir.

Ölkədə elmin sürətlə inkişafı sonrakı illərdə atom enerjisinin dinc məqsədlərlə istifadəsinə, atom elektrik stansiyalarının, atom buzqıran gəmisinin, atom sualtı qayıqların, səs sürətindən iti uçan təyyarələrin inşası ilə nəticələndi.

50-ci illərin sonunda dünyada ilk dəfə o vaxtkı ölkəmizdə - SSRI-də Yerin süni peyki kosmosa çıxarıldı, kosmosun tədqiqinə start verildi. Bunun ardınca dünyada ilk dəfə bizdə insan övladı kosmosa çıxarıldı, planetlərin və Ayın tədqiqinə başlandı.

60-70-ci illərdə sovet mütəxəssislərinin nailiyyətlərinin sorağı Hindistandan, Yaxın Şərqdən gəlirdi. Layihə mərhələsindən başlayaraq, texnoloji avadanlıqların hazırlanması, yerində quraşdırılması, sınaqdan keçirilməsi şərti ilə Türkiyənin Iskəndərun və Iranın Isfahan şəhərlərində nəhəng metallurgiya kombinalarının, Misirdə Nil çayı üzərində nəhəng Asuan su elektrik stansiyasının inşası kimi mürəkkəb elmi-texnik, mühəndislik məsələlərini uğurla həll edə bilən mütəxəssislər ordusunun yetişdirilməsi 10 illik təhsil bazasına əsaslanan Sovet təhsil sisteminin danılmaz nailiyyətlərindəndir.

Hələ 50-ci illərin sonunda haqqında əfsanələr söylənilən elektrik yarımkeçiriciləri 70-80-ci illərdə sürətlə inkişaf etdirildi, mikroprosessorlar texnologiyasına nail olundu, kompüter erası başlandı.

Mövcud çətinliklərə baxmayaq, məktəbimizin 10-cu sinfini bitirən 32 şagirddən 10 nəfəri elə həmin il respublikamızın müxtəlif ali məktəblərinin əyani şöbələrinə daxil oldular. Bunlardan 2 nəfər Dövlət Universitetinin tarix və filologiya fakültələrinə, 2 nəfər pedaqoji institutun Azərbaycan dili və ədəbiyyatı fakültəsinə, 1 nəfər Bədən Tərbiyəsi Institutuna, 2 nəfər Azərbaycan Xarici Dillər Institutunun Fransız dili fakültəsinə, bu yazının müəllifi də daxil olmaqla, 3 nəfər Azərbaycan Sənaye Institutuna daxil oldu.

Onların hamısı daxil olduğu ali məktəbləri müvəffəqiyyətlə bitirib, əmək fəaliyyətinə başladılar.

Gəlin, əyri oturaq, düz danışaq. 10 illik orta təhsil üzərində qurulan təhsil sisteminin bu nailiyyətlərini görə bilməməyi, onu layiqincə dəyərləndirə bilməməyi, guya müasir tələblərə cavab vermədiyinə istinad edərək, əsassız olaraq onu təftiş etməyi, korafəhmlik, yaxud ən azından, ədalətsizlik adlandırmayıb, nə adlandıraq?

Orta təhsilimiz müstəqillik illərində

Respublikamız müstəqillik qazandıqdan sonra orta məktəb dərsliklərinin yenidən hazırlanması zərurəti yarandı. Bu, sovet dönəmindəki dərsliklərin məzmununun müstəqil respublikamızın dövlətçilik prinsiplərilə uzlaşmaması ilə izah edilirdi. Bu hal “Tarix” və “Ədəbiyyat” dərslikləri üçün keçərli olsa da, məzmunu hakim quruluşun siyasətindən asılı olmayan “Fizika”, “Kimya”, “Biologiya”və s. dərsliklər üçün keçərli deyildi. Buna baxmayaraq, bütün fənlər üzrə dərsliklərin “Milli dərsliklər” adı altında yenidən hazırlanmasına başlandı.

Dərsliklərdəki çatışmazlıqlar

Dərslik yazmada zəngin təcrübənin olmasına baxmayaraq, hadisələrin sonrakı inkişafı bütün müsbət gözləntiləri alt-üst etdi, sovet dönəmində rus müəlliflərin tərcümə dərsliklərindən və hazır metodik vəsaitlərdən bəhrələnməyə alışmış təhsil başbilənlərimizin bu işin həyata keçirilməsində acizliyi üzə çıxdı.

Yaranmış vəziyyətdən maksimum yararlanan səriştəsiz müəlliflərin “Milli dərsliklər” adı altında hazırladıqları, hər hansı sistematikaya əsaslanmayan, bir çox hallarda həyat həqiqətləri baş-ayaq salınan, şagirdlərin yaş xüsusiyyətlərini nəzər almayan dərsliklərinin sayı yağışdan sonra bitən göbələklər kimi çoxalmağa başladı. Bir neçə fakta müraciət edək:

I-IV siniflərdə tədris edilən “Həyat bilgisi” dərsliklərinin məzmununu “Əlifba”, “Ana dili”, “Botanika”, “Zoologiya”, “Insanın anatomiyası və fiziologiyası”, “Astronomiya”, “Fiziki tərbiyə”, “Ekologiya”, “Coğrafiya” və s. fənlərin predmetindən adda-budda, “şparqarka” sayağı seçilmiş mövzular təşkil edir.

V sinifdə tədris edilən “Ata yurdu” dərsliyinin məzmununu “Ədəbiyyat”, “Azərbaycan tarixi” və digər fənlərin predmetindən seçilmiş mövzular təşkil edir. Halbuki, “Həyat bilgisi” və “Ata yurdu” dərsliklərinin varlığından və yoxluğundan asılı olmayaraq, tədris proqramına uyğun olaraq bu mövzular mənsub olduğu fənlə birlikdə, növbəsi yetişdikcə təhsilin müvafiq pilləsində daha ətraflı tədris edilir (edilməlidir).

I-VI siniflərdə tədris edilən, “Riyaziyyat” dərsliklərinin məzmununu cəbr, fizika, müstəvi həndəsəsi, fəza həndəsəsindən sistemsiz şəkildə seçilmiş mövzular təşkil edir.

VIII sinifdə tədris edilən “Azərbaycan dili” dərsliyində məzmun natamamlığı o həddə çatıb ki, fənn müəllimi dərsi izah etmək üçün iki müxtəlif müəlliflər qrupunun hazırladığı dərsliklərdən istifadə etməli olur və şagirdlərə də bu yanaşmanı tövsiyə edir.

V sinifdə “Təbiyyətşünaslıq”, X sinifdə “Iqtisadiyyatın əsasları”, “Insan və cəmiyyət” (bu fənlər mənə institutun 4-cü kursunda öyrəndiyimiz “Siyasi iqtisadın əsasları” və “Marksist fəlsəfəsinin əsasları”nı xatırladır) dərsliklərini də bu sıraya aid etmək olar.

Gözlənilirdi ki, respublikamızın müstəqilliyinin verdiyi imkanlardan (məsələn, təhsilin 1-ci pilləsinin 9 il olması) yararlanaraq, sovet dönəmindəki dərsliklərə xas olan qüsurlardan azad, müasir tələblərə cavab verən və vahid sistematikaya əsaslanan dərsliklər işlənib hazırlanacaq.

Lakin hadisələrin sonrakı axarı göstərdi ki, nəinki müasir tələblərə cavab verən, hətta rus müəlliflərinin dərslikləri bazasında, Azərbaycan məktəblisini qane edə biləcək, ortabab səviyyəli dərsliklərin də hazırlanması mümkün olmadı. Əvəzində məsələn, fizikanın başına çatı salındı, istənilən səmtə sürükləndi, fənnin təliminə bir neçə sarsıdıcı zərbə vuruldu.

Fənnə vurulan 1-ci sarsıdıcı zərbə, hər-hansı pedaqoji və metodoloji əsas olmadan, çoxillik təcrübə nəzərə alınmadan, fənnin 6-cı sinifdən tədrisindən imtina edilməsi oldu.

20 il ötdükdən sonra, 2013-cü ildə fənnin yenidən 6-cı sinifdən tədrisinə qərar verilməsini hansısa elmi araşdırmanın nəticəsi kimi deyil, hansısa təklifin nəticəsi olduğunu düşünsək, yanılmarıq.

Göründüyü kimi, ucu “etibarlı” əllərdə olan ala çatı, təhsilimizi hələ uzun müddət sola-sağa sürükləyəcək. Fizika fənninə vurulan ikinci sarsıcıdı zərbə isə müstəqillik illərində yazılan dərsliklərdə mövzuların seçimində sovet dönəmindənqalma “hər şeydən bir az” prinsipinin qorunub saxlanması ilə yanaşı, “dərədən-təpədən” prinsipinin də əlavə edilməsi oldu. Nəticədə fənnin məzmunu xeyli qəlizləşdi.

Fənnə vurulan 2-ci zərbənin nədən ibarət olduğunu təsəvvür etmək üçün geniş təfsilata varmadan 7-ci sinfin “Fizika” dərsliyinin (M.Murquzov və b. “Fizika”-7, Ümumtəhsil məktəblərinin 7-ci sinifləri üçün dərslik. Bakı nəşr 2008) I və II fəsillərinə diqqət yetirmək kifayət edər.

Dərsliyin məzmununun 30 faizini təşkil edən bu iki fəsildə fizikanın “Mexanika”, “Molekulyar fizika və istilik hadisələri”, “Elektrik və maqnit hadisələri”, “Rəqslər və dalğalar”, “Optika”, “Kvant fizikası”, “Atom fizikası”, “Nüvə fizikası”, hətta “Astronomiya” və “Kimya” dərsliklərinə aid anlayışlar “hər şeydən bir az”, “dərədən-təpədən” prinsipləri əsasında toplanaraq, fizika ilə ilk tanış olan şagirdlərin qarşısına çıxarılıb.

Bir neçə nümunəyə diqqət edək: Dərsliyin 9-cu səhifəsində “Molekulyar fizika və istilik hadisələri” şöbəsinə aid olan qaynama və buxarlanma hadisələrindən ötəri bəhs edilir (şəkil 7). Nəzərə alınmır ki, şagird bu hadisələrdən xeyli əvvəl materiya, materiyanın formaları, cismin yerdəyişməsi, sürət, təcil, təzyiq, atmosfer təzyiqi, molekulyar-kinetik nəzəriyyənin müddəaları, istilik hadisələri, temperatur, maddənin aqreqat halları və s. fiziki anlayışlar haqqında yetərli bilgilərə malik olmalı idi.

Dərsliyin 16-cı səhifəsində “Astronomiya” dərsliyinə aid Günəş və Ay tutulmaları, fizikanın “Həndəsi optika” şöbəsinə aid ötəri bəhs edilən anlayışlar və hadisələr, planetlərin hərəkət qanunları, işıq hadisələri haqqında təsəvvürü olmayan şagirdlərin qarşısına çıxarılır.

Dərsliyi 29-cu səhifəsində “cismin kütləsi”, 44-cü səhifəsində “Enerji” haqqında təriflər verilir. Nəzərə alınmır ki, şagird bu anlayışları dərk etmək üçün, ilk növbədə, yerdəyişmə, sürət, təcil, ətalət hadisəsi, sıxlıq, qüvvə, iş və digər kəmiyyətlər haqqında yetərli bilgilərə malik olmalı idi.

Fənnə vurulan 3-cü sarsıdıcı zərbə mövzuların seçiminin, təhsil pillələrarası və pillədaxili bölgüsünün hər hansı meyara əsaslanmaması, 7-ci, 8-ci, 9-cu siniflərdə tədris edilən mövzuların 10-cu, 11-ci siniflərdə təkrar tədris edilməsidir.

Məhəmmədəli Xəlilov

(ardı var...)

Azadlıq.- 2014.- 12 may.- S.14.