Vətənim adamlar
Laçınlılara,
o cümlədən kəndlilərimə həsr olunur
Daha bir işğalın anım günü çatdı - Laçının. Hər il hansısa rayonumuzun işğal günü yaxınlaşanda nə yazmaq barədə düşünürük. Nə yaza bilərik, o ağrını, acını təzədən yaşamaq üçün sözlər də tükənib. Yaralar çoxdan qaysaq bağlayıb, səmimi olaq, əvvəlki ağrılar yoxdur. 21-22 ildir yazılır. Heç nə dəyişmir. Torpaqlar azad olunacağı günü gözləyir. O torpaqlara bağlı adamlar ölüb bu dünyadan nisgilli getdikcə, rayonlar da bizdən eləcə uzaqlaşır, o yerlərin qayıtmasına inam azalır. Laçının anım günlərində “Mediaforum” saytı keçənlərə qayıdıb. Fəxri Uğurlunun “Avropa” qəzetinin 2001-ci ilin mayında çıxan yazısını təkrar yayıb. Təzə nəsə demək doğrudan çox çətindir.
...Çınqılın
başından fermaya enəndə
qabağımızdan bir it
qaçdı, bizi görən kimi səssiz-səmirsiz, hürmədən,
zingildəmədən bir göz
qırpımında yox oldu.
Heç qorxmağa da macal tapmadıq. Ancaq mən o iti tanımağa macal
tapdım - fermanın itlərindən idi.
O itlər bir neçə ay irəliyəcən atlını atdan salırdı, uçan
quşa sıçrayırdı. Indi o itlərin qalanı
hardaydı - köçəköç vaxtı mal-heyvana qoşulub getmişdimi, acından ölmüşdümü,
düşmən buralara “əl gəzdirəndə”
güllə qabağına çıxmışdımı -
bilmirəm, ancaq nəydisə,
qabağımızdan qaçan itin gözü möhkəm
qırılmışdı, bəlkə də gözünün qabağında itləri
hürdüyünə görə öldürmüşdülər.
Burası bəlliydi ki, o it daha
özünü bu yerin-yurdun yiyəsi saymır, qorumağa
obası, hürməyə doğma
adamı qalmayıb, yuvası bir gecədə
yağı düşərgəsinə dönüb,
zənciri qırmağına qırıb, ancaq
azad ola bilməyib,
getməyə yer tapmayıb və indi heç acından
ölmək qorxusu da onun insana etibarını,
sədaqətini geri qaytara
bilməz...
Kəndə çataçatda işğalın ilk gördüyüm əlaməti
bu oldu. Sonra ot basmış qəbiristanlıq,
ortasında ağac pöhrələmiş
yol, alaqlamış divarlar,
cəngəl basmış bostan yerləri.
Çardağı üstünə uçmuş
evlər...
Mən
sizə 1992-ci ilin avqustundan danışıram. O zamandan
ki, Laçın artıq üç
ayıdı alınmışdı, bizim
kəndin camaatı camaatlara qoşulub Kəlbəcər üzə
adlamışdı, qonşu rayonda da bənd almayıb
Murovun Gəncə üzünə
aşmışdı, dağların dumanlı-çiskinli ətəyində,
günün eyni
açılmayan acı bir yurdda, taleyin yolu
üstündə alaçıq qurub xəbər
gözləyirdi. Bir azdan o camaat arxayınlaşıb gəldiyi yolla geri qayıdacaqdı,
qışı kənddə çıxarıb, yazda bu dəfə Kəlbəcər
alınanda öz ocağının
qırağındaca mühasirəyə düşüb
yalnız möcüzə sayəsində əsir alınmaqdan
qurtulacaqdı...
Onda hələ bir neçə ay sonra Kəlbəcərin
də əlimizdən gedəcəyi ağlımıza gəlməzdi
və yatsam yuxuma da girməzdi ki, doqquz il sonra
Laçının ikinci dəfə - bu dəfə sənədli-sübutlu
düşmənə təhvil verilməsi təhlükəsi
qarşısında qala bilərik. Onda hələ düşmənin bu
gün-sabah ölkədən
qovulacağını gözləyirdik və mən
dağların çiskindən göz
açılmayan ətəyində kənddən ötrü bərk darıxdığımdan yola çıxıb, “Istisu”
şüşəsi daşıyan bir yük maşınıyla Murovu
aşmışdım, maşın dəyişə-dəyişə
gəlib kəndimizə çıxmışdım. Mal-heyvan
dırnağı dəyməyən yamacların,
yastanaların, kərənti ağzına düşməmiş
biçənəklərin otu özünə
boy vermişdi,
ayağıma dolaşırdı. Cığırlar iz itirməyə başlamışdı. Torpaq üz-gözünü
saç-saqqal basmış səfilə
oxşayırdı.
Kəndin
xatirəsinə qarovul çəkən
beş-altı tay-tuşum bir
evə yığılmışdı. Otuza
yaxın ev, o cümlədən
neçə-neçə nəslin əvəzsiz xatirə arxivi olan qədim məktəb
binası yandırılmışdı, üstünün
dəmiri saçaq-saçaq
doğranmışdı. Külə dönmüş
divarlara
əl atırdın, daşı əlində gəlirdi. Evlər,
həyətlər, bağçalar, bostanlar ağzıgünə
qalmışdı. Uşaq vaxtı meyvəsini
daşladığımız, barını
oğurladığımız ağaclar indi özü
budaqlarını bizə sarı uzatmışdı, ancaq ağacların payına yiyə duran yoxudu. Burda
insanın azadlığı fermada gördüyüm o itin azadlığından fərqlənmirdi...
Kəndin bütün pişikləri biz
qaldığımız evə
yığılmışdı - ömrümdə heç vaxt o qədər pişiyi bir yerdə görməmişəm. Deyəsən,
yurda dönük
çıxmayan təkcə elə pişiklərdi. Əlinə
bir tikə aldınmı, miyoltudan
qulağın tutulurdu; ac
pişiklər altdan-yuxarı insan səsiylə
yalvarışırdı.
Qonşumuzun iti məni görəndə
bir ağız hürüb,
qaçıb tövləyə girdi. Sən
demə, boz qancıq küçükləyibmiş,
hürməyi də balalarına görəymiş. Yoxsa o sakitlikdə hürməkmi
yada düşərdi - adam
öz səsindən diksinirdi,
bir quşun səsi
dağları yerindən tərpədirdi... Sonra
boz qancığın küçükləri
azalmağa başladı; uşaqlar
dedilər ki, it
acından balalarını yeyir.
Mən ot otlayan it də gördüm. Bir sözlə, gözə görünən
nə vardısa, hamısı indiyəcən
görünməmiş bir
şəkil almışdı,
anormal hala düşmüşdü: torpaq
da, təbiət də, heyvan da, insan da.
Yadımdadı, xamır yoğuran
tay-tuşlarımı, ana-bacısız,
arvad-uşaqsız qalıb
yetimləşən kişiləri
görməyə alışmadığım
bir halda - çörəkbişirmə əməliyyatının
hansısa mərhələsində
nəyinsə üstündə
mübahisə eləyən
görəndə necə
kövrəlmişdimsə, məni bir dəli
gülmək tutmuşdu,
uşaqlar da mənə qoşulmuşdular
və eləcə gülə-gülə xamırı
yoğurub kündələyib
çörəyi bişirmişdilər.
Mən o gülüşün
tarixini yazmağa bütün ömrümü
həsr eləyərdim...
Hər
şey öz yerindəydi - Vətən
ayağımın altında,
gözümün qabağında,
ovcumun içindəydi;
havası ciyərimdə,
qoxusu burnumda, dadı damağımdaydı. Ancaq yenə nəsə çatmırdı, yenə
mən özümü
doğma kənddə
qərib kimi, yad kimi hiss eləyirdim.
Elə bil gözümün qabağındakı
kəndimizin, dağlarımızın
özü deyildi, surətiydi, şəkliydi
- kəndin, dağların
xatirəsiydi...
Və elə
onda anladım ki, çatışmayan adamlardı, tanış,
doğma üzlərdi,
səslərdi. Gözümlə gördüm, canımla-qanımla
duydum ki, vətən ilk növbədə
vətəndə yaşayan
insanlardı, vətən
adamlarla canlıdı.
O adamlar hansı torpağa-daşa, hansı
ağaca-kola, hansı
dağa-dərəyə, çaya-bulağa,
hansı ata-itə, quşa öz dilini öyrədib ruhunu köçürsə,
vətən oradadı.
...İndi Laçın böyüyüb
Azərbaycan boyda olub. Mənim kəndlilərim neçə-neçə bölgəyə
dağılıb. Hərdən onların arasında oluram. Ancaq doğma üzlər
içində özümü
yenə də qəriblikdəki kimi hiss eləyirəm; onlarsız
kənddə necəydisə,
eləcə. Çünki vətən təkcə doğma üzlər, doğma səslər demək deyil. Vətən insandan başlayır, ancaq insanda qurtarmır.
O insanın keçmişi,
taleyi, yaddaşıyla
bağlı nə varsa, hamısını toplayanda cəmi
VƏTƏN eləyir. Vətənim adamın mindiyi at da vətəndi, o atın gəzdiyi dağlar da vətəndi, o dağlara
yağan yağış,
o yağışı gətirən
bulud, o buludu saxlayan göy, o göydə süzən quş, o quşun qonduğu budaq da vətəndi. Əgər bu halqalardan biri qırılıb düşübsə, deməli,
vətən zədəlidi,
yarımçıqdı, şikəstdi.
Laçınlıların yaşamadığı Laçın kimi. Və yaşadığı
yerdə Laçın
qura bilməyən laçınlılar kimi...
May 2001-ci
il, “Avropa”
qəzeti
Fəxri
Uğurlu
Azadlıq.- 2014.- 16 may.- S.14.