Rəsulzadənin Nizami sevgisi

Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin «Azərbaycan şairi Nizami» bitiyindəki azərbaycançılıq, türkçülük, islamçılıq, qafqazçılıq, rusluq ideyaları

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Azərbaycan türklərinin XX yüzildə yetirdiyi ən böyük politoloq, politik, tarixçi, ideoloqdur! XX yüzildə Azərbaycandan, Bakıdan, Türkdən, azərbaycançılıqdan, türkçülükdən, qafqazçılıqdan yazılmış ilk, eləcə də ən yaxşı yazıları Məhəmməd Əmin Rəsulzadə yazmışdır!

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Doğuda onadək yaranmış politik-ideoloji baxışları sistemləşdirərək çağın yüksək ideoloji düzəyinə qaldırmışdır. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin “Azərbaycan şairi Nizami” bitiyi də böyük Azərbaycandan, böyük Türkdən, böyük Nizami Gəncəlidən, doğma Qafqazdan yazılmış ən yaxşı kültür anıtıdır!

XX yüzildə, Azərbaycanda “insanların başını bəzəyən” Nizami Gəncəlidən yazılanların bütünü Məhəmməd Əmin bəyin yazdıqlarına “bənzətmə”dir. Ancaq bənzədib namizəd, doktor, professor, akademik olanlar Rus-erməni-sovet-mason bolşefaşizminin qorxusundan yazdıqlarının çoxunu Azərbaycanın Məhəmməd Əmin Rəsulzadə adlı bilginindən “köçürdük”lərini, ancaq Məhəmməd Əmin düzəyinə çatammadıqlarını yazmamışlar. Demə, sonralar Orta okul dərsliklərinə salınmış “Kərpickəsən kişi”ni də, “Sultan Səncərlə qarı”nı da Məhəmməd Əmin Rəsulzadə seçib, ayırıbmış...

Azərbaycan Türk şairi Nizami Gəncəli (1141-1209) də tarixin gəlib-geçmiş ən böyük bilginlərindəndir. Dünya bilim tarixində sonrakı soyları Yunan bilgini Aristoteltək etkiləyən ikinci filosof, bilimçi yoxdur! Kültür tarixində də ondan sonra gələn qoşu-sənət adamlarını “sözü göyə qaldıran” Türk - Nizami Gəncəlitək etkiləmiş başqa bir qoşucu yoxdur!

“Dünya qoşucularının öyrətməni” Nizami Gəncəli 1141-ci ildə Azərbaycanın Gəncə kəndində doğulub, ömrünün sonuna kimi orada yaşamışdır. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə “ay üzlü” Nizaminin doğum yeri, yaşamı ilə bağlı yazır: “Nizami Azərbaycanın əski başkəndlərindən Gəncədə doğulmuş, yaşamış, gömülmüş olduğundan Gəncəli Nizami anlamında Nizami Gəncəli deyə tanınmışdır. Nizami ”nam-i müstəar" deyilən taxma bir addır, əski deyimlə - məxləsdir. Şairin əsl adı İlyasdır. Atası Müəyəd oğlu Yusifdir. Anası, özünün də “Rəisey-i kürd” deyə yazdığı kimi, Azərbaycan kürdlərindən, Gəncədə yaşamış olan bir ailənin qızıdır. Adı bəlli deyildir. Qaynaqlarda qeyd olunmamışdır. Şairin ləqəbi Nizaməddindir. Künyəsi Əbu-Məhəmməddir.

Əski çağların bir çox Doğu tanınmışları kimi, Nizaminin də nə doğulduğu, nə də öldüyü tarix kəsin bəlli olmadığından, yalnız təxminlərləbilinməkdədir. Şair 1141-ci (hicri 535) ildə doğulmuşdur".

Tarixin az-çox bu toxtaq dönəmində öncə Böyük Səlcuqluların, sonra isə soy, eləcə də politik davamçıları Azərbaycan atabəylərilə Şirvanşahların ağalığında olan “Tarixi-coğrafi-politik Azərbaycan” topraqları, demək olar, bir dövlətdə birləşdirilmiş, ölkədə ekonomika, elm, kültür gəlişmişdir.

Bənzərsiz yaradıcılığı ilə “Doğudan Batıyadək tanınmış” Nizami Gəncəli çağın toplumsal-politik olaylarını bədii-tarixi əsərlərində çox yöndən güzgüləndirmiş görkəmli bir azərbaycançı, türkçü, islamçı, qafqazçı ideoloqdur. Bu dörd ulusal ideya “türklər kimi atını qabağa çəkən” Nizami Gəncəlinin “Beşlik”ində (Xəmsə) ən yüksək düzəydədir.

Dünya kültür tarixini araşdıranda Homerdən Firdovsiyə, Şekspirdən Puşkinədək heç kimin bitiklərini “başdan ayağa gövhərə tutduran” Nizami Gəncəlinin “Beşlik”indəki poemalara tay ədəbi əsərlər yazmadığı görünür: “Arı-duru şeir yaratmaq Nizaminin işidir”, “bu sənətdən ün axtarma, o, Nizamilə sona çatmışdır!”.

“Heç kəsə pis gözlə baxmayan” Nizami Gəncəlinin “Beşlik”i Azərbaycanın etnik, politik tarixinin qoşu ilə yazılmış ən yaxşı bilim qaynağıdır. “Ruhanilər məhəlləsində (şeirdən) sultanların taxtı kimi taxt quran” Nizami Gəncəli ilk poeması “Sirlər xəzinəsi”ndə “mən fəhmi çağırıb, ədəbsizliyinə görə tənbeh etdim” desə də, elə bil, böyük yaşam yolunun başlandığını duyaraq: “Söz almazından qılınc düzəldib dalımca gələn şairlərin hamısının başını vurmuşam. İndiki səviyəmdə tayım olmasa da, mənim rütbəmin başı yenə də ucalacaqdır. Mən ən yüksək zirvələrə uçacağam. Ola bilsin, öz (yüksək) himmətimdən də (ucalara) qalxacağam!” - deyərək dəyərli ədəbi-bədii, fəlsəfi, politik, əxaqi, dini-ideoloji əsərlər yaratmışdır. Saysız ardıcılları poemalarının adı, qoşuq biçimilə bir əsərlər yazsalar da, heç biri “öz yüksək himmətindən yuxarı qalxmış” Nizamiyə çatmamışdır!

Türklərin Laçın tayfasından olan Əmir Xosrov Dəhləvi öyrətmənini “Bir mahir sənətkar toplumda insanların başlarını bəzəyərsə, onların ayaqlarını bəzəməyə də bir sənətkar gərəkdir”, sözlərilə öymüş, onun böyüklüyü önündə ancaq: “Türklərin dəyəri çox olsa da, hindlinin də özünə görə dəyəri var” deyə bilmişdir.

Rus-erməni-sovet-mason bolşefaşistləri Azərbaycan Cümhuriyətini dağıdandan sonra Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Azərbaycandan getmiş, Türkiyə Cümhuriyətilə Avropanın ayrı-ayrı ölkələrində politik sığınmaçıtək yaşamışdır. O, “Azərbaycan şairi Nizami” anıtını da “qaçqın yaşamının çəkilməz koşulları içərisində” yazmışdır. Bu böyük kültür anıtının “Başlanğıc”ının sonundakı “Bitdi. 11 oktyabr 1941-ci il, Buxarest” sözlərindən onun Nizami Gəncəlinin SSRİ-də II dünya savaşına baxmayaraq, ideoloji nədənlərlə keçirilən yubileyi günlərində yazıldığı görünür.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə yazır: Nizamiyə aid bu qələm təcrübəsinə şairin 800-cü ildönümü münasibətilə girişmişdir. Çox ehtimal ki, bu ildönümündə sahibinin milliyəti dəxi, bir sıra münaqişələrə yol açacaqdır, ona verilməyə başlanan “Azərbaycan şairi” vəsfi onu “İran şairi” deyə, tanıyanlardan bir qismində, etiraz deyilsə də, alışqanlıqlarını pozan bir xoşnutsuzluq hissi doğuracaqdır. Fəqət nə etməli, dünya böyüklərinin adları ətrafında millətlər arasında dartışma yeni bir şey deyildir. Sonra, başqalarının yanlış alışqanlıqlarını pozmamaq üçün Azərbaycan öz təbii haqqından necə vaz keçər?!

Məşhur elm, ürfan adamlarının milliyətləri haqqındakı dartışmaya Avropa dəxi, yabançı deyildir. Orta çağlarda, Latın dili bütün avropalılar üçün ortaq bir bilgi dili idi. Hər millətdən aydınlar əsərlərini bu dildə yazarlardı. Milli oyanış və kültür istiqlallarını qazandıqları dövrdə isə ortaq latınca, dövrünə aid tanınmış kültür simaları, milli mənsubiyətləri baxımından qızğın dartışmalara səbəb olmuşdur. Batıda və Doğudakı bu iki olayın kökü birdir. Lakin bilginliyi xristian topluluğuna girmiş bütün batılıların milliyəti və irq qeyrəti güdmədən yaratdıqları bir dəyər olduğu kimi, Ərəb bilginliyi də, eyni şəkildə müsəlman topluluğuna girmiş doğuluların vücuda gətirdikləri bir varlıqdır.

Tarixin müəyyən qanuna tabe yürüşündən çıxan bu olayı elmi bir əda ilə anlatmaq istərsək, fikrimizi bu sürətlə xülasə edə bilirik: Ümmət dövründə milliyət və irq ayrılığına dəyər verilmədiyi üçün çox da aranmayan “mədəniyətdə ortaqlıq hissəsi”, milliyət dövründə aranmağa başlanmış və hər millət, islam mədəniyət və ürfanına öz millətindən böyüklərin xidmətlərini bildirməkdən özəl zövq duymuşdur.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə də çox böyük sevgi duyğusu ilə Azərbaycanın Türk ulusuna, bütün azərbaycanlılara ərmağan olacaq “Azərbaycan şairi Nizami” adlı kültür anıtı yaratmışdır. Biz bu kültür anıtdan Azərbaycanı, Türk ulusunu tanımaq, tanıtmaq üçün yararlanmalıyıq.

Bitiyini “gövhər ocağı” Nizami Gəncəlinin 1951-ci ildə keçirilən yubileyinə sağlayan Məhəmməd Əmin bəy 1948-ci il aprelin 8-də yazır: “Kitabımız Nizaminin 800-cü doğum ildönümü münasibətilə, 1941-də bitmiş, fəqət savaşın doğurduğu çətinliklər üzündən basımı gecikmişdir. Bu gecikmə bir yandan müəllifin təəcüfünü gərəkdirmişsə də, o biri yandan, yeni materiallar, ekləmələr, təsvirlər və haşiyələr gətirmişdir. Qaynaqlardakı bəzi, 1941-ci ildən sonrakı tarixlər kitabda bu sürətlə yer almışlar. ”Ekləmə" bölümündə, bilxassə, “Nizamidən çevirmələr” qismi varlığını bu gecikməyə borcludur.

Fəsil başlarındakı Nizamidən alınan beytlərin türkcə çevirmələri bu gecikmədən qazanılan zamanda edilmişdir. Gərək bu kiçik “not”ların, gərək kitabın haşiyələrilə sonuna eklənmiş olan mənzum parçaların, müəllif, ustadın əsərinə layiq bir şəkildə türkcəmizə çevrilmiş olduğu iddiasında deyildir. Bunların Nizami nəzminin ruhunu, uzaqdan olsun, əks etdirib-etdirmədiklərini təqdiri təbiidir, oxuculara buraxılmışdır. Zatən əsərin bu xüsusda müəyən bir davası da yoxdur, yetişir ki, bəzək olsun deyə, edilən bu əlavələr, əsərin əsil gözə aldığı məqsədi pozmasın... İllərin məhsulu olsa da, vasitələrin çox da tam olmadığı şərtlər içində doğulan bu əsərinin, müəllif, istər-istəməz əksikliklərdən uzaq qalmadığına qanedir. Oxucularından dilədiyi ən səmimi şey, bu əksiklikləri ona bildirmələridir. Bu surətdə Nizami haqqında, bizdə zatən əksik olan məlumatın tamamlanmasına xidmət etmiş olurlar".

Məhəmməd Əmin bəyin “Azərbaycan şairi Nizami” bitiyində “İki Leyli-Məcnun. (Nizamilə Füzuli arasında bir qarşılaşdırma)” adlı bir ekləmə vardır. Azərbaycanda bu çağa kimi bu konudan kimsə belə taysız araşdırma yazmayıb! Onu ancaq Üzeyir bəy Hacıbəylinin “Leyli-Məcnun” operası ilə tutuşdurmaq olar. Ekləmə “Nizami Məcnunu şeirləşdirmişsə, Füzuli şeiri məcnunlaşdırmışdır” ATA SÖZÜ ilə bitir. Bu açıqlamada bir 400 il sözü də vardır. Biz də bu ATA SÖZÜNÜ 400 il keçəndən sonra daha bir Türk - Üzeyir bəy Hacıbəyli Məcnunla Leylinin ilahi sevgisini musiqiləşdirmişdir! - sözlərilə bir az da dolğunlaşdırır, Türklərin dünyanın uyqarlıq,- kültür tarixindəki yerini bir daha gözə çarpdırırıq.

İdeyadan, ideologiyadan bir neçə söz. İdeya Yunan sözüdür, Türk dilində düşüncə, baxış, görüş deməkdir. Insan sinir-nerv sistemilə doğadan (ərəbcə təbiətdən) aldığı bilgilərdən-informasiyalardan sözlər, ideyalar, baxışlar yaradır.

İdeyalar gerçək (obyektiv), bir də düşüncəl (subyektiv) olur. Doğa bilimləri (ərəbcə elmləri) gerçək ideyaları öyrənir. Toplumsal-politik bilimlər gerçək ideyalarla yanaşı az da olsa, düşüncəl ideyaları da öyrənir.

İnsanlar ideyaları yaşamlarını qurmaq, çatışmazlıqlarını ödəmək üçün yaradırlar. İdeya bireyi, ulusu, dövləti, Yer üzündəki yaşamı yox etmək üçün də yaradıla bilər.

İdeyalar insanları tərpədib istəyə, amaca çatdırdığından onlardan ideologiyalar yaradılır. Ulusalçı, dinçi, sinifçi, liberal, superetnik, faşist, eləcə də başqa adlar qoyulan bu ideologiyalar çeşidli dövlət politikalarının özəyində durur, onlardan toplumu yönətməkdə yararlanırlar.

Politologiyada ideologiyaya iki yanaşma vardır: a) ulusa, dövlətə, topluma ideologiya gərəkdir, b) gərək deyildir?

Çağdaş yaşam bizə minillik Orta çağ dərəbəyliyini dəstəkləyən ikiyüzillik Rus-Sovet saldırısından yenicə qurtulub dirçəlmək istəyən Azərbaycan türkləri kimi uluslara, Azərbaycan xalqıtək toplumlara ulusal ideologiyanın gərəkliyini göstərdi. Ulusal ideologiyası olmayan ulus hara getdiyini bilməyən başsız atlıya oxşayır. Buna görə də Azərbaycan türkləri, Azərbaycan xalqı strateci yaşam, varlıq proqramını - ulusal ideologiyasını yaratmalıdır!

Son 20 ildə Azərbaycan Respublikasında azərbaycançılıq, azərbaycanlılıq, türkçülük, milliyətçilik, islamçılıq, qafqazçılıq, sosial-demokratiya, liberalizm, tutuculuq-mühafizəkarlıq-konservatizm kimi ideyalar geniş yayılıb. İlk baxışdan çəkici görünən bu ideyalar çağın demokratik baxışları ilə gücləndirilsə də, bu gün ulusun toplumsal-politik, ekonomik, mənəvi-psixoloji, kültür çıxarlarını bütünlüklə ödəyən ulusal özünüdoğrulama mexanizminə, ulusal ideologiya düzəyinə çatmayıblar.

Ancaq XX yüzilin başlarında Azərbaycanın ulusalçı aydınlarının yaratdıqları Müsavat Partiyası “millətçilik, türkçülük, vətənçilik, azərbaycançılıq, milli dövlətçilik, inqilabçılıq, xalqçılıq, cümhuriyətçilik” ideyalarını “siyasi millətçilik, istiqlalçılıq - azərbaycançılıq” düzəyinə qaldırıb, ulusal ideologiyaya çevirə bilmişdi. Buna görə də Azərbaycan türkləri 1918-ci il mayın 28-də yoxdan bir bayraq qaldırıb, qutlu bir ideal - Azərbaycan Cümhuriyətini yaradaraq, 1991-cı ildə onu Azərbaycan Respublikası adı ilə yenidən qurdular.

“Azərbaycan türk olduğunu anlamışdır!” deyən ulusal ideoloq Məhəmməd Əmin Rəsulzadə şəhidlərin qanı ilə qurulmuş ulus dövlətini bütün yurddaşlara yurd olması üçün Azərbaycan Türk Respublikası yox, Azərbaycan Respublikası adlandırdıqlarını yazıb.

Bir sıra politiklərə görə: “Azərbaycançılıq anlayışı milli-siyasi diskursda nisbətən yaxın vaxtlardan işlədilir. O, ölkədə bütün etnik qrupları və millətləri ümumdövlət mənafeləri və dəyərləri əsasında real surətdə birləşdirmək ideyasının verballaşdırılması kimi 1992-1993-cü illərdə xüsusilə geniş yayılan şovinis və separatçılıq əhval-ruhiyəsinə qarşı mübarizə ideyası kimi meydana gəlmişdir”.

Bu yanlış, politik düşüncədir, Azərbaycanın ideologiya tarixini ən azı min il geri çəkməkdir!

Azərbaycanın filosofları “İstoriya Azerbaydjanskoy filosofii” (B., 2002, I c.) bitiyində azərbaycançılığın miladın VIII-X yüzillərində formalaşdığını yazmışlar.

Kökləri miladdan qabaq IV-III minilliklərdən gələn Dədə Qorqud boylarında türkçülük, azərbaycançılıq yüksək düzəydədir.

Yadigar Türkel,

fəlsəfə üzrə elmlər doktoru

ardı var

Azadlıq.- 2015.- 25 may.- S.12.