Gəncə şəhəri əfsanələrdə
yaşayan ulu tarixin paytaxtıdır
Bu yaxınlarda Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin "2010-2014-cü illər üçün xalq yaradıcılığı paytaxtları" proqramına əsasən "Gəncə - Azərbaycanın əfsanələr paytaxtı - 2010" elan edilmişdir. Bu, hələ yazı mədəniyyətinin kifayət qədər formalaşmadığı bir dövrdə şifahi el sənətində rəvayətlər, əsatirlər, əfsanələr şəklində yaddaşlarda yurd salaraq və nəsillərdən-nəsillərə keçən tariximizin ilk rüşeymlərindən, qaynaqlarından xəbər verir.
Əfsanə tarix deyil, lakin əfsanə
tarixsiz də deyil
Müdriklər belə deyirlər. Rəvayətlər, əfsanələr elə bir xəzinə, elə dəryadır ki, ən zərif incilər onun qoynunda tapılar. Ən dürlü yəqinlərin, ən dürüst həqiqətlərin işartısı orada görsənər. Ulu Gəncənin tarixini araşdırarkən ilk öncə Dədə Qorqud işığında rəvayətlərə, əfsanələrə baş vurdum.
Bu yerlərdə Vətən, yurd məhəbbəti, kişi hünəri, qadın sədaqəti barədə o qədər əfsanə, rəvayət var ki... Əfsanələrin bəziləri zaman keçdikcə unudulmuş, bəziləri daşlarla, qalalarla, binalarla, bulaqlarla, şəhər və kəndlərlə bağlanaraq zəmanəmizə qədər gəlib çatmışdır. Başqa sözlə desək, xalqın iftixarı da, könül qubarı da, pünhan arzuları da dağlara, daşlara köçüb, rəvayətlərə, nağıllara hopub, zaman-zaman yaşayır. Gəlin onları incələyə-incələyə bu qədim diyarın tarixini, adət-ənənəsini araşdıraq.
Gəlin qayası. Yazın gül-gülü, çiçək-çiçəyi çağıran zamanı imiş. Təzə gəlin körpəsini qucağına alıb çölü-çəməni gəzməyə çıxır. Görür ki, sonalar göldə üzür. Çox xoşuna gəlir. O da soyunub gölə girir. Gəlinin ağ, mərmər bədəni ətrafa sanki işıq saçır.
Çiçəkli dağda gəzişən qocanın qəfil gözü sataşır, elə bilir ki, suda çimən mələkdir, heyran qalır.
Gəlin də qocanı görür, tanıyır. Sən demə, qayınatası imiş. Gəlin körpəsini də qucağına alıb evə yollanmaq istəyir, ancaq yerindən tərpənə bilmir, üzünü göylərə tutur: "Rüsvayçılıqdan ölüm yaxşıdır. Necə çıxım ağsaqqalın üzünə? İlahi, daşa döndər məni".
Deyirlər, yazıq gəlin elə oradaca daşa dönür. "Gəlin qayası" adlanan daş heykəl Maralgölün yanındadır.
Yaslı qaya. Əmirvar meşəsində də bir daş abidə belə adlanır. Kasıb Ələsgərin varlı ailədən bir gözaltısı var idi. Qız da ki, dağlar maralı! Gözəl-göyçək, boylu-buxunlu. Cavanların çoxu ona aşiq imiş. İçində də dövlətdən sazın, ağıldan azın birisi zorla da olsa qızı almaq istəyirdi. Var varı çəkər. Qız atası bu oğlana tərəf meyillənir. Qızın isə ürəyi Ələsgəri tutubmuş, oğlan nə illah eləyir, qızı ona vermirlər.
Bir axşam onlar bulaq
başında görüşürlər. Vədələşirlər
ki, sabah gün əyiləndə qoşulub dağlara getsinlər.
Vədə tamamında sevgililər qol-qola verib
sığınacaq üçün bir qayanın
ağuşuna pənah gətirirlər. İstəyirlər elə
buradaca ev tikib mal-qara saxlasınlar, gün-güzəran
keçirsinlər.
Bundan xəbər tutan
qızın atası bərk qəzəblənir, nökər-naibini
başına toplayıb onun dalınca gedir. Görür ki,
sevgililər bir qayanın qoynuna sığınıblar. Elə
oradaca Ələsgəri vurub öldürür. Qız
başıdaşlı neyləsin? Görür, iş işdən
keçib. "Ələsgər, gəlirəm" deyib, tez
özünü qayadan atır. Yaslı qayanın nəmli sinəsi,
deyirlər, o gündən iki ürəyin nisgilini çəkir.
Qız-qala.
Balçılı dağlarında iki tayfa
yaşayırmış. Bunlardan birinə talalılar, digərinə
isə qalalılar deyərmişlər. Bu qonşu tayfalar
arasında torpaq, su üstündə tez-tez dava-dalaş
olarmış.
Talalılar sayca çox,
qalalılar isə az imişlər. Amma qalalılar cəngavər
adamlarmış, həm də onlar uca qayaların zirvəsində
məskən salıblarmış. Talalılara qoca bir
kişi, qalalılara isə ox atmaqda mahir olan Ağca adlı
bir qız başçılıq edirmiş.
Bir gün talalıların
tayfa başçısının oğlu Ağcaya elçi göndərir.
Qız deyir:
- Sözüm yoxdur, amma bir
şərtim var: tayfalarımız yola getmirlər,
Xəbəri oğlana
çatdırırlar. Əlüstü razı olur. Neçə
vaxt əlləşib arx çəkir. Lakin su yolda hopur, Quru
Qobuya gəlib çıxmır. Oğlan çarəsiz
qalıb arx boyu şüşə düzdürür. Gün
çıxanda şüşə su kimi bərq vurur.
Bir səhər oğlan
qızı çağırır ki, buyur, su hazır! Qız
baxır, məsələni anlayır...
Oğlan atasının
yanına kor-peşman qayıdır. Əhvalatı ona
danışır. Qoca deyir:
- Qala çayının
qırağına gözətçi qoyun. Ağca suya gələndə
götürüb qaçın.
Ağca da talalıların
hiyləyə əl atacaqlarını bilirmiş. Elə həmin
gündən suya getmir. Səhəngi uzun hörüklərinin
ucuna bağlayır, qala çayına sallayıb su
götürür.
Sən demə, Ağcanı
öz tayfalarından Qaya adlı kasıb bir oğlan da
sevirmiş, amma qəlbindəkini aça bilmirmiş,
Ağcanı qoşa hörükləri ilə su götürəndə
görür, ürəyi ağrıyır. Qaya gündüzlər
yatır, gecələr yerin altı ilə Sarı bulaqdan qalaya
gizlincə su çəkir.
Bu ara söz yayılır
ki, talalılar hücuma hazırlaşırlar. Ağca
sevgilisi Qayanı yanına çağırır.
- Gəlsənə, - deyir, -
biz onları qabaqlayaq. Gecə yarı ilxını
talalılara tərəf ötür. Elə biləcəklər
ki, biz vuruşa başlayırıq, yuxulu-yuxulu bir-birini
qıracaqlar.
Belə də olur.
Çarpışmada qalalılar da az zərər çəkmirlər.
Vuruşmada Qaya da ölür. Ağca onu öz qızıl yəhəri
ilə birlikdə qalanın başında dəfn edir. Sonra isə
qalanın gah bu, gah da o bürcünə qaçıb ox
atır ki, tək olduğu bilinməsin.
Təngə gələn
talalı ağsaqqallar hiyləyə əl atırlar. Deyirlər,
qalanın yəqin gizli su yolu var, gəlin kəsək.
Çoxlu arpa yemiş susuz qatırı qalanın dövrəsində
gəzdirirlər. Ağca görür qatır Sarı bulaq tərəfə
gedir. Talalıların niyyətini anlayır və fürsət
tapan kimi qaladan çıxıb gedir. Talalılar su
tüngünü dağıdıb bir xeyli gözləyirlər.
Görürlər ki, Ağca qaladan çıxmır, onda
hücuma keçirlər. İçəri girəndə
baxırlar hər yan boş, Ağca da yox.
- Tayfam qırıldı,
oğlum öldü. Tala oldu qanlı tala, dağılmadı,
dağda qala. - Bunu deyib qoca canını tapşırır.
Bəlkə də bu, bir rəvayətdir.
Həqiqəti isə budur ki, həmin qalanın izləri indi
də durur. Su mühəndisi Namaz Quliyevlə Molla Asman sahəsinə
getdik. Dağların ətəyində qədim bir kəhriz!
Dağların başında isə yuxarıda dediyimiz
Qız-qala. Elə uzaqdan açıq-aydın
görünür. Eləmədik tənbəllik, düz qalaya
qalxdıq.
Qala nə qala, yığcam
bir şəhərcik! Dörd-beş qala və qalaça
bir-birinə söykənib, dayaq olub. Daxili yollar, dairəvi sal
divarlar dağların başında necə də əzəmətlə
ucalır! İrəli-geri boylandıq. Öndə geniş bir
vadi, başda Balçılı kəndi, bir az da qabaqda qədim
Gəncə! Hər yan apaydın görünür. Elə bil
ovcunun içindədir.
Qalanın arxasında isə
əzəmətli dağlar. Dərələr, döngələr
boyu qıvrıla-qıvrıla cığırlar, yollar gəlir.
Yaraşıqlı vadiyə heyranlıqla baxırıq.
Orada-burada xaraba yerlər görünür. Təpələrin
arxasından uçuq barılar boylanır. Ortalıqda isə
dupduru kəhriz suyu axır.
Bir qərib məzar da var. Gəncədən
bir az o yana, Qoşqar səmtdə. Bu yerləri
çoxları tanıyır. Haqqında çox rəvayət
danışılır. Rəvayət öz yerində, tarixdə
də bu söhbətin izi-sorağı qalır,
yaşayır. Mənası budur ki, gəncəlilər həmişə
dosta dost, düşmənə düşmən olublar.
Dünyanı sarsıdan Roma ordularının da bu yerlərdə
burnu möhkəmcə ovulub. Rəvayətin də adı belədir,
həqiqətən də: Roma qəbiristanlığı.
İranı-Turanı viran edən
Roma qoşunları Gəncə dağlarında dirənib
qalır. Kişilər bir yana, qadınlar da at minir,
qılınc çəkir, ox atır, düşməni
göz açmağa qoymurlar. Qırılan
qırılır, qalanlar da ehtiyatla düzənliyə
yığışır ki, pusqu qurub qadınların enməsini
gözləsinlər.
Yad yerdə hava da, torpaq da
düşmənə qənim kəsilir. Yağış bir
yandan, duman bir yandan. Yolu-rizi itirirlər. Bir talaya
sığınırlar. Bu zaman hər yandan dolu kimi ox
yağmağa başlayır. Səhərəcən beləcə
davam edir. Gün çıxıb, duman da çəkiləndə
romalılar görürlər ki, at belində qılınc
oynadan bu döyüşçülərin çoxu qadın
imiş.
Qırılan
qırılıb, sağ qalanı da yerə uzanıb əllərini
göyə qaldırır. Cəngavər qadınlar deyirlər
ki, qalxın ayağa, daha sizinlə işimiz yoxdur,
amandasınız. Gəldiyiniz yolla geri qayıdın. Öz
padşahınıza deyin ki, bir də bizim tərəflərə
qoşun göndərməyə cürət eləməsin.
Göygölün, Kəpəzin öz
sözü-söhbəti var
Tarix öz sirrini-sovunu beləcə
nağıllarda, əfsanələrdə, rəvayətlərdə
saxlayır. Bu el sözlərində tam xəyalisi də var,
tam həqiqəti də, həqiqətə bənzəri də.
Təkcə insanların yox, Gəncə dağlarının,
çöllərinin, göllərinin də belə deyimləri,
duyumları az deyil. Kəpəzin, Qoşqarın, Murovun "tərcümeyi-halına"
bir baxın. Özü də bir deyil, bir neçə
variantı qalır onun. Yeri gəlib, ən çox eldə-dildə
gəzənlərdən ikisini söyləyim sizlərə.
Birinci variant: Alvız ana sac
asıb yuxa bişirmək istəyirdi. Xəmiri kündələyib
yığır, yuxanı bir-bir yayıb süfrəyə sərir,
sacın qızmağını gözləyirdi. Böyük
oğlu Qoşqar, ortancıl oğlu Murov, kiçik oğlu Kəpəz
də ocağın qırağında oturublarmış.
Qabaqlarında da dələmə, ovma. Yuxa bişdikdə
bölüşdürüb isti-isti yeyəcəkmişlər.
Alvız ana ilk yuxanı
sacın üstünə salan kimi Kəpəzin tərsliyi
tutur:
- Bu yuxa mənimdir, - deyir, -
heç birinizə verməyəcəyəm.
Murov etiraz edir:
- Yox, mənimdir. Hər
şeyin ilki həmişə sənə niyə
düşür?
Qoşqar onlara
acıqlanır:
- İndi ki belə oldu,
heç biriniz əl vurmayın. Gözləyərik,
üç yuxa bişər, hərəmiz birini götürərik.
Qardaşlar höcətləşir,
yuxa bişməmişdən bir-birinin yaxasını
cırası olurlar. Alvız ana nə qədər təpinirsə,
kirimirlər. Kəpəzlə Murov dalaşmağa
başlayır. Qoşqar onların arasına girir. Murov bir
kösöv götürüb Kəpəzin peysərinə
endirir. Kəpəz bar-bar bağırır. Boynunu tutub
qaçır.
Qoşqar Kəpəzi
çox istəyirmiş, kiçik qardaşının
şivəninə dözmür, qızmar sacı
qaldırıb Murovun başına çırpır. Murov da
çığıra-çığıra başqa səmtə
üz tutur.
Alvızın üzü
bozarır. Qoşqar döyüləcəyindən qorxub
günbatana yüyürür.
Üç qardaşın hərəsi
bir yanda qərar tutur, Alvız dağı tək qalır. O
vaxtdan bəri qardaşlar öz analarına, ana da öz
oğullarına baxa-baxa qocalırlar. Hər bulaq, hər
çay onların bir göz yaşıdır, onların bu həsrətləri,
bu intizarları dənizlərdə, dəryalarda
görüşür.
İkinci variant: Pirsultan ananın
iki oğlu olur. Bir gün böyük qardaş anasına
üz tutub deyir:
- Ana, kiçik
qardaşım başını geri tutsa, Kürün
üstünə kölgə salaram.
Pirsultan ana kiçik
oğluna deyir:
- Başını geri tut,
oğlum, böyük qardaşın Kürün üstünə
kölgə salmaq istəyir.
Kiçik qardaş ananın
sözünü eşitmir. Qardaşlar dalaşırlar. Bu
vaxt Pirsultan ana çörək bişirirmiş. Kiçik
qardaş ocağın altından kösövü çəkir,
böyük qardaşa atır, oğlanın qolu yaralanır.
Ana onları güclə aralayır.
Böyük qardaş
acıqlı-acıqlı sacı ocaqdan çəkib
kiçik qardaşına atır, oğlan yıxılır.
Pirsultan ana narahatlıqla deyir:
- Yaxşı iş görmədin,
bax gör qardaşına nə oldu.
Böyük qardaş kədərlə
cavab verir:
- Baxdım, - deyir, -
başı zərbədən yastılanıb, kuhi-pəz
olub.
Bu xəbərdən ana
sarsılır.
O vaxtdan kiçik
qardaşın adı Kəpəz qalır.
Böyük qardaşın
başı dərddən bir gecədə ağarır.
Səhər
açılır. Ana böyük oğluna baxıb heyrət
içində deyir:
- Qaş qardı, yoxsa bir gecədə
oğlumun başı ağarıb?
Böyük qardaşın
adı Qoşqar qalır.
Bəs Göygöl,
Maralgöl? Rəvayət, ehtimal, söz-söhbət
çoxdu.
Əfsanə. Gəncə
xanı hər ilin yaz-yay aylarında Kəpəzdə
olarmış. Xanın orada yurd-yeri varmış. O, xəzinəsini
də bu yurdun altına basdırıbmış.
Bir ili payız elə gözəl
keçir ki, hər yanı otlaq basır, yurdlar itir. Xan bir də
yaylağa çıxanda öz yerini tapa bilmir. Ünnüyə
düşər deyə, bir yer seçib alaçıq qurur,
lakin altdan-altdan yurdunu gəzir. Tapa bilmir.
Xanın gənc bir
çobanı varmış. O çoban da xanın
qızı Maralı sevirmiş. Qız da bunu hiss eləyibmiş.
Lakin hər ikisi bilirdi ki, bu, baş tutan sevda deyil.
Çoban tütək
çalar, dərələrə səs salarmış. Xan bir
gün fikir verəndə görür ki, çoban tez-tez təkrar
edir: "Xan qızını verərsə, yurd yerini deyərəm".
Xan arvadına deyir:
- Eşidirsən? O, mənim
yurdumun yerini bilir, onu dilə tutmaq lazımdır.
Arvadı cavab verir:
- O, bizim Maralı sevir. Ancaq
ümid verməklə yola gətirmək olar onu.
Hiddətindən bozaran xan
"olsun" deyir.
Axşam süfrə
başında Maral bir şərt qoyur:
- Kəpəzin sinəsində
bir gözəl göl quruyur. Mən o oğlana ərə gedərəm
ki, həmin gölə dağdan bir bulaq çəkdirsin.
Çoban təklifi qəbul
edir. Dumanlı-sisli bir gündə xəzinədən xeyli
qızıl götürüb usta çağırır, həvəslə,
ürəklə işə başlayır.
Bir səhər
bulağın suyu gölə tökülür. Eşidən-bilən
xan qızı Marala "əhsən" deyir. Elə o
gündən çeşmənin adı "Xan qızının
bulağı", göl isə "Maralgöl" olur.
Qaldı Göygölün
hekayətinə, zəlzələ əhvalatını
hamı bilir. 1139-cu il sentyabrın 30-da olub. Özgə
kövrək duyğular da var. Onlardan yalnız bircəsini yada
salaq.
Görün şair nə
deyir: Gəncənin yeznəsi Rəsul Rzanın (onun həyat
yoldaşı Nigar Rəfibəyli köklü gəncəli
idi) coşqun təxəyyülündə Göygöl belə
parlayır. Onun "Alagöz" adlı lirik hekayəsində
körpə İlyasa bir gün atası belə bir rəvayət
danışır:
- Xəlilin oğlu Aslan
ağır təbiətli, boylu-buxunlu bir igid imiş. Atası
qocalıbmış. Aslan Gəncə çayının
günçıxanındakı Rastabazarda olan bir komacıqda
səhəng, küp, saxsı qazan qayırıb onunla
dolanırmış. Bir gün səhəng almağa gələn
bir kəndlinin yanındakı gözəl bir qız Aslanı
valeh edir. Bütün qonşulara səs yayılır ki, Xəlilin
oğlu aşiq olub. Məcnun kimi nə gecəsi var, nə də
gündüzü. Demə, qız da oğlanı görən
kimi bir könüldən min könülə vurulubmuş.
Qızın atası şəhərimizin
yanındakı Sərkar kəndindən imiş. Bir gün,
payızın əvvəl ayı, köç dağdan enəndə,
həmin indi bu Göygöl olan yerdə düşərgə
salıbmış. Qızın məhəbbətindən gecənin,
gündüzün nə olduğunu bilməyən Aslan da
Alagözü hər gün görmək, ondan təsəlli
almaq üçün köçün izini tutub dağa gəlibmiş:
düz üç ay Ördək dərəsinin meşələrində
quş quşlayıb dolanıbmış. Hər səhər
Ağbulağın başına gələr, səhəngdə
su daşıyan Alagözə baxar, Alagöz də ona
tamaşa edər, beləcə, gendən-genə gözləşib
ayrılarmışlar...
Söz vaxtına çəkər,
neçə il əvvəl belə bir axşamüstü
imiş. Birdən hay-haray qopur, çaparlar atlarını Kəpəzə
tərəf səyirdirlər. Bala xanın adamları
yaraladıqları maralı qovurmuşlar. Qaşqa kəhər
belində çaparaq keçən Bala xan çiynində səhəng
suya gedən Alagözü görən kimi atın yüyənini
çəkir.
- Mən maralımı
tapdım, - deyib atdan enir. - Sən kimin qızısan?
Qızın nitqi quruyur.
- O səhəng nəmənədir
ki, sənin kimi nazəninin çiyninə çıxıb!
Xan bunu deyib səhəngi
sındırmaq istəyir. Bunları uzaqdan görən Aslan o
dəqiqə xanın başının üstünü ley
kimi alır.
- Ona dəymə! - deyir.
- Bu kimdi belə?
- O mənim yavuqlumdur! -
qız deyir.
Xan qəzəblənir:
- Qız, bir
yaxşı-yaxşı gözünü aç. Mənə
də bax, ona da. De görüm sən kimin ovusan?
Alagözün yanaqları
lalə kimi qızarır, ala gözlərində yaş
damlaları parlayır:
- Xan sağ olsun, mən bu
oğlanı sevirəm, - deyir.
Bu sözləri eşidən
xan haray çəkib dəstəsini başına yığır:
- Bu qızın sağ
gözünü çıxarın, - deyir, - belə bir
cındırı məndən artıq görən bir göz
yerə tökülməlidir!
Bir anda Alagözün sağ
gözünü çıxarıb Ağbulağa atırlar.
Yeddi yerdən qoca palıda sarınmış Aslan
yuvarlanıb suya düşən gözü görəndə,
deyirlər, bir nərə çəkir, bir nərə
çəkir ki, Kəpəzin sinəsi yarıq-yarıq olur,
başındakı daş qayalar üzüaşağı
yuvarlanır. Xanın adamları daşların altında
qalıb məhv olurlar. Sal qayalar Ağ suyun qabağını
kəsir, nərəsindən dağları titrədən
Aslanın ruhu da bu nərə ilə bədənindən
çıxır.
O gündən bəri bu
gördüyün göl Alagözün sağ gözü
kimi dolğun və aladır. Burada gördüyün bu qoca
palıd Aslanın bağlandığı ağacdır.
Görürsən, budaqları elə uzanıb, elə gərilib
ki, elə bil qollarını açaraq öz sevgilisinin
gözünə bənzəyən Göygölü
qucaqlayır, qoruyur.
Nizami və xalq əfsanələri
Bu yerlərin əfsanələrinin
araşdırılması üçün ən etibarlı mənbə
ulu Nizaminin ölməz əsərləridir.
Folklorşünas alim Məmmədhüseyn Təhmasib
yazır ki, Nizami şifahi xalq ədəbiyyatının bir
çox janrlarından, xüsusilə qədim eposdan
bacarıqla istifadə etmişdir. Dahi sənətkarın
"Xəmsə"sində yüzlərlə kiçik,
böyük əfsanələrə, əsatirlərə təsadüf
olunur. Müdrik şair öz sözünü folklordan
aldığı süjetlər əsasında əfsanələrlə,
əsatirlərlə, xalqa çox yaxın olan janrlarla, maraqlı
və rəngarəng süjetlərlə və motivlərlə
oxuculara yetirir. "Nuşirəvan və bayquşların
söhbəti", "Yusif Səncər və qarı hekayəsi",
"Bülbül və Qızılquşun dastanı",
"Ovçu, it və tülkü dastanı", "Harun ər-Rəşidlə
dəlləyin dastanı", "Bir-birilə çəkişən
iki hakimin dastanı" və başqaları bilavasitə Azərbaycan
folklorundan, xüsusilə onun ən qədim əsatir və əfsanə
qaynaqlarından istifadə yolu ilə
yazılmışdır.
Folklorşünas alim Sədnik
Paşayev Nizami və xalq əfsanələri mövzusunu ətraflı
tədqiq edərək dəyərli bir əsər
yaratmışdır. O yazır ki, Nizami bu əfsanələri
təkcə özünəməxsus quruluşu, ifadə tərzi,
zəngin bədii boyaları olduğu kimi qiymətləndirməklə
kifayətlənməmiş, həm də onlara sənədli
bədii həqiqətlər kimi yanaşmış, müasir
ideyaların ifadəsi üçün bunları zəruri
saymışdır.
Maraqlıdır ki, Nizami Gəncəvinin
əsərlərində verilən əfsanə və rəvayətlərdə
ölməz şairin özünün də uca obrazı, həyat
yolu aydın görünür. Bu baxımdan "Nizami və
Ağcaqız" əfsanəsi xüsusilə
maraqlıdır.
Belə rəvayət edirlər
ki, keçmişlərdə Dərbəndin qoyun sürüləri
qış aylarında Qanıq (Alazan) çayı vadisindəki
Qıpçaq çölündə
saxlanılırmış.
Dərbəndlilər
Qaxın Qıpçaq çölündə olan Dayı,
Tanqıd və Qıpçaq kəndlərinin adamları ilə
dostluq edirlərmiş. Lakin bir hadisə dərbəndlilərlə
Qıpçaq kəndinin adamları arasında soyuqluq əmələ
gətirir. Dərbəndli çobanlar arandan dağa
köçərkən Qıpçaq kəndinin gözü
sayılan Ağcaqızı qaçırıb Sarıyol
yaylağına aparırlar.
Ağcaqızı bir
çobana ərə vermək istəyirlər. Qız and
içir ki, belə olsa, özünü həlak edəcək.
Bu xəbər Dərbənd hökmdarına çatır. O,
Ağcaqızı hüzuruna gətirdir. Qoca hökmdar bir
qıza baxır, bir özünə, əllərini alnına
qoyub xeyli düşünəndən sonra deyir:
- Belə bir gözəl
yalnız Gəncənin böyük şairi Nizamiyə layiq
ola bilər.
Elə də edirlər.
Şair bir könüldən min könülə
Ağcaqıza vurulur. Bu hədiyyə üçün Dərbənd
hökmdarına alqışlar söyləyir.
Nizami Ağcaqıza,
Ağcaqız da Nizamiyə öyrəşir. Lakin şair
Ağcaqızın cöhrəsində daim bir kədər
olduğunu duyur. Bir gün o, Ağcaqızdan soruşur:
- Nədir, mənim mələyim,
üzündən üzülməyən bu kədər?
Ağcaqız deyir:
- Əzizim, mənim səndən
gizli bir sirrim yoxdur. Hamınız məni kimsəsiz kəniz
kimi tanıyırsınız. Mənim də ata-anam var,
bacım-qardaşım var, qohumum, elim-obam var. Oraları
görmək istəyirəm.
- Çox gözəl!
Nizami Ağcaqızı da
götürüb bir neçə atlı ilə
Qıpçağa qonaq gəlir. Kəndin ərazisi
arandır. Qıpçaqlılar qışda burada qalar,
yaz-yay aylarında isə Qum dağlarına köçərdilər.
Nizami çox sevinir. Qum dağlarının bir yeri
varmış, oradan baxanda xan Kəpəzi görərmiş.
Ağcaqızın
qohumları Nizaminin şərəfinə Qumda bir qala-qəsr
də tikmişdilər.
Professor Sədnik Paşayev
yazır ki, Nizami ilə Qızıl Arslanın
görüşü də məhz Qum və Qıpçaq kəndlərinin
ərazisində olmuşdur. Nizamiyə bağışlanan Həmdünya
kəndini də oralarda axtarmaq lazımdır.
"Nizami və Gəncə
əmiri" adlı əfsanədə isə Nizami Gəncəvinin
öz xarakteri, humanist təbiəti çox aydın
görünür.
"Rəvayətə
görə, bir gün Nizami ilə Gəncə əmiri ova
çıxırlar. Xeyli gəzəndən sonra gəlib bir
xarabalığa çatırlar. Onlar burada üç quru kəlləyə
rast gəlirlər. Əmir kəllələrə baxıb dərin
düşüncələrə dalır, nəhayət,
çevrilib Nizamiyə deyir:
- Əgər sən həqiqətən
söz qoşununun sərkərdəsi, ariflər məclisinin
bəzəyi, şahların xeyirxah məsləhətçisi,
aqillərin sevimlisi, hikmətlərin xiridarı, sirlərin
açarı Nizamisənsə, bu kəllə sahiblərinin
necə adamlar olduğunu bəyan elə.
Nizami xeyli fikirləşdikdən
sonra yerdən çubuq götürüb kəllələrdən
birinə yaxınlaşır. O, çubuğu kəllənin
bir qulağına toxunduran kimi çubuq sürüşüb
kəllənin o biri qulağından çıxır. Sonra
ikinci kəlləyə yaxınlaşıb çubuğu
qulağına tıxamağa çalışır, lakin
çubuq elə bil daşa dirənir. Növbə
üçüncü kəlləyə gəlir. Nizami
bayaqkı əməliyyatı təkrar edir. Kəllə
çubuğu qəbul edir, amma buraxmır. Şairə hər
şey aydın olur. Üzünü əmirə tutub kəllə
sahiblərinin necə adamlar olduğunu belə izah edir:
- Əmir sağ olsun,
çubuq birinci kəllənin bu qulağından girib, dərhal
o biri qulağından çıxdı. O kəllə sahibi
ömrü boyu gördüklərini, eşitdiklərini bu
qulağından alıb, o biri qulağından buraxıb. Deməli,
bu kəllə sahibi dünyadan bixəbər
köçüb. İkinci kəllənin gen qulağına nə
qədər çalışdımsa,
gördüyünüz kimi, bu nazik çubuq girmədi.
Zavallı insanlıqdan bixəbər olub, beyninə həya
küləyi dəyməyib. Quru daş parçası kimi
atılıb bir küncdə qalıb. Bax, qibleyi-aləm,
üçüncü kəllə adamı heyrətə gətirir.
Bənzərindən o saat adam kəlləsinə
oxşayır. Çubuğu saxlayan bu kəllədə həyatın
bütün keşməkeşləri iz salıb, həkk
olunub.
Nizaminin hikmətamiz hərəkətlərini
diqqətlə izləyən əmir mahir sənətkarın
ağlına bir daha heyran olur. Bu rəvayət xalq arasında
böyük Nizamiyə olan məhəbbətin təcəssümüdür.
Ulu Nizaminin "Leyli və Məcnun",
"Yeddi gözəl", "Sirlər xəzinəsi" və
"İskəndərnamə" əsərlərində də
ibrətamiz hekayətlər, əfsanələr çoxdur.
Onların hərəsi bir həyat fəlsəfəsi, ibrət
məktəbi, nümunə, tərbiyə örnəyidir.
"Sirlər xəzinəsi"ndəki
"Harun ər-Rəşid ilə dəlləyin
dastanı" yada düşür. Bir gün Harun ər-Rəşidin
üzünü qırxan dəllək deyir ki, xəlifə,
qızını mənə ver, kürəkənin olum. Xəlifə
düşünür ki, yəqin dəllək zəhmimdən
qorxub hərzə-hərzə danışır. Ona fikir vermək
istəmir, lakin dəllək bu sözü bir də təkrar
edir. Xəlifə dözməyib dərdini vəzirə
açır.
Vəzir deyir:
- Yəqin dəlləyin
ayağı xəzinə üstündədir. Onu durduğu
yerdən aralamaq lazımdır.
Belə də edirlər. Xəlifə
görür ki, dəllək yerini dəyişən kimi rəngi
avazıdı. Ölçülü-biçili
danışmağa başladı. Dəlləyin durduğu yer
qazılanda oradan böyük bir xəzinə tapılır.
Əsərdə pulun insan təbiətini
necə dəyişdiyi bax bu cür, çox təsirli şəkildə
verilmişdir.
İgid Fərhadın,
ağıllı Fitnənin əfsanəyə
dönmüş hünərləri indi də hamıya bəllidir.
Ağıllı Fitnə ovun dal ayağını
qulağına tikən Bəhrama mərdliklə cavab
qaytarır, "igidlik sənin deyil, vərdişin nəticəsidir"
- deyir və bunu özünün illər boyu öküzü
pillələrlə necə asanlıqla yuxarı
qaldırması ilə sübut edir.
Bunlar hamısı həyat dərsi,
həyat məktəbidir və bugünə kimi
yaşayır, ədəbi fikir aləminə öz təsirini
göstərir. "İskəndərnamə" əsərində
İskəndərin ruslarla vuruşması hissəsində belə
bir parça var. Niqablı bir pəhləvan
döyüşür və birdən dəbilqə
başından düşür. Cəngavərin qız
olduğu aşkara çıxır. Qəlblərə yol
tapan, ürəklərdə yuva salan həmin əfsanənin
ruhu sanki yüzillər keçəndən sonra "Şah
İsmayıl dastanı"nda uzun saçını dəbilqə
altında gizlətmiş cəngavər Ərəbzəngiyə
"çevrilmişdir". Axı, Ərəbzəngi də
Şah İsmayıla məğlub olanda dəbilqəsi
başından düşür. Uzun hörükləri
çözülür və gözəl bir qız olduğu
aydınlaşır. Bu, əfsanədən poemaya, poemadan
dastana keçidin maraqlı nümunəsidir. Professor
S.Paşayev deyir ki, Nizami əsatir və əfsanələrdən
istifadə etməklə onların ömrünü
uzatmış, bununla da, bir növ, əsatir və əfsanələrimizin
ilk yaradıcısı və qoruyucusu kimi tarixi bir vəzifəni
yerinə yetirmişdir.
Müdrik yazarlardan
çoxunun əsərlərində əsatir və əfsanələrə
münasibət məhz elə bu çeşmədən
qaynaqlanır. Ona görə də illər, əsrlər
keçdikcə xalq yaradıcılığının bu
tükənməz xəzinəsinə münasibət
artır və bu meyil, maraq yeni məna, yeni məzmun kəsb
edir. Gəncə şəhərinin Azərbaycanın əfsanələr
paytaxtı elan olunması da ulu tarixə, müqəddəs ənənələrə
sonsuz məhəbbətdən irəli gəlir.
Bir-birindən maraqlı tədbirlər
Gəncənin əfsanələr
paytaxtı elan edilməsi ilə əlaqədar olaraq şəhər
mədəniyyət və turizm idarəsində maraqlı tədbirlər
planı hazırlanmışdır. Əsas diqqət ilk
öncə tarixdə iz salmış əsatir və əfsanələrin
toplanıb təbliğ edilməsinə yönəldilmişdir.
Bu məqsədlə mədəniyyət ocaqlarında, təhsil
müəssisələrində silsilə tədbirlər,
müsabiqələr keçiriləcək, sərgilər
düzəldiləcək, ekskursiyalar təşkil olunacaq. "Gəncə
- Azərbaycanın əfsanələr paytaxtı" adlı
ayrıca kitab nəşr ediləcək.
İl ərzində Şah
Abbas karvansarasının bərpası, rəsm qalareyası
üçün yeni binanın inşası, "İmamzadə"
kompleksinin abadlaşdırılması, Nizami Poeziya Teatrı
binasının təmiri, Gəncə Dövlət
Filarmoniyasının və 6 saylı klubun yenidən
qurulması nəzərdə tutulmuşdur. Şəhərdə
vaxtaşırı dastan axşamları, "Divani-hikmət"
məclisinin məşğələləri keçiriləcək,
şifahi xalq yaradıcılığı mövzusunda ədəbi-bədii
gecələr, folklor, əfsanələr və milli oyunlar
mövzusunda elmi konfranslar təşkil olunacaq.
"Gəncə Dövlət
Tarix-Mədəniyyət Qoruğu ərazisindəki
"İmamzadə" kompleksinin bərpası ilə əlaqədar
tədbirlər haqqında" Prezident İlham Əliyevin 1
mart 2010-cu il tarixli Sərəncamı şəhərin tarixi
abidələrinin, müqəddəs guşələrin
abadlaşdırılmasına, eləcə də ulu
soy-kökümüzün qaynaqları sayılan əsatir və
əfsanələrin təbliğinə, İmam Hüseyn
şəhəri kimi tanınan qədim Gəncənin ulu
tarixinin yeni prizmadan araşdırılmasına güclü təkan
verəcəkdir.
Əhməd İSAYEV
Azərbaycan.- 2010.- 11
aprel.- S. 6.