Onlara insan demək olarmı?
Ermənilərin azərbaycanlılara qarşı
törətdikləri cinayətlərin
yeni-yeni dəhşətli faktları üzə
çıxır
Açılmamış səhifələr
1918-ci il avqustun 31-də Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin sədri Fətəli
xan Xoyskinin qərarına əsasən 7 nəfərdən
ibarət Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası
yaradıldı. Məqsəd Zaqafqaziya ərazisində müsəlmanlara
və onların əmlakına qarşı zorakılıq
hallarını araşdırmaq idi. Komissiyanın sədri
andlı iclasçı Ələkbər bəy Xasməmmədov,
üzvləri isə dairə məhkəməsinin müavinləri
İsmayıl bəy Şahmalıyev, Andrey Fomiç Novatski,
Dairə Məhkəməsi prokurorunun müavini Nəsrəddin
bəy Səfikürdski, Gəncə köçürmə
idarəsindən Nikolay Mixayloviç Mixaylov, həqiqi
mülki müşavir V.Qubvillo və müəllim Mirzə
Cavad Axundzadə təyin olundu.
Komissiya sentyabr-oktyabr
aylarından geniş təhqiqat işlərinə
başlamışdı. 1919-cu ilin avqust ayında
toplanmış materiallar 36 cildə və 3500 vərəqə
çatmışdı. Soyqırımının təşkilatçılarına
və iştirakçılarına qarşı cinayət
işi qaldırmaq haqqında 128 məruzə və qərar
layihəsi hazırlanmış, 194 nəfər erməninin
cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməsi barədə
məsələ qaldırılmışdı.
1920-ci ildə rus
işğalı zamanı komissiyanın işinə son
qoyuldu. Təxminən 20 ay fəaliyyət göstərmiş
və ermənilərin törətdikləri cinayətlər
haqqında çoxlu faktiki materiallar toplamağa müvəffəq
olmuş Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası
xalqımızın azadlıq uğrunda apardığı
mübarizə tarixində şərəfli yer tutur. Həmin
materiallar S.Şaumyanın başçılıq etdiyi erməni-daşnak
rejiminin Azərbaycan xalqına qarşı törətdiyi
kütləvi soyqırımı cinayətlərini sübut
edən təkzibolunmaz mənbələrdir.
Komissiyanın ən fəal
üzvlərindən biri Gəncə köçürmə
idarəsinin nümayəndəsi Nikolay Mixayloviç Mixaylov
idi. N.Mixaylov əvvəlcə Göyçay, sonra isə Ərəş
və Şəki qəzalarında geniş təhqiqat işləri
aparmışdı. Onun Cavanşir, Cəbrayıl və Zəngəzur
qəzalarında topladığı materiallar daha çox diqqəti
cəlb edir.
M.Mixaylovun fövqəladə
komissiyaya hazırladığı məruzənin mətnini
qısa ixtisarla dərc edirik. Bu, qeyri millətdən olan tərəfsiz,
qərəzsiz, obyektiv bir ziyalının
araşdırmalarıdır. Görün özlərini
"cəfakeş millət" kimi qələmə verməyə
çalışan erməni quldurları ayrı-ayrı
bölgələrdə necə böyük
qırğınlar törədiblər.
Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının
üzvü N.Mixaylovun məruzəsindəki fraqmentlər
1918-ci ilin oktyabr ayından
başlayaraq Gəncə quberniyasındakı qəzaların
müsəlman əhalisi qəbilə nifrəti ilə vəhşiləşmiş
ermənilərin onların başlarına gətirdikləri bəlalardan
və vəhşiliklərdən tədricən özlərinə
gəlməyə başladıqları halda Qarabağ müsəlmanları
aramsız olaraq həm Qarabağın erməni əhalisi, həm
İrəvan quberniyasından gələn erməni
qaçqınlar, həm də Türkiyə vilayətlərindən
bu əraziyə soxulub yerli müsəlmanlardan Ermənistan
Respublikasının hakimiyyətinə tabe olmağı tələb
edən erməni əsgərləri tərəfindən
ağla batan və batmayan bütün zorakılıqlara məruz
qalırlar.
Cavanşir qəzası
Dindirilmiş şahidlərin
ifadələrinə və qəza polis idarəsinin rəsmi sənədlərinə
əsasən nəzərdən keçirilən məsələ
üzrə aşağıdakı vəziyyət müəyyən
edildi.
Hərbi hərəkətlərin
Rusiya tərəfindən dayandırılmasından hələ
xeyli əvvəl, erməni əsgərlərinin böyük
bir əksəriyyəti fərarilik edərək öz kəndlərinə
qaçarkən özləri ilə böyük miqdarda
döyüş sursatlarını, dövlət xəzinəsindən
oğurladıqları tüfəngləri, pulemyotları və
hər cürə döyüş ləvazimatlarını
daşıyıb gətirirdilər. Belə cinayətlərin
təzahürünə bir tərəfdən yerli erməni
ziyalıları və erməni kəndləri
icmalarının nümayəndələri təkan verirdilərsə,
digər tərəfdən rus polis hakimiyyətinin laqeydliyi və
hətta məsuliyyətsizliyi bu hadisələrin ermənilərin
arzularına müvafiq inkişaf etməsi üçün
münbit şərait yaradırdı.
Burada qəzanın müsəlman
əhalisinin yaşadığı kəndlərin mövqeyini
qeyd etmək vacibdir. Kolanı icmasının 12 kəndi
dörd tərəfdən erməni kəndlərinin
böyük bir sırası ilə əhatələnib. Beləliklə,
müsəlman kolanılılar qəzanın aşağı
hissəsi ilə əlaqə yaratmaq üçün
yalnız və yalnız erməni kəndlərindən
keçib gedə bilərlər.
1917-ci ilin dekabr ayından
başlayaraq erməni silahlı quldur dəstələri
yuxarıda adıçəkilən müsəlman cəmiyyətinin
kəndlərinə soxularaq evlərə keşikçi dəstələri
qoyur, kolanılılardan Ermənistan Respublikasına tabe
olmağı tələb edir, vergi adı altında
böyük məbləğdə pul qoparır, mal-qaranı
qovub aparır, qadınların zorlanması ilə
müşayiət edilən əyyaş məclislərinin
keçirilməsinə adi hal kimi baxırdılar... Kolanı
icması kənd sakinlərini dağətəyi ərazilərdən
ovalıqlara köçürməyə can atır, lakin ermənilər
buna imkan vermədikləri üçün
özbaşınalıqların və zorakılıqların
içində boğulurdular...
Adıçəkilən
icmanın kölə həyatı 1918-ci ilin sentyabrına kimi
davam etdi və nəticədə ümidsizlik içində
boğulan müsəlman əhalisi onları dörd tərəfdən
üzük qaşı kimi əhatə edən erməni quldur
dəstələrinin vəhşiliklərindən
canını qurtarmaq üçün, nəyin bahasına
olursa-olsun, hətta insan itkiləri naminə belə,
mühasirə halqasını yararaq ovalıqda yaşayan
müsəlman kəndlərinə köçərək, kim
harada qərar tuta bilərsə, ora pənah aparmaq qərarına
gəldilər.
İmarət, Qərvənd,
Umudlu və başqa kəndlərin sakinləri dolanbac və təhlükəli
dağ yollarını seçərək Yelizavetpol (Gəncə)
qəzasının Zəyəm yolu ilə sərt Murovun
hündür, qarlı dağlarını aşaraq Cavanşir
qəzasının ovalıqlarına çatana kimi məcburi
köçkünlərin aqibətinə yazılan həyatın
bütün amansız sınaqlarından keçdilər.
Beləliklə, Cavanşir qəzasının
müsəlman əhalisi ermənilərin
zorakılıqları ucbatından aşağıdakı
ziyanlara məruz qaldılar: 1918-ci ilin baharında və
yayında ermənilər Tərtər su hövzəsinə
axan kiçik çayların suyunun qarşısını bəndlərlə
alaraq, suyun ovalığa çatmasına imkan vermədilər
və nəticədə aran ərazilərində yerləşən
Azərbaycan kəndlərinin əhalisi nəinki öz bağ
və bostanlarını suvarmaqdan məhrum oldular və hətta
içməli suya belə möhtac qaldılar.
Fövqəladə
İstintaq Komissiyasının üzvləri qəzanın
hüdudları daxilində vəziyyətlə bağlı
araşdırmalar apardıqları zaman ermənilər Dəmirlən
kənd sakini Cavad Əli oğlunun mal-qarasını,
Marağalı kəndi yaxınlığında isə iki
müsəlman oğlan uşağını oğurlayıb
aparmışdılar. Vəziyyətin getdikcə gərginləşməsi
Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının üzvlərini
talan edilmiş dağətəyi zolaqda yerləşən
müsəlman kəndlərini baxışdan keçirmək
imkanından belə məhrum etdi.
Erməni quldur dəstələrinin
Cavanşir qəzasının hüdudları içərisində
törətdikləri məzmun və
ağırlığına görə daha ciddi cinayət əməllərinin
heç olmasa qısa siyahısına keçməzdən əvvəl
qeyd etmək vacibdir ki, Kolanı kənd icmasının 12 kəndinə
vurulan zərbələrdən əlavə, ermənilər həm
də aşağıda göstərilən faktları törədiblər.
Belə ki, Marağalıda iki müsəlmanı - Məhəmməd
İsgəndər oğlu və Müslim Rəhim oğlunu qətlə
yetirərək meyitləri Daşarxı kanalına
atıblar; Fındıqlı adlanan yerdə kənd
ayaqçısı Fəxrəddin Cəfərqulu oğlunu və
onun iki müsəlman yol yoldaşını qətlə
yetirib onların dörd öküzünü qarət ediblər;
Sarov kəndinin erməniləri Bruc kəndinin
çobanlarına atəş açaraq onların
mal-qarasını Çaylı kəndinə
qaçırıblar; Ağdərə ermənilərinin
quldur dəstəsi Qapanlı müsəlman kənd sakinlərinin
600 baş qoyununu və 50 baş mal-qarasını
aparıblar; elə həmin quldur dəstə başqa yerdə
daha 250 qoyunu və 61 baş mal-qaranı
qaçırıblar; Qarakor kəndində Ocaqverdi Molla Qəmbər
oğlunu və Eyvaz Molla Novruz oğlunu öldürüblər.
Ağdərə erməniləri Qarapirim kənd sakini
Cümşüd bəyin 1350 qoyununu və 4 atını;
sırxavəndlilərin 122 baş mal-qarasını,
Qalayçılardan isə 105 baş malı
oğurlayıblar. Dəyirman adlanan yerdə erməni əsgərlərindən
ibarət 500 nəfərlik quldur dəstəsi Qoturlu kənd
sakinlərinin karvanına hücum edərək onların 1
milyon 200 min rubla yaxın əmlakını və
mal-qarasını qarət ediblər; mülkədar Nuri bəyin
torpaqlarında Ağdərə ermənilərinin quldur dəstəsi
qərvəndlilərin mal-qarasını taladılar. Bu hadisə
zamanı fars mənşəli çoban Novruzu, Papravənd kənd
sakini Həsrət Ağakişi oğlunu öldürüblər.
Qəza sakinlərinə
qarşı törədilən çoxsaylı qətllər,
qarətlər ermənilərin görünməmiş qəddarlığını
sübuta yetirir. Umudlu kənd sakini Süleyman Qazax Aslan
oğlunu, Məmməd Meşəli Paşa oğlunu və
Kazım Atam oğlunu şaqqalayaraq parça-parça
doğradılar. Hacıqərvənd kənd sakini Zeynəb
Şirin qızının cəsədi döşləri kəsilmiş
halda tapılmışdı. Boqmukanlı erməni Zəhariya
Kukurovanın sözlərinə görə, Korakor kənd
sakini Ramazan Novruzəli oğlu, Qönçə Ocaqqulu
qızı və çolaq Süleyman Həsənəli
oğlu vəhşicəsinə öldürülmüş,
sonra isə onların meyitləri
yandırılmışdı. Başqa bir erməninin verdiyi məlumata
əsasən, Güney və Qaya Sırxavənd kənd sakinləri
Şərif İsmayıl oğlu və Rəcəb Novruzəli
oğlunun başları kəsilib atılan cəsədləri
tapılmışdı. İfadə verən şahidlər
müsəlman kəndlərinə hücum edən erməni
quldur dəstələrinin üzvlərini və onların
başçılarından çoxunu
tanıdıqlarını bildirirdilər.
Zərərçəkənlərin
aktlarından belə qənaətə gəlmək olur ki,
dağətəyi zolağın müsəlman kəndlərinin
bu hadisələr zamanı çəkdikləri ziyanların
həcmi ən təmkinli minimum hesablamalarla bir neçə on
milyon rubl həcmindən aşağı deyil.
Cəbrayıl qəzası
Cəbrayıl qəzası
12 müsəlman va 3 erməni kənd icmalarından ibarətdir.
Müsəlman kəndlərinin əksər hissəsinin
topoqrafik baxımdan müvafiq mövqedə yerləşdiyi və
müsəlmanların müqavimətinə bələd
olduqları üçün bu qəzanın əhalisi əsasən
Qarabağ dağlarının dağətəyi
zolağında təcavüzə məruz qaldı.
Şahidlərin verdikləri
ifadələrdən məlum olur ki, ermənilər qəzanın
müsəlman əhalisinə qarşı hərbi əməliyyatlara
1918-ci il dekabr ayının əvvəlində
başladılar. İlk öncə ayrı-ayrı müsəlmanlar
qətlə yetirilir, qismən də mal-qara oğurlanırdı.
Sonra mütəşəkkil silahlı erməni quldur dəstələri
tatar (türk) kəndlərinə qarşı açıq
hücumlara keçdilər. Dekabrın 7-də ermənilər
Arış kənd əhalisinin qoyunlarını
oğurlayıb apardılar, dekabrın 8-də Qarkelli kəndinə
basqın etdilər. Dekabrın 10-da Doşulu Məhərrəm
Musa oğlunun qoyunlarını, Əfəndilər kənd
sakini Mir Yusif Mir Həsən oğlunun isə
mal-qarasını oğurladılar. Sonra erməni quldur dəstəsi
Aşıq Məlikli kəndinə od vurub yandıraraq Xələfli,
Tatar, Şıxlar kəndlərinin əhalisinin əmlakını,
mal-qarasını dağıdıb taladılar.
Dekabrın 18-də Sirik kəndi
başdan-başa yandırıldı. Dekabrın 26-na keçən
gecə ermənilər Düdükçü kəndində
müsəlmanların mülklərini talayıb
darmadağın edərək evlərə od vurdular. 1919-cu il
mart ayının 29-da ermənilər Axilli kənd sakini
İbad Məmiş oğlunu başından yaraladılar, Qərvənd
kəndində iki çobanı öldürərək
mal-qaranı və evləri qarət etdilər. Boliant kəndindən
olan Cəfər Ələkbər oğlunu və Nəsir Məhərrəm
oğlunu öldürərək çılpaq cəsədlərini
yarğanın dibinə atdılar, silahlı erməni dəstələri
Eyvazlu, Şıxlar və Məlikli kəndlərini
darmadağın edərək əmlakı və mal-qaranı
taladılar.
Quldurlar ahıllara,
uşaqlara, qadınlara əsla rəhm etmirdilər. Axullu kəndində
üç kişi, üç qadın, bir uşaq qətlə
yetirilmiş, bir qoca kişi isə ağır
yaralanmışdı, Məlikli və Evatlu kəndlərinin
hərəsində bir nəfər, Məzrə kəndində
altı nəfər, Sirik kəndində on bir nəfər
kişi, 10 qadın və 14 uşaq
öldürülmüş, iki kişi isə ağır
yaralanmışdı.
Müşahidələrdən,
ərizə və aktlardan belə bir qənaətə gəlmək
olur ki, Cəbrayıl qəzasının müsəlmanlarına
dəyən ziyanların məbləği bir neçə on
milyon rublla ölçülür.
Zəngəzur qəzası
Yüksək dağlıq ərazilərdə
yerləşən bu qəza
Burada bütün başqa qəzalara
nisbətən müsəlmanların vəziyyəti bir də
ona görə ağırlaşdı ki, erməni kəndlərinin
başdan-ayağa silahlanmış quldur dəstələrindən
savayı, general Andranikin başçılığı ilə
güclü nizami qoşun hissələri də var idi. Belə
böyük qoşun hissələrinə və yerli erməni
silahlı quldur dəstələrinə
başçılıq edən general Andranik Azərbaycan ərazilərinə
soxulduqdan sonra, müsəlman əhalisinə qarşı belə
bir tələb irəli sürdü ki, ya Ermənistan
hökumətinə tabe olsunlar, ya da yaşadıqları qəzanın
ərazilərini tərk eləsinlər. Zəngəzur qəzasının
müsəlmanları erməni müdaxiləsi nəticəsində
bütün dünyadan təcrid olunduqları
üçün heç yerdən kömək və
müdafiə xarakterli yardım ala bilməsələr də,
ciddi müqavimət göstərir, ermənilərin tələblərinə
əsla tabe olmurdular.
Bundan qəzəblənən
ermənilər ağlasığmaz qəddarlıq və vəhşiliklər
törədirdilər. Kəndləri başdan-başa yerlə-yeksan
edərək sonuncu evə kimi yandırıb
dağıdır, bütün əmlakı talayır, dinc əhalini
vəhşicəsinə qırır, mal-qaranı qovub
aparır, torpaq sahələrini əllərindən alaraq
şumlayırdılar. Buna baxmayaraq, müsəlmanlar ciddi
müqavimət göstərirdilər. Hal-hazırkı məqamda
Oxçu dərəsinin müsəlmanları öz yurd yerlərinin
qəhrəmancasına müdafiəsini davam edə bilirlər.
Qarakilsə ərazisinin
birinci polis sahəsinin müsəlman kəndlərinin
hamısı, ikinci sahəsinin böyük əksəriyyəti,
üçüncü, dördüncü və beşinci sahələrinin
isə xeyli hissəsi yerlə-yeksan edilmiş, şahid ifadələrinə
və rəsmi sənədlərin məlumatlarına görə,
qəzanın 115 kəndi tamamilə
dağıdılmışdır. Əlli min nəfərdən
artıq müsəlman qaçqın Cəbrayıl qəzasının
dördüncü sahəsində müvəqqəti yerləşmişdir.
Burada - kiçik bir məruzədə hər bir kənd üzrə baş verən cinayət hallarının, erməni quldurları tərəfindən müsəlman əhaliyə qarşı törədilən vəhşiliklərin siyahısını ayrı-ayrılıqda sadalamaq mümkün deyildir. Həmçinin misli görünməmiş qəddarlıq hallarının, insanların vəhşicəsinə öldürülməsinin, işgəncələrə məruz qalmasının qədərsiz sayını və hər bir kənddə olan qurbanların, qarətlərin siyahısını da göstərmək imkan xaricindədir.
Arxivlərdə niyə qalsın?
Mixaylovun məruzəsini oxuduqca adam dəhşətə gəlir. Görün o müdhiş illərdə qəzalarda nələr baş verib. Bu, heç də qohum-əqrəbasını itirərək qeyzlənmiş bir insanın, həvəskar yazarın təxəyyülü deyildir. Bu, dövlət məmurunun, ixtiyarlı-imtiyazlı müstəntiqin təhqiqat işi, rəsmi araşdırmasıdır. Özü də qeyri-millətin nümayəndəsinin, bitərəf bir insanın topladığı obyektiv materiallardır. Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivinin 970-ci fondunda mühafizə olunur. Siyahı - 10, iş - 161, vərəqə nömrə - 1-9.
O gərgin illərdə Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası isti izlərlə bu cür külli miqdarda material toplamışdı. Təəssüf ki, 1920-ci ildə rus işğalı zamanı bu gərəkli iş dayandırıldı. İlkin mənbələrdən şahid ifadələri ilə doğru-dəqiq xəbər verən bu dəyərli sənədlər arxivlərin bir küncündə qalıb. Nankor ermənilər heç olmayan işlərdən özlərinə "fakt" düzəldərək yalandan hay-küy salırlarsa, biz nə üçün bu cür real materialları, konkret sənədləri çap edərək geniş oxucu kütləsinin nəzərinə çatdıra bilmirik?! Çap edilməsi, geniş yayılması isə çox vacibdir. Gec də olsa, dünya ictimaiyyəti baxıb görsün, tarixdə nələr olub, kim kimdir?
Əhməd İSAYEV
Azərbaycan.- 2010.- 1 aprel.- S.
8.