Azərbaycanın ilk
kimyaçı alimi
Azərbaycanda neft kimyası elminin inkişafında böyük xidmətləri olan görkəmli alimlərdən biri Şıxbala Əbülfəs oğlu Əliyevdir. Bu il respublikanın ilk kimyaçı alimi, Ş.Əliyevin anadan olmasının 100 ili tamam olur. Zəngin yaradıcılıq yolu keçən Şıxbala müəllim cəmi 50 il ömür sürmüş, elmi fəaliyyəti 1935-ci ildən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası ilə bağlı olmuşdur.
Görkəmli kimyaçı alimlərin səyi və tükənməz əməyi sayəsində ölkəmizdə neft-kimya sahəsi fundamental və praktiki əhəmiyyətli elmi istiqamət kimi yaranmış və inkişaf etmişdir. Alim və mütəxəssislərimizin uzun müddət qazandıqları uğurlar Azərbaycanı dünyada kimya elminin mərkəzlərindən birinə çevirmişdi. Ölkədə kimya elminin güclü inkişafı nəticəsində bu sahədə dəyərli elmi kəşflər edilmiş, alimlər ordusu yetişmişdir. O dövrdə Moskva, Sankt-Peterburq universitetlərinin məşhur elm xadimləri D.İ.Mendeleyev, V.Y.Tişşenko, A.Y.Favorski və başqaları da istedadlı gənclərin əsl kimyaçı alim kimi yetişmələrinə böyük kömək göstərmişlər.
Onlardan biri də
Şıxbala Əliyev idi.
O, 1910-cu il martın 28-də
Bakının Binəqədi kəndində fəhlə ailəsində
dünyaya gəlmişdir. İlk təhsilini kəndin ibtidai məktəbində
almış, sonra şəhərdəki 18 saylı məktəbdə
oxumuşdur. 1926-cı ildə orta təhsilini başa vurduqdan
sonra Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin kimya
fakültəsinə qəbul olunmuşdur. 1931-ci ildə
universiteti bitirib Ümumi kimya kafedrasında laborant kimi işə
başlamışdır. 1931-ci ildə Maarif
Komissarlıgı tərəfindən
1931-1934-cü illərdə
Leninqrad Dövlət Universitetinin aspiranturasında oxumuş,
1935-ci ildə orada akademik V.Tişşenkonun rəhbərliyi
altında, akademik A.Favorskinin sədrlik etdiyi elmi şurada namizədlik
dissertasiyasını müdafiə edərək kimya elmləri
namizədi dərəcəsini almışdır.
1934-1954-cü illərdə Azərbaycan EA-nın Kimya
İnstitutunda baş elmi işçi vəzifəsində
çalışmış, neft kimyası şöbəsinə
və Yanacaq kimyası laboratoriyasına rəhbərlik
etmişdir. 1934-1936-cı illərdə M.Əzizbəyov
adına Azərbaycan Sənaye İnstitutunda (indiki Neft
Akademiyası) assistent kimi çalışmışdır.
1936-1938-ci illərdə Müəllimlərin
İxtisasartırma İnstitutunda və 1938-1940-cı illərdə
Azərbaycan Dövlət Universitetinin Üzvi kimya
kafedrasında dosent vəzifələrində pedaqoji fəaliyyətini
davam etdirmişdir. 1941-1943-cü illərdə AMEA-nın Kimya
İnstitutunun direktoru vəzifəsində
çalışmışdır.
Şıxbala Əliyev
1942-ci ildə SSRİ Elmlər Akademiyasının Neft
İnstitutunun elmi şurasında "Buxar fazalı krekinqdə
toluolun və stirolun əmələ qəlməsinin
mexanizmi" mövzusunda doktorluq dissertasiyasını
müdafiə etmişdir.
Müharibə illərində
strateji məhsul sayılan toluolun sintezi onun doktorluq
dissertasiyasının yüksək əhəmiyyət kəsb
etməsinə sübut idi. Ş.Əliyev SSRİ Xalq
Komissarları Soveti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının
qərarı ilə 1944-cü ildə üzvi kimya ixtisası
üzrə respublikada ilk professor olmuşdur.
1950-1960-cı illərdə
görkəmli alim EA-nın Neft və Kimya Prosesləri
İnstitutunun laboratoriya müdiri və yeni yaradılmış
Azərbaycan Politexnik İnstitutunda Ümumi kimya
kafedrasının müdiri kimi elmi-pedaqoji fəaliyyətini
davam etdirmiş, elmi-tədqiqat işlərini xalq təsərrüfatı
üçün bir sıra qiymətli məhsulların,
yanacaq və inqibator alınması istiqamətinə yönəltmişdir.
Onun rəhbərliyi ilə aşağı molekullu
karbohidrogenlərin alüminium-xloridin iştirakı ilə
doymamış karbohidrogenlərlə alkilləşməsi sahəsində
tədqiqatlar aparılmışdır.
Ş.Əliyev neft məhsullarından
polistirol lakı, neft quyularının parafinsizləşdirilməsi,
yüksək effektivli yanacaq yaradılması sahəsində
orijinal elmi işlərin də müəllifidir. 1957 və
1960-ci illərdə onun 13 elmi kəşfi SSRİ Nazirlər
Soveti yanında İxtiralar və Kəşflər üzrə
Komitə tərəfindən yüksək qiymətləndirilərək
şəhadətnamələr verilmişdir.
Üzvi sintezin mühüm
monomerlərindən olan allil-xloridin və onun törəmələrinin
sintezi tədqiqat obyektlərindən biri olmuşdur. Onun rəhbərliyi
ilə respublikamızın yabanı bitkilərindən
müxtəlif alkaloidlərin alınması və tətbiqi
xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Professor Şıxbala Əliyev
1950-ci ildə Azərbaycan Politexnik İnstitutunun Ümumi kimya
kafedrasında geniş elmi-tədqiqat işləri ilə məşğul
olmuşdur.
Tezliklə onun şöhrəti
respublikanın hüdudlarını aşmış və
SSRİ Elmlər Akademiyasında da böyük maraq
doğurmuşdur. Bu baxımdan təkcə bir faktı
göstərmək kifayətdir ki, SSRİ EA Rəyasət Heyətinin
baş elmi katibi akademik A.V.Topçiyev 1957-ci ilin dekabrında
SSRİ ali təhsil naziri V.P.Yelyutinə göndərdiyi məktubda
yazırdı: "Neft karbohidrogenlərinin kimyəvi emalı
sahəsində elmi tədqiqatların koordinasiyası
üçün Elmi-Texniki Şuranın neft karbohidrogenlərinin
xlorlaşdırılması məsələlərinə həsr
olunmuş konfransında aydın oldu ki, Azərbaycan Politexnik
İnstitutundan kimya elmləri doktoru, professor Şıxbala Əbülfəs
oğlu Əliyev tərəfindən neft karbohidrogenlərinin
fotoxlorlaşdırılması; xlornitrokarbohidrogenlərin
sintezi; xüsusi təyinatlı yanacağın sintezi sahəsində
elmi-tədqiqat işləri aparılır.
Şıxbala Əbülfəs
oğlu Əliyev tərəfindən indiyədək ədəbiyyata
məlum olmayan, sənayedə çox mühüm əhəmiyyət
kəsb edən məhsullar almağın orijinal və yeni
metodları təklif olunub.
Azərbaycan Politexnik
İnstitutunun rektoruna Şıxbala Əbülfəs oğlu Əliyevin
işlərini həyata keçirmək üçün
müvafiq şərait yaradılması haqqında göstəriş
vermənizi xahiş edirəm. İndi həmin işlər
SSRİ Neft İnstitutunda mənim rəhbərlik etdiyim
laboratoriya ilə birgə həyata keçiriləcək".
Görkəmli alim
A.V.Topçiyevin xahişinə əsasən SSRİ Ali Təhsil
Nazirliyinin Politexnik və Maşınqayırma Ali Məktəbləri
Baş İdarəsi 1957-ci il dekabrın 27-də Azərbaycan
Politexnik İnstitutunun rektorunun adına müvafiq məktub
ünvanlamışdı.
Professor Şıxbala Əliyevin
apardığı tədqiqatların nəticələri 70-dən
çox elmi əsərdə, 13 müəllif şəhadətnaməsi
və patentlərdə, 25-dən çox nəşr
olunmamış tədqiqatda öz əksini
tapmışdır. Onun əldə etdiyi yüksək elmi nəticələr
müxtəlif yerli və ölkəmizdən kənarda xarici
jurnal və kitablarda, o cümlədən "Chemıcal
abstracts" (the amerıcan chemıcal socıety) və
Almaniyanın nüfuzlu jurnallarında dəfələrlə
çap olunmuşdur.
Professor Şıxbala Əliyev qazandığı yüksək elmi nailiyyətlərə görə və anadan olmasının 50, elmi-pedaqoji fəaliyyətinin 30 illiyi ilə əlaqadər Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin fəxri fərmanı ilə təltif olunmuşdur. SSRİ Ali Soveti tərəfindən "Şərəf nişanı" ordeni, Azərbaycan Respublikasının 25 illiyi münasibətilə "Rəşadətli əməyə görə" medalı və digər təltiflərə layiq görülmüşdür. 1945-ci ildə Azərbaycan Respublikası Ali Soveti tərəfindən müdafiə işlərinin yüksək səviyyədə icrasına görə mükafatlandırılmışdır.
Ş.Əliyev ölkənin ictimai həyatında da fəal iştirak edirdi. O, D.İ.Mendeleyev adına Ümumittifaq Cəmiyyətin Azərbaycan bölməsinin sədr müavini kimi çalışmış, müxtəlif beynəlxalq konfransların iştirakçısı və məruzəçisi olmuşdur.
Amansız ölüm onun bir çox arzularını yarımçıq qoydu. Görkəmli alim yaradıcılığının ən məhsuldar çağında - 1960-cı il iyulun 9-da həyatdan köçdü. Lakin qədirbilən Azərbaycan xalqı, elmi ictimaiyyət Ş.Əliyevi unutmur, onun xatirəsi daim yad edilir.
2000-ci ilin mart ayında onun anadan olmasının 90 illiyi təntənəli şəkildə qeyd edildi, elmi və pedaqoji fəaliyyəti haqqında məruzələr və xatirələr dinlənildi.
Azərbaycanda kimya elminin inkişafına böyük töhfələr verən Şıxbala Əliyevin vəfatından 50 ilə yaxın vaxt keçsə də, yenə də unudulmur, adı daim hörmətlə çəkilir, xatirəsi hər il yad edilir.
Arif HƏSƏNOV,
kimya elmləri doktoru
Azərbaycan.- 2010.- 10
aprel.- S. 7.