Haqqını halal elə, hocam!

Süleyman müəllim haqqında vida sözü

Dünən professor Süleyman Əliyarlının vəfatı haqqında xəbər yayıldı. Biz onu ölümsüz bilirdik. Lakin zamanəmizdə gözlənilməz şeylər çox olur. Ölüm onu qəfil yaxalmışdı. Yanvarın 18-də sevgili həyat yoldaşı Mira xanımın qırx mərasiminə hazırlaşırdı. Elə haqqın dərgahına qovuşduğu gün bu məqsədlə dost-tanışa zəng edirdi. Yanvarın 16-da axşama yaxın özünün özünün vəfatı haqqında xəbər aldıq. Qəlbimiz sıxıldı. Sevgili hocamızın qara xəbərini eşitmək çox ağır idi. Süleyman müəllim Azərbaycan tarix elminin bir mərhələsidir. Tək alim kimi yox, həm də bir vətəndaş kimi.

Böyük missiyası var idi. Öz intellekti, tükənməz elmi potensiyalı, yaradıcılıq imkanları və təşkilatçılıq bacarığı ilə məktəb yaratmışdı. Bu məktəbin ideya istiqaməti vətənçilikdən keçirdi. Yalnız fiziki baxımdan deyil, mənəvi və elmi baxımdan da sağlam bir həyat yolu keçmişdi. Alim və müəllim kimi icitiami fikirdə dərin iz qoydu. Biz bu gün Süleyman müəllimdən cismən ayrılırıq. Onun mənəvi ömrü, bir alim kimi tarix elmimizdə yeri daimidir, bir müəllim kimi yaddaşlarda xatirəsi əbədidir.

1970-ci ildə biz Azərbaycan Dövlət Universitetinin tarix fakültəsinə daxil olanda Süleyman müəllim artıq Azərbaycanda yaxşı tanınan alimlərdən idi. 60-cı illərdə Azərbaycan tarix elminin bir sıra məsələləri ətrafında gedən müzakirələr onu çox məşhurlaşdırmışdı. Xüsusilə, böyük mübahisələrə səbəb olmuş Azərbaycanın Rusiyaya könüllü deyil, məhz işğal nəticəsində birləşdirilməsi kimi taleyüklü məsələyə münasibətdə Ziya Bünyadov və Mahmud İsmayılov kimi alimlərlə birlikdə mövqe ortaya qoyması həmin dövrlərdə gənc olmasına baxmayaraq Süleyman Əliyarlıya böyük şöhrət gətirmişdi. Ziya müəllim və Mahmud müəllimdən fərqli olaraq Süleyman müəllim universitetdə çalışdığından, ideya axtarşı dövrünü yaşayan tələbələr arasında ona böyük rəğbət oyatmışdı.

1965-ci ilin iyul ayının 25-də “Azərbaycan gəncləri” qəzetində “Kəndlərimizin adı da müasir olmalıdır” adlı çox mənasız bir yazı çıxmışdı və bu yazıda Azərbaycanın olan-qalan tarixi toponimlərinin dəyişdirilməsi məsələsi qoyulmuşdu. Halbuki, məhz elə həmin ildə Moskva mətbuatında rus ziyalılarının köhnə yer adlarının dəyişdirilməsinə etiraz ifadə edən yazıları dərc olunmağa başlamışdı. “Literaturnaya qazeta”nın 26 oktyabr sayında rus müəllifi V.İ.Buşin “İsti döngə kimə mane olurdu?” başlığlı bir yazısında Moskvanın köhnə döngəsinin adının dəyişdirilməsinin doğru olmadığını yazmışdı. Bu yazının əks-sədası Azərbaycanda da özünü göstərdi. 1966-cı ilin yanvar ayının 8-də Azərbaycanın tarixi yer adlarının qorunub saxlanması və Gəncə şəhərinin tarixi adının özünə qaytarılması ilə bağlı Süleyman müəllimin “Ədəbiyyat və İncəsənət” qəzetində açıq məktubu dərc edildi.“Redaksiyaya məktub” adı ilə dərc olunmuş bu yazı həmin dövrdə respublikada böyük səs-küyə səbəb olmuşdu. Əlbəttə, sovet dövlətinin ən tanınmış liderlərindən olan, “nakam siyasi tale” yaşamış məşhur Qafqaz bolşeviki Sergey Kirovun ölümündən bir il sonra onun adına verilmiş qədim Azərbaycan şəhərinin tarixi adının bərpa edilməsi ilə bağlı mətbuatda açıq məktubla çıxış etmək gənc bir tarixçidən böyük cəsarət tələb edirdi. O yazırdı: “Gəncə qədim şəhərdir (şəhərin əsası təqribən, 945-ci ildə qoyulmuşdur) və Azərbaycan xalqının zəngin tarixinin canlı abidəsidir...Öz-özünə aydındır ki, bu qədim şəhərin min illik adının dəyişdirilməsi 30-cu illərdə həmin sahədə hökm sürən inzibatçılığın acı nəticələrindən biridir”. Əlbəttə, “məktubun qayəsi yalnız Gəncədən ibarət deyildi. Orada bütövlükdə Azərbaycan ərazisində türk toponimlərinin qorunub saxlanmasından söhbət gedirdi. Süleynan müəllim yazırdı: “Bir Abşerondakı yer adlarına nəzər salın: “Türkan”, “Zığ”...”Mərdəkan”, “Kurqan” və i.a. Bu adlarda Azərbaycanın qədim sakinləri türk, ziq, mard və kirqan...tayfalarının izləri hifz olunmuşdur.Bunlardan bəziləri haqqında Strabon, Pliniy, Ptolomey kimi antik müəlliflər məlumat vermişlər. Buna görə də “Zığ”, “Korgöz”, “Xırt”, “Halit”, “Əhmədli”...kimi kənd adlarını yalnız zahiri donlarına görə atmaq olmaz, onların hər biri özünəməxsus bir tarixdir”. Rəhmətlik Əlfi Qasımövun fədakarlığı nəticəsində gözlənilməz şəkildə “Ədəbiyyat və İncəsənət” qəzetində dərc olunmuş bu yazı ilə bağlı redaksiyaya yüzlərlə müxtəlif məzmunlu müraciətlər daxil olmuşdu. Bunlardan ən əhəmiyyətlisi tanınmış şair Qasım Qasımzadənin başçılığı ilə dörd nəfər ziyalının həmin qəzetdə dərc olunmuş məktubları idi. Onlar Gəncənin adının bərpası ilə bağlı Süleyman müəllimin təşəbbüsünü müdafiə edirdilər. Süleyman müəllimin “Ədəbiyyat və İncəsənət” qəzetində dərc olunmuş həmin tarixi məktubu o qədər geniş yaylmlşdı ki, hətta 1966-cı ilin mart ayının 30-da Türkiyədə çıxan “Yeni İstiqlal” qəzeti onu 242-ci dərc etmiş, azərbaycanlı aydının ruslaşdırmaya qarşı mübarizəsi xüsusi xəbər kimi Türkiyədə yayılmışdı. “Sovetlərin türk köylərini tarixi bağlardan qoparmaq üçün girişdikləri kompaniya” adlı yazıda bildirilirdi: “Diqqətlə oxununca azərbaycanlı türk dosentin əndişələri, üzüntüləri çox yaxşı anlaşmaqda, kommunistlərin türk köylərini ismlərinə varıncaya qədər necə ruslaşdırmaq istədikləri, fəqət bu durumu türkləri nə qədər mütəəssir etdigi də görünməkdədir”.

Yaxşı xatırlayıram, 1970-ci ilin payızında tələbələr arasında böyük nüfuzu olan Əbülfəz bəylə tanış oldum. Elə ilk söhbətlərin birində Əbülfəz bəy cazibəsinə düşdüyü tələbələrə Süleyman müəllim haqqında danışdı, onun çox güclü bir alim, milli bir adam olduğundan söz açdı və tövsiyə etdi ki, ona yaxın olaq. Həmin vaxt Süleyman müəllim əsasən rus bölməsində dərs deyir, Azərbaycan bölməsinin tələbələri onu yalnız iclas və dərnək müzakirələrində dinləyə bilirdilər. Dərs dediyi rus bölməsinin tələbələri, xüsusilə qızlar ondan ağız dolusu danışırdılar və biz, əməli boyundan böyük olan bu gənc müllimə hədsiz bir həsədlə baxırdıq. Sonralar mən onun təkrarsız mühazirələrini dinləyəndə doğrudan da gördüm ki, rus bölməsinin tələbələrinin Süleyman müəllimə olan böyük sevgisi səbəbsiz deyilmiş. O, sevgisini qazanıb sehrinə saldığı tələbələri canlı mənzərəsini yaratdığı hadisələrin zamanına apara bilir, özü də onlarla bərabər heç olmasa bir dərs ərzində nəql etdiyi şirin tarix hekayətinin iştirakçısına çevirirdi. O, dərs dediyi tələbələrin qəlbində məşəl yandıra bilirdi və bu məşəl öz mayasını milli duyğulardan alırdı.

Mən sonralar bəzi arxiv sənədləri ilə tanış olduqda el arasında “KQB” deyilən sovet xüsusi xidmət orqanlarının 60-cı illərin ortalarından başlayaraq Süleyman müəllimlə “maraqlandığının” şahidi oldum. Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalının 150 illiyini Rusiyaya könüllü birləşmə adı altında bayram tədbirləri keçirmək istəyən bəzi dairələr respublikanın bir sıra tarixçilərinin və humanitar sahədə çalışan alimlərinin ciddi müqavimətinə rast gəlmişdi. Bəxtiyar Vahabzadənin əl-əl gəzən “Gülüstan” poeması sözün tam mənasında milli fikrin inkişafına güclü təkan vermişdi. Bizim kinolarda gördüyümüz inqilabi ədəbiyyatın canlı nümunəsi idi “Gülüstan” poeması.Azərbaycanın Rusiyaya birləşməsinin 150 illiyi ilə bağlı məsələlər o qədər geniş müzakirələrə səbəb olmuşdu ki, əvvəllər bu tarixi hadisəni qeyd etməyə maraqlı olan Moskva, yerli əhvali-ruhiyyəni öyrənmək üçün respublikaya göndərilən bəzi rus alimlərinin gizli xidməti tövsiyəsi ilə bu fikirdən daşınmalı olmuşdu. Hakimiyyət orqanlarının bu fikirdən geri çəkilməsində Süleyman müəllim də daxil olmaqla bir sıra Azərbaycan tarxçilərinin böyük rolu olmuşdu. Böyük şairimiz Bəxtiyar Vahabzadə Süleyman müəllim haqqında yazırdı: “ Süleyman 60-70-ci illərdə dissident düşüncəli bir neçə ziyalımızdan biri idi. O zaman, xüsusilə communist rejimi “milli” siyasətinin ağırlığını bu ziyalılar (Xudu Məmmədov, Əbülfəz Elçibəy, Nurəddin Rza və b.) yalnız seyr etməmiş, içdən bir vətəndaş faciəsi kimi yaşamışlar. Bununla yanaşı bu rejimin obyektiv qlobal səbəblərdən mütləq ölüb tarixə qovuşacağını da məhz bu alimlər öncədən söyləyirdilər…Azərbaycanın dırnaq içində könüllü olaraq Rusiyaya birləşməsinin 150 illiyini bizə bayram kimi sırındığı illərdə tariximizin bu şəkildə saxtalaşdırılmasına qarşıelmi faktlarla etiraz səsini ucaldan tarixçi alimlərdən birincisi Süleyman Əliyarlı oldu. Sovet hakmiyyətinin qılıncının dalı-qabağı kəsdiyi o illərdə belə bir cəsarət hər oğulun işi deyildi. O zaman millətçi damğası ilə damğalanan Süleymanın tarixə bu yeni və düzgün baxışı universitetin Böyük Elmi Şurasında müzakirəyə çıxarıld, Onun bu cürətli və mərdanə addımı yalnız üç nəfər – mərhum akademik Ziya Bünyadov, Mahmud İsmayılov, bir də bu sətirlərin müəllifi müdafiə etdi”.

Bütün bu “əməllərinə” görə Süleyman Əliyarlının adı, Ziya Bünyadov və Mahmud İsmayılovla birlikdə Azərbaycan KP MK-nın 1971-ci ilin oktyabr plenumunun materiallarına düşdü. Onlar Azərbaycan tarxini saxtalaşdırmaqda ittiham edilirdilər. Orada deyilirdi: “Bəzi müəlliflər tarixi keçmişdən bəhs edərək partiyalılıq prinsiplərindən kənara çıxmış, istismarçı siniflərin ayrı-ayrı nümayəndələrini müəyyən dərəcədə ideallaşdırmış, burjua filantropiyasının ictimai təbiətini düzgün izah etməmişlər. Ziya Bünyadov, Mahmud İsmayılov, Süleyman Əliyarov bir sıra tarixi faktları qiymətləndirərkən kobud səhvlərə yol vermişlər”.1971-ci ilin oktyabr plenumunda geniş məruzə ilə çıxış etmiş Heydər Əliyev, sonralar 1994-cü ildə Bakı Dövlət Universitetinin 75 illik yubleyindəki çıxışında dedi ki, “1968-ci ildə mən Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinin sədri idim. Universittetdə bir neçə alim Azərbaycan tarixini araşdırarakən Azərbaycanın Rusiyaya birləşməsi haqqında mübahisə aparmışdı ki, Azərbaycan Rusiyanın tərkibinə könüllü surətdə girmişdir, ya da məcburi girmişdir...O vaxt isə ümumi qərar belə idi ki, Azərbaycan Rusiyanın tərkibinə könüllü daxil olmuş, özü bunu xahiş etmişdir. Amma bir neçə alim o vaxt bunu şübhə altına alaraq öz fikirlərini söyləmişdi. Bu böyük bir ixtişaş yaratdı. Başdadılar araşdırmağa ki, bunlar millətçidirlər, dövlət mövqeyindən kənar fikirlə yaşayırlar və s. Bundan ötrü o vaxtlar bəzi adamları xırdaca cəzalandırdılar”. Bu “xırdaca cəzalandırılanlardan” birincisi məhz Süleyman Əliyarlı idi. Həmin vaxt Süleyman müəllimə basqılar o qədər böyük idi ki, o, unversitetdən ayrılacağını göz altına almış və hətta rayonlara işləyən reys avtobuslarında sürücülük edib ailəsini saxlamaq üçün peşakar sürücü peşəsinə sahiblənmişdi.

1971-ci ilin oktyabr plenumu keçiriləndə biz artıq ikinci kursda oxuyurduq və bu tənqidin tarix fakültəsində necə böyük əks-səda doğurduğunu tələbə həssaslığı ilə hiss edirdik. Müəllimlər xısın-xısın deyirdilər ki, Süleymanın artıq kitabı bağlandı. Açığını deyim, buna sevinənlər də var idi. Lakin öz qələbəsinin sevincini yaşayanların vəziyyəti “Dəli Kür”dəki Petrovun vəziyyətinə çox bənzəyirdi. Vurulan Süleyman Əliyarlı, hörmətdən düşən isə onlar idi. Məhz həmin adamlardan birinin tarix fakültəsinin o zaman «Kommunist» küçəsində yerləşən binasının hündür pilləkanında ürək ağrısı tutanda kimə əl uzatdısa tələbələrdən heç kəs yaxınlaşıb ona kömək etmədi. Ürək ağrıdıcı mənzərə idi.

Ardı var

Cəmil Həsənli,

Tarix elmləri doktoru, professor

Azadlıq.- 2014.- 18 yanvar.- S.14.