Türkologiya institutuna böyük ehtiyac var
"Azərbaycan elmində
islahatların aparılması ilə bağlı Dövlət
Komissiyasının yaradılması haqqında" və
"Azərbaycan Respublikasında 2009-2015-ci illərdə elmin
inkişafı üzrə Milli Strategiya"nın və
"Azərbaycan Respublikasında 2009-2015-ci illərdə elmin
inkişafı üzrə Milli Strategiyanın həyata
keçirilməsi ilə bağlı Dövlət
Proqramı"nın təsdiq edilməsi haqqında"
ölkə Prezidentinin məlum sərəncamlarının
qarşıya qoyduğu vəzifələrdən biri elmdə
struktur dəyişiklikləridir. Birinci sərəncamda
deyildiyi kimi, "elmi qurumların strukturunun müəyyənləşdirilməsi"dir.
Dəyişiklik iki
başlıca istiqamətdə gözlənilir. Birincisi,
dövrün tələbinə uyğun olaraq bilavasitə
elmin özündə aparılmalı olan dəyişikliklərdir:
işlənməsinə ehtiyac doğan müasir elm sahələri,
problemlər, mövzular. İkincisi, təşkilati sahədə,
elmin idarəçiliyində zamanın diktə elədiyi dəyişikliklərdir:
Mövcud tədqiqat institutlarında yenidən qurmalar, yeni elmi
istiqamətin yaradılması, təzə institutun
açılması. Burada söhbət ikinci növ dəyişiklikdən,
təzə institutun - Türkologiya institutunun təşkilindədir.
Təşkili deyirik ona
görə ki, bu profilli işlərin bir qismi mövcud ictimai
bölmələrdə aparılır. Onlar da yeni institutda
birləşdirilə bilər.
Türkologiya institutunu zəruriləşdirən
birinci növbədə dünya türkologiya elminin mərkəzləşdirilməsidir.
Bu elmin də araşdırdığı türk
xalqlarının etnik birliyindən gələn tarixi
sivilizasiya birliyidir, türk respublikalarının
hazırkı dövlət müstəqilliyinin gələcəyə
yönələn mədəni yaxınlaşmasıdır, nəhayət,
son illərdə bu sahədəki Azərbaycan elmində milli
keçmişə oyanan ehtiyacdır. Bu faktorların hər
birinin altında hazırkı strukturdan kənarda qalan tam bir
milli mənəvi xəzinə, eyni zamanda ortaq
türklüyün qiymətli elmi, mədəni sərvətləri
uyuyur.
Türk xalqlarının
tarixi sivlizasiya birliyi sözün hərfi mənasında
onların istifadə etdikləri hərflərdən, qədim
ortaq əlifbasından başlayır. Yazılı nümunələri
eradan əvvəllərdən gələn, eramızın
beşinci əsrindən məlum Yenisey epitafiyalarında, onun
davamı olan Orxon abidələrində dünyəviləşən
ilk türk əlifbası. Yenisey və Orxon epitafiya
yazılarının nümunəsində dünya
yazısının yeni bir növü, forması
aşkarlanmışdır. Xətti quruluşuna görə
Skandinaviyadakı "run" hərflərini xatırladan bu
"runvari", yaxud "Göytürk" əlifbası
"türk dilinə çox uyğun" (V.Bartold) idi.
İlkin milli yazı mədəniyyəti hadisəsi olaraq əlifbanın
mövqeyi və onunla yazılmış tarixi mənbələr
müstəqil öyrənilməlidir.
Belə ki, həmin tarixi mənbələr
- Yenisey, Talas, Altay, Orxon, Turfan abidələri tam bir sıra
müasir elmlərimizin bünövrəsini özündə
birləşdirir.
Onlardan biri Qədim Türk
filologiyasıdır. Əlifbası, yazısı, dili və ədəbiyyatıdır.
Bu filoloji sahələrin hərəsinin orada faktları
yatır ki, sorağı xarici türkoloqların tədqiqatlarından
gəlir. Filologiyamızın ilkin mərhələsi olaraq
onları elmimizə gətirib xalqın
Hazırkı tədqiqat
institutlarının heç biri oraya varmadığından
milli tarix unudulur, dözülməz mədəniyyət itkilərinə
yol yerilir. Məsələn, yazılı ədəbiyyatımızın
tarixinin haradan, hansı bədii sənədlərdən
başlanması bu günədək öz həqiqi məcrasını
tapmayıb. Burada iki mənzərənin şahidi oluruq: Tarixi
gerçəkliyin özündəkilər və indiyədək
yazılmış ədəbiyyat tarixlərindəkilər.
Tarixi gerçəkliyin
özünə uyğun olaraq dünya türkologiya elmi bu
başlanğıcı adını çəkdiyimiz abidələrdə
müəyyənləşdirmişdir. İyirminci əsrin əvvəllərində
bizim mütəxəssislərimiz də çox düzgün
olaraq həmin tarixi gerçəklik yolunu tutmuşlar. Bəzilərini
xatırlayaq: Əli bəy Hüseynzadə Orxon abidələrindən
bəhs edərkən yazmışdır: "Bu növ
yazılarda türk qövmünün vəqaiyi-tarixiyyəsi,
xanların fütühatları... Bilgə xanın vəfatına
qədər qayət milli və şairanə bir surətdə
hekayə edilir". Bəli, "bu növ yazılarda türk
qövmünün vəqaiyi-tarixiyyəsi - tarixi hadisələri,
qayət milli və şairanə bir surətdə hekayə
edilir".
"Oğuzların
arasında qədim zamandan bəri yazının və
yazılı ədəbiyyatın varlığı məlumdur...
Orxon kitabələrindəki üslub və ifadə bir
yazı ədəbiyyatının təkamül etməyə
başlayan dövrü əsərlərindən olduğunu
göstəriyor". Burada bir neçə mətləb ifadə
olunub. Əvvəla Oğuzlar. Bu ulu sələflərimiz
arasında, qədim zamanlardan bəri yazının və
yazılı ədəbiyyatın varlığı.
"...bu gün türk ədəbiyyatının
(o vaxtlar bizim ədəbiyyat da belə adlanırdı - V.O.) ən
birinci və ibtidai tarixi nümunəsi Orxon kitabələridir.
İkincisi isə "Kutadqu bilik" ədəbiyyatıdır
ki, bu da tarixi bir sənəddir. Üçüncü tarixi sənəd
isə Turfan ədəbiyyatıdır".
Bu deyilənlərlə
yazılı ədəbiyyat tariximizin haradan başlamalı
olduğu, ilkin mərhələsi düzgün müəyyənləşdirilirdi.
O mərhələdə iki amil tarixi şahidlik kimi mənalıdır:
Oğuzlar və Orxon yazıları. Oğuzlar - milli müəyyənlik,
Orxon yazıları - erkən ədəbi nümunələr.
Orxon abidələrinin Oğuz ədəbiyyatı kimi təqdimi.
Yazılı ədəbiyyatımızın tarixi birinci
növbədə bu bünövrə üzərində qərar
tutmuşdur. Yerli mütəxəssislərimizlə həmfikir
dünya türkoloqları da burada verə bilmədiyimiz
xüsusi əsərlərində qədim ədəbiyyatımızın
bünövrəsini göstərilən abidələrdən
hesab etmişlər.
Lakin hazırda çapdan
çıxmaqda olan çoxcildli Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixində dözülməz mənzərə ilə üzləşirik.
Çoxcildliyin ikinci cildi yazılı ədəbiyyatımızın
tarixindən başlayır. Özü də haradan və nələrdən:
Kitabın əvvəlində Aratta ölkəsi, Lillubi, Manna,
Midiya, Zərdüşt-Avesta axtarılır. Əslində
milli əlifba, türklərdə yazı mədəniyyəti,
doğma dildəki ilkin ədəbi nümunələr
gözlənirdi. Milli tariximizdə bunların hər birinin
faktiki materialı ola-ola cilddəkilərlə sanki iz
azdırılır.
Cildin girişi və birinci fəsli
- fars, ikinci fəsli tamam ərəb, üçüncü fəsli
bütövlükdə fars dilli ədəbiyyatdır. Kitab
başa çatır, lakin bilmək olmur bu hansı xalqın ədəbiyyat
tarixidir. Qədim ədəbiyyatımızın zəngin bir
qolunu Qədim Türk şeiri təşkil edir. Rus
türkologiyasında - "drevnetyurkskaya poeziya" deyilən
sahədən "Poeziya Tyurkov - VI-VIII V.I." kitabı
çoxdan məlumdur. Orta Asiyada "Türklərin qədim
poeziyası barədə", xüsusi tədqiqat
yazılıb. Türkiyədə "Əski Türk
şeiri" adında ayrıca kitab buraxılıb.
Hamısı da onuncu əsrə qədər olan doğma dilli
şeirlərdir. Bu məsələdə də bizdə vəziyyət
ürəkaçan deyildir.
Hər bəndi qiymətli
olan bu qədim nümunələrə bizim biganəliyimiz elmi
məlumatsızlığa gətirmişdir. Nəticədə
ana dilli şeirimizin on üçüncü əsrdən
başlaması barədə fikirlər dissertasiyalara yol
tapmışdır.
Bizim hazırda istifadə
etdiyimiz ədəbiyyat nəzəriyyəsi əsasən
Avropa və rus elmindən gələnlərdir. Doğrudur, elm
milli deyil, ümumbəşəri hadisədir. Fəqət sənət,
o cümlədən ədəbiyyat milli olduğundan elmin
kumilyativliyi milli bədii təcrübənin hesabına nəzəriyyənin
zənginləşməsinə imkan yaradır.
Qədim Türk
filologiyasının sənədli yadigarı olan abidə mətnləri
dilin və ədəbiyyatın nəzəriyyəsi istiqamətində
də işlənməlidir. Onların bir qismi elə epitafiya
janrının qədim nümunəsi olması ilə qiymətlidir.
Ədəbiyyat nəzəriyyəsinin bu qədim
janrının tarixi adətən yunan ədəbiyyatına
bağlanır. Məlum olur ki, bizim erkən ədəbiyyatımız
epitafiyalarla zənginmiş.
Göytürk əlifbalı
abidələr Qədim Türk filologiyası ilə
yanaşı digər bir sıra elmlərin mənbələridir.
Budur, rus türkoloqlarından birinin kitabı belə
adlanır: "Drevnetyurkskie runiçeskie pamyatniki kak
istoçnik po istorii Sredney Azii". Abidələrin
bütün türk xalqlarının ortaq sərvəti
olduğundan onlar eynilə Azərbaycan tarixinin mənbəyidir.
Bu kimi hallar təklif olunan
Türkologiya institutunda əlaqəli elmlərin şöbələrini
açmağı irəli sürür.
Regional bölgü ilə
yanaşanda türkologiyanın üç elmi mərkəzi
mövcuddur. Onlar ikisi - Avropa və Rusiya,
üçüncüsü türk regionu - Orta Asiya, Türkiyə
və Azərbaycandır.
Bilindiyi kimi, əsrlər
boyu türk tarixinin, mədəniyyətinin və ədəbiyyatının
bir çox nadir nüsxələri, onların
tapılması, saxlanması və tədqiqi Avropa ilə
bağlı olmuşdur. Həmin tarixi, mədəni və ədəbi
sərvətlər iki qismə ayrılır: birincisi, türk
mənsublu, ərəb əlifbasında olanlardır.
İkincisi, türk mənsublu və türk yazısı ilə
yazılanlardır. Bu ikinci qisim yazıdakı abidələrin
kəşfi və onların öyrənilməsilə Avropada
və Rusiyada türkoloji məşğulluğun yeni
dalğası başlamışdır.
Deyək ki, Tufan şeirləri
ilə Almaniyada, Orxon və Yenisey yazıları ilə
Danimarkada və İtaliyada məşğulluq intensivləşdikcə
əldə olunanlar ayrıca bir elm sahəsinə
çevrilirdi. Sovet dövründə bunlar "Zarubejnaya
tyurkologiya" adı ilə təqdir olunub sovet elminə gətirilirdi.
Bu adla kitablar da buraxılırdı. O kitabların birində
Almaniya türkoloqu A.fon Qabenin "Qədim türk ədəbiyyatı",
İtaliya türkoloqu A.Bombaçinin "Türk ədəbiyyatı"
iri həcmli tədqiqat əsərləri yer tutur.
İttifaqın dağılmasından sonra "Zarubejnaya
tyurkologiya" ilə əlaqə kəsilmişdir.
Türkologiya elmində mərkəzləşdirməyə
ehtiyac doğuranlardan biri elə budur.
İkincisi, rus
türkologiyasıdır. Belə ki, Rusiya da indi bizim
üçün xaricdir. Rusiyada türkologiyanın iki
dövrü - S.Peterburq və Moskva dövrü olmuşdur. Əvvəlcə
S.Peterburqda köhnə nəsil türkoloqlardan ibarət elmi mərkəz
yaradılmışdır. Mərkəz vaxtaşırı
ölkədə türkoloji konfrans və qurultay keçirməyi
planlaşdırmışdır. Mərkəzin Moskvaya
keçməsilə bu sahəyə diqqət
artmışdır. Danimarka alimi V.Tomsenin Göytürk
yazılarına açar tapması Rusiyada təzədən əks-səda
doğurmuşdu. Akademik V.Padlov oxunuşu davam etdirdikcə
buraya yeni alimlər dəstəsi qoşulurdu. Qədim Türk
yazılı abidələrini elmi axtarış
ekspediysaları və onların öyrənilməsi müntəzəm
xarakter almışdır. Rusiya akademiyasında bu sahə
"tyukologiya" adı ilə ayrıca elmi istiqamətə
çevrilmişdir.
Qədirşünaslıq
naminə deyilməlidir ki, Rusiya türkoloqları mədəni
irsimizin aşkarlanması, mühafizəsi və öyrənilməsində
çox iş görmüşlər. Türk mədəni
irsi barədəki elmin "tyurkoloqiya" (tyurko)
"loqiya" təsisi əsasən rus elmi mühitində
formalaşmışdır. Bu, böyük təsisatdır. O
yerdə ki, "loqiya" var, deməli sözlə, fikirlə,
elmlə bağlılıq var. Bunlarla türkologiyanın
müstəqil elm təsisatı müəyyənləşir.
Digər "loqiya"lardan fərqli olaraq burada elmlə
yanaşı milli, psixoloji amillər iştirak edir. Türk
qövmünün burada tarixi sənədlərindən biri
dediyimiz yazılı abidələr milli əlifbanın,
yazı mədəniyyətinin ilkin faktı olmaqla
yanaşı milli sözün, fikrin də erkən ifadəsidir.
Birlikdə isə bunlar türklüyümüzün ifadəsidir.
Bu ənənədən türklüyümüzün ifadəsi
dünya miqyaslı - "Dədə Qorqud",
"Divani-lüğəti - it-türk", "Qudatqu
bilik", "Oğuzların tarixi" gəlir. Avropa və
Rusiya türkoloqlarının səviyyəsi də göstərir
ki, bunlar türkologiyanın klassik tarixi obyektləridir.
"Klassik türkologiya" adı altında nəzərdə
tutulan birinci növbədə məhz bunlardan nəşət
edir.
Hazırda Rusiya elminin
özünün böhran keçirməsi, dövlət
müstəqillikləri oradakı türkoloji fəaliyyətləri
unutdurmuşdur. Ona görə qarşıya yeni vəzifələr
çıxır. Ölkələr arası mədəni əlaqələr
yolu ilə oradakı türkoloji irsi, surət çıxarma
vasitəsilə olsa belə, vətənə gətirmək
vacibdir.
Etiraf edilməlidir ki, Azərbaycanda
türkologiya empirik vəziyyətdədir. Bu empirikliyin bir tərəfi
məhdudluq, əyalətçilikdir. Odur ki, birinci növbədə
türkologiyanın bağlı olduğu müasir türk
xalqlarının elm və mədəniyyətləri
mühitinə çıxmaq gərəkdir. O mühitdə
türk elm və mədəniyyətlərinin birgə
görüb həll ediləsi kifayət qədər problemləri
var.
Avropa və Rusiya
türkologiyasına çatmağın yolu burdan keçir.
Akademik Ramiz Mehdiyev ictimai və
humanitar elmlərin hazırkı vəziyyətindən bəhs
edərkən yazmışdır: "Biz ümumən Azərbaycan
elmini əyalət ab-havasından xilas edərək, onun
dünya elm məkanına inteqrasiyasına can
atmalıyıq".
Buradan çıxış
edərək deməliyik ki, son illərin siyasi hadisələri,
dünyadakı qloballaşma meyilləri, elm və mədəniyyətlərin
inteqrasiyası türk xalqlarının tarixi mədəni əlaqə
və birliyinin dərkini və onun tədqiqini qarşıya
qoyur.
Türkologiyanın mühüm, eyni zamanda fəal qolu ədəbiyyatşünaslıqdır. Bu sahədə türk dövlətləri ədəbiyyatlarının əlaqəli öyrənilməsi hələ də arzu olaraq qalır. Slavyan ədəbiyyatlarının əlaqəli tədqiqinə keçən əsrin yetmişinci illərindən başlanmışdır. Elmin son nailiyyətlərindən olan müqayisəli ədəbiyyatşünaslıq hələ də türkologiyaya tətbiq edilmir. Bunlarsız yeni səviyyəli türkologiya qeyri-mümkündür. Haqlı olaraq indi bu barədə mütəxəssislərimizdən xəbərdarlıqlar gəlir: "Türkün türkologiyasını yaratmaq vaxtı gəlib çatmışdır" (AMEA-nın müxbir üzvü Nizami Cəfərov). Bu gəlib çatan vaxtın da diktə etdiyi Türkologiya institutudur.
Deyilənlərlə bərabər, bu instituta ehtiyac doğuran - türk respublikalarının hazırkı dövlət müstəqilliyidir. Müstəqilliyin açdığı imkanlardan istifadə edərək onların gələcəyə yönələn elmi və mədəni yaxınlaşmasıdır.
Bu istiqamətdə səmərəli işlər görülməkdədir. Türk dövlət başçılarının görüşmələri, birgə siyasi tədbirlər elm və mədəniyyətlərin yaxınlaşmasına da yol açır. Xalqlarımızın folklorundan tutmuş ("ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə" adı ilə) türk dövlətləri parlamentlərinin əlaqələndirilməsinədək birgə əməllərə başlanılmışdır.
Burada türkologiyanın öz vəzifələri qarşıya çıxır. Türk xalqlarının ortaq əlifbasından mifologiyasına qədər görülməli fəaliyyət sahələri vardır.
Vəli OSMANLI,
AMEA Nizami adına Ədəbiyyat
İnstitutunun baş elmi
işçisi,
filologiya elmləri doktoru
Azərbaycan.- 2010.- 6
aprel.- S. 7.