Bakıdakı De Bur malikanəsi
İndi
bu binada Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyi
yerləşir
Müharibənin yaratdığı dağıdıcı
şərait üç
yüz illik Romanovlar sülaləsini çökdürdü və
Rusiyada dalbadal baş verən inqilablara, son dərəcə
qanlı vətəndaş
müharibəsinə yol
açdı. Lakin eyni ağır şərait azərbaycanlıların
öz müstəqil respublikalarını qurmaları
üçün imkan
verdi. Bakının mərkəzindəki ən
ecazkar binalardan biri müharibə ərəfəsindəki həmin
tufanlı günlərdən
və Birinci Dünya Müharibəsinin
dramatik hadisələrinin
baş verdiyi vaxtdan qalıb.
Bu gün Niyazi küçəsində
yerləşən bu binada Azərbaycan Dövlət İncəsənət
Muzeyi yerləşir. Bu binanı həm
də De Burun malikanəsi kimi tanıyardılar.
Bakıdakı
bütün başqa əhvalatlar kimi bu binanın arxasında duran tarixçə də neft gəlhagəlindən
başlanıb. Bakıya axan
xarici kapital, xüsusən də 19-cu əsrin sonlarında xeyli artmışdı.
O zamanın Nobel qardaşları
və Rotşildlər
kimi tanınmış
avropalı iş adamları investisiya yatırmaq üçün
bu şəhərə
gəlmişdilər.
Bakıda
neft bumu
Sonrakı
əsrdə baş verənlərdən göründüyü
kimi, xarici texnologiyalar və kapital investisiyaları neft istehsalında əhəmiyyətli artıma
və Azərbaycanın
neft mədənlərinə
və neftayırma zavodlarına xidmət göstərən sənayelərin
sürətli inkişafına
səbəb oldu. Yeni portlar, elektrik stansiyaları, hotellər,
yollar, dəmir yolları, tramvay xətləri tikildi.
Əsrin
ilk ilində Bakının
neft mədənləri
miqyasına görə
Amerikanın neft istehsalını geridə
qoydu.
Neft
tankerləri qara qızılı Volqa çayı ilə üzüyuxarı, Rusiya İmperiyasının Baltik
dənizindəki portlarına
daşıyır, qiymətli
xammal oradan Qərbi Avropanın bazarlarına ixrac olunurdu.
Bakı-Batumi
neft kəmərinin açılışı Bakının
neft istehsalçılarına
alternativ ixrac marşrutu vermişdi.
Dünya
20-ci əsrə əvvəllər
görünməmiş böyük
ümidlərlə qədəm
qoyarkən, Bakı ticarət, kommersiya və sənayedə varlanmaq istəyən ilk macəraçıları salamlayan
cənnətə çevrilmişdi.
Şəhər
sahibkarları, investorları
və hətta inqilabçıları özünə
cəlb edirdi. Bu xaotik şəhərdə
öz taleyini sınamaq istəyən çoxlu istedadlı musiqiçilər, müğənnilər,
memarlar, mühəndislər
vardı.
Firavanlaşan
şəhər hər
bir kəs üçün ümidlər
torpağına çevrilmişdi. Məşhur
gəmiçilik şirkəti
“Kavkaz i Merkuriy” (Qafqaz və Merkuri) 1858-ci ildən fəaliyyət göstərir, minlərlə
insanı Bakıya gətirirdi.
Lev de Bur
Təzə gələnlərdən
biri də kapitan Asmus Leo De Bur (de
Boer) və ya Lev de Bur
idi (1840-1889). Onun Hollandiya
dəniz donanması zabiti olan atası
daha yaxşı gələcək axtarışında
Rusiyanın Baltika sahillərinə pənah gətirmişdi.
Lev de Bur indi Latviyanın əsas dəniz limanlarından biri olan Liepayada
doğulmuşdu. O 1861-ci ildə “Tamara” gəmisinin
göyərtəsində Həştərxandan
Bakıya gələndə
21 yaşı vardı.
Kapitan De Bur Bakıda
üç il
fədakarlıqla çalışdı
və burada “Kavkaz i Merkuriy”
şirkətinin nümayəndəsi
oldu.
1868-ci ildə şirkət əsas əməliyyatlarını Həştərxandan
Bakıya keçirdi. Burada onun 15 dəniz gəmisi vardı. 1878-ci ildə De Bur iki başqa şəriki ilə birlikdə “Kaspiyskoye Tovarishestvo” adlı neft şirkətini yaratdı.
Növbəti
onillikdə De Burun neft biznesi sürətlə
inkişaf etdi. Tezliklə bu çalışqan holland kapitan Bakının biznes dairələrində Nobel qardaşları,
Rotşildlər və
Zeynalabdin Tağıyevdən
sonra əsas oyunçulardan birinə çevrildi.
Onun
həm də qüdrətli dostları vardı. O, şəhər bələdiyyəsindən özünün
gələcək malikanəsi
üçün Sadovaya
küçəsində (Nizami
küçəsi inqilaba
qədər belə adlanıb) yer almaq istəyəndə çətinliklə üzləşmişdi.
Bir
erməni biznesmenlə
rəqabətdən sonra
bu yeri Tağıyevin
dəstəyi ilə
1887-ci ildə ala bilmişdi.
Lakin iki il sonra De Bur öz böyük ailəsi üçün
Bakının ən gözəl malikanəsini
tikmək istəyəndə
Qusardakı fermasında
ikən qəfil qan sızmasınsdan dünyasını dəyişdi.
De Burun varisləri malikanənin yalnız bünövrəsi
qoyulmuş torpağı
onun təsis etdiyi şirkətə satdılar.
De Burun iki şəriki burada şirkətin qərargahını tikmək
qərarına gəldilər. Tikinti başa çatdıqdan sonra şirkət direktorlarının ailələri
binanın bir hissəsində yaşamağa
balşladılar.
Binanın
digər hissəsi şirkətin ofisi oldu. Binanın memarı klassik
elementlərdən istifadə
etmiş və bu, malikanəyə təntənəli bir görkəm vermişdi.
Bu malikanə hələ də Bakının perimetrində
klassik üslublu müstəqil tikilinin
nadir nümunəsi olaraq
qalır.
Müharibə
Birinci
Dünya Müharibəsi
hər şeyi dəyişdi. Imperiya üsul-idarəsi
müharibənin ağır
yükünə dözməyərək
çökdü. Əvvəlcə Rusiyada respublika elan olundu.
Bir
neçə aydan sonra ikinci sarsıntı
dalğası gəldi. Leninin başçılığı altında radikal solçu inqilabçı
qrup - bolşeviklər
Petroqradda daha bir inqilab təşkil
etdilər. Bunun ardınca
bəşər tarixində
ən qanlı və ən dağıdıcı vətəndaş
müharibəsi başlandı.
Bu əsnada Azərbaycan xalqı Rusiyadan müstəqillyini
elan etdi və Osmanlı türklərinin dəstəyi
ilə müsəlman
və türk dünyasında ilk respublikanı
qurdu. 1918-ci il oktyabrın 9-da Osmanlı hökuməti ilə Antanta arasında bağlanmış
sülh sazişinə
əsasən Osmanlı
ordusu Qafqazı tərk etdi.
Osmanlı
türk ordusu Bakıdan çıxar-çıxmaz,
Britaniya general-mayoru V.M.Tomson 2000 əsgərlə
(hind əsgərləri də
daxil olmaqla) 17 noyabr 1918-ci ildə şəhərə qədəm
qoydu.
Onun
vəzifəsi Bakının
neft mədənlərinə
və Bakı-Batumi neft kəmərinə, dəmir yollarına nəzarət etməklə
neftin Britaniyaya daşınmasını təmin
etmək idi. Nə Tomson, nə də onun Londondakı hökuməti Azərbaycanın
müstəqilliyini tanımışdı.
Bolşeviklər
və Ağ ordu arasında vətəndaş müharibəsi
davam edirdi. 1918-ci ildə heç
kimin ağlına da gəlmirdi ki, bolşeviklər bu müharibədə zəfər çala bilərlər.
Tomson
Qafqazı Rusiyanın
bir hissəsi hesab edirdi və
buranın Ağ ordu vətəndaş müharibəsindən qalib
çıxdıqdan sonra
qurulacaq Rusiya dövlətinə veriləcəyini
düşünürdü.
General Tomson özü üçün
qərargah axtaranda gözü elə De Bur malikanəsini tutmuşdu.
Milli hökumətin nazirliyi
“Kaspiyskoye Tovarishestvo” şirkəti
“British Petroleum”la güclü
kommersiya bağları
qurmuşdu və bəlkə də elə bu Tomsonun
seçiminə əsas
səbəb idi.
Lakin
1919-cu ildə Britaniya
hökuməti Rusiyadakı
vətəndaş müharibəsinə
vəsait ayrılmasını
dayandırmaq qərarına
gəlmişdi. 1919-cu ilin avqustunda Britaniya qoşunları Qafqazdan çıxanda, Tomson da Bakının
ən ecazkar binasını tərk etdi.
Azərbaycanın
milli hökuməti burada özünün xarici işlər nazirliyini yerləşdirdi. Nazirlik 1920-ci il
aprelin 28-də bolşeviklər
Qırmızı ordu
ilə Bakıya qayıdanadək bu binada fəaliyyət göstərdi.
Bolşeviklər
Bakıya gələndə
Azərbaycan bolşeviklərinin
lideri, doktor Nəriman Nərimanov Xalq Komissarları Sovetinin sədri təyin edildi (o vaxt nazirliklər komissarlıq adlanırdı).
Həmin günlərdə
Azərbaycan bolşevikləri
ölkənin regionlarında
milli müqavimətə
qarşı vuruşur,
neft sənayesinin milliləşdirilməsi barədə
dekretlər verir və Azərbaycan Respublikasının salamat
qalan liderlərini edam edirdilər.
Beləliklə,
bu bina yeni
hakimiyyəti də bundan əvvəlki siyasi hakimiyyətlər kimi məftun etmişdi. Bu malikanə Xalq Komissarları Sovetinin ilk ünvanına çevrilmişdi.
Sovet
dövlətinin və
bolşevik partiyasının
liderləri malikanənin
birinci mərtəbəsində
iclaslar keçirir, Nərimanov isə öz ailəsi ilə ikinci mərtəbədə yaşayırdı.
Bu minvalla bina həm respublika
başçısının iqamətgahına, həm də icra hakimiyyətinin
qərargahına çevrilmişdi.
Mircəfər Bağırovun evi
Bu binada öz evi kimi
yaşayan son siyasi sakin Azərbaycanda Stalin siyasi polisinin rəhbəri, 1933-cü ildən
Stalinin ölümünədək
Azərbaycan Kommunist Partiyasının lideri olmuş Mircəfər Bağırov idi.
Bağırov Stalinin
qırmızı terror da
daxil, siyasətlərinin
Azərbaycandakı müti
icraçısı olmuşdu
və adi menecerlərdən tanınmış
ziyalılara qədər
100 min azərbaycanlını edam etdirmiş və sürgünə göndərmişdi. O bu malikanədə 1951-ci ilədək
- 20 il yaşadı.
Bəzən
həyat bizə qavraya biləcəyimizdən
böyük sürprizlər
bəxş edir.
Gənc
hollandiyalı kapitan
De Bur Bakıya gələndə
çoxlu arzuları vardı və burada öz gözləntilərindən daha
böyük sərvət
əldə etmişdi.
Bununla
belə, o heç vaxt bilə bilməzdi ki, bir neçə ildən sonra qlobal müharibə olacaq və onun gələcək malikanəsində işğalçı
qüvvələrin generalı
və daha sonra gənc bir respublikanın naziri sakin olacaq.
Və bir
də De Burun heç ağlına gələ bilməzdi ki, kiçik və radikal siyasi partiya Azərbaycanı onun malikanəsindən idarə
edəcək və neçə-neçə edam
hökmləri burada çıxarılacaq.
Dr. Harun Yilmaz,
Tarixçi-alim, Britanya Akademiyasının
müxbir üzvü
və Queen Mary
Universitetinin üzvü, “BBC-azəri”
Azadlıq.- 2014.- 8 sentyabr.-
S.13.