Bir daha Azərbaycan elminin islahat yolları haqqında
Azərbaycan elminin
bugünkü vəziyyətinin kütləvi informasiya vasitələrində
müzakirəsi, şübhəsiz, ölkə Prezidentinin 10
aprel 2008-ci il tarixli "Azərbaycan elmində islahatların
keçirilməsi ilə əlaqədar Dövlət
Komissiyasının yaradılması haqqında" sərəncamı
ilə bağlıdır. Sənəddə qeyd edilir ki,
ölkənin inkişafının ən prioritet istiqamətlərindən
biri elmdir, lakin Azərbaycan öz müstəqilliyini
qazandığı andan bu sahədə toplanmış
çoxsaylı problemlər onun reallaşmasına tam imkan
vermir.
Bu sahədə problemlərin
həlli üçün "2009-2015-ci illərdə Azərbaycanda
elmin inkişafının milli strategiyası və onun
reallaşması üçün dövlət
proqramı" hazırlanmış və Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin 4 may 2009-cu il tarixli sərəncamı
ilə təsdiq edilmişdir. AMEA Geologiya İnstitutunda
aparılmış elmi təhlil göstərir ki, Azərbaycan
bu gün dünyanın elm körpüsündə həm kəmiyyət
aspektində, həm də mövzu spektrində hələ ki
aşağı reytinqə malikdir. Elmimizin inkişaf etmiş
ölkələrin qabaqcıl mövqelərindən geriliyinin
başlıca səbəbi, yəqin ki, real islahatların hələ
də tam həyata keçırilməməsidir. Akademik Ramiz
Mehdiyevin "Azərbaycan" qəzetində (8 dekabr 2009-cu
il) dərc olunmuş "İctimai və humanitar elmlər:
zaman kontekstində" adlı məqaləsi Azərbaycan
elmində islahat prosesinə xüsusi təkan verdi. Akademikin bu
məqaləsi elmimizin humanitar tədqiqatlar sahəsində zəif
məqamlarını ortaya çıxardı. Deyilənlər,
müəyyən mənada, respublikadakı təbiət və
texniki elmlər sahəsindəki araşdırmaların
durumuna da şamil edilə bilər. Onun ardınca "Azərbaycan"
qəzetinin səhifələrində dərc edilmiş Milli Məclisin
Elm və təhsil üzrə komitəsinin sədri professor
Şəmsəddin Hacıyevin məqaləsində Azərbaycan
elminin hazırkı durumu, nöqsanlar, problemlər, habelə
səmərəli fəaliyyət üçün aparılan
islahatlar haqqında fikirlər açıqlandı. Həqiqətən,
AMEA-nın Elmi-Tədqiqat İnstitutlarında
çalışan alimlər akademiyanın həqiqi və
müxbir üzvləri daxil olmaqla, nəinki yaranmış vəziyyətdən
itkisiz çıxmaq və öz institutlarını qorumaq, həm
də elmi islahatların aktiv reallaşması
üçün təcili olaraq hansı tədbirlərin həyata
keçirilməsi barədə fikir mübadiləsi
aparırlar. Xüsusən, Azərbaycanda sovet dövründən
sonrakı elmin bugünkü spesifik xüsusiyyətləri -
akademik elmlə təhsil sistemi arasındakı formal əlaqəsizlik
(əlaqəsizlik o mənada ki, inzibati cəhətdən ali məktəblər
və AMEA-nın ETİ-ləri əlaqədar deyildir) məsələsi
haqqında geniş müzakirə və mübahisələr
gedir. Belə fikir söylənilir ki, Qərb dövlətlərində
fundamental elmlər, başlıca olaraq, universitetlərdə cəmlənir.
Elmi-tədqiqat
institutlarının və ali məktəblərin
qovuşdurulmasının labüdlüyü haqqında belə
söhbətlər dəfələrlə mübahisəyə
səbəb olur. Fundamental elmin böyük bir hissəsinin
akademiyanın ETİ-lərində cəmlənməsi faktiki
olaraq elmimizin inkişaf yolu ilə bağlıdır. Bu
baxımdan guman edirəm ki, müxtəlif funksiya və
problemləri həll edən fundamental profilli elmi-tədqiqat
institutlarını və ali məktəbləri mexaniki surətdə
birləşdirmək bir qədər düşünülməmiş
addım ola bilər. Onların sıx əlaqəsi və
inteqrasiyası vacibdir, lakin bu, onilliklər ərzində təbii
axarı ilə baş verməlidir. İslahatlar tədrici
olmaqla, ilk növbədə, ali məktəblərdəki tədris
prosesinə AMEA-nın aparıcı alimlərinin cəlb edilməsi
ilə başlanmalıdır ki, artıq bu təşəbbüs
Milli Aviasiya Akademiyasında uğurla tətbiq edilir. Gələcəkdə
çox guman ki, Elmlər Akademiysının ayrı-ayrı təşkilatlarının
ali məktəblər və yaxud onların ixtisasa uyğun
fakültələri ilə təbii birləşməsi
baş verəcəkdir. Bu yol, zaman etibarı ilə uzun olsa
da, elmi-tədqiqat fəaliyyəti və tədris vahid
yaradıcılıq prosesinin iki tərəfi olduğundan, onu
mütləq keçmək lazımdır.
Azərbaycanda elmin mürəkkəb
vəziyyətinə baxmayaraq, bu gün AMEA öz fəaliyyətini
davam etdirir və akademiyanın beynəlxalq elm aləmində
nüfuzunu qorumağa imkan verən müəyyən elmi nəticələrə
nail olur. Elmlər Akademiyası həmçinin elmi mədəniyyətin
daşıyıcısı olub, respublikada təhsilin ona
uyğun səviyyəsini təmin edir. Məlumdur ki, elm
üçün münbit şərait elmi məktəblərdir.
Elm elə sənətdir ki, yeganə yolla müəllimdən
tələbəyə ötürülür. Bu gün Azərbaycan
elminin fəxri sayılan alimlər Azərbaycanda, Rusiyada, yaxud
da nəhəng Avropa elmi mərkəzlərində məktəb
keçmişdirlər. Məhz buna rəğmən Azərbaycan
elmi XX əsrin ikinci yarısında dünya elminin ayrılmaz
hissəsinə çevrilmişdir. Hazırda çətinliklərə
baxmayaraq, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında dünyada
elmin vəziyyəti və informasiya-texnologiya yeniliklərinin səviyyəsini
təhlil edən, nüfuzlu elmi jurnallarda öz elmi nəticələrini
nəşr etdirən alimlər fəaliyyət göstərməkdə
davam edirlər. Deməli, AMEA-nın bugünkü
status-kvosunun qorunmasına alternativ yoxdur. Bununla yanaşı,
elmin vəziyyəti və islahat perspektivlərinin təhlili
üzrə, ölkə Prezidenti tərəfindən verilən
göstərişlər çərçivəsində, bizim
nöqteyi-nəzərimizcə, bir çox konstruktiv islahat
istiqamətləri təklif olunur:
I. Respublikada aparılan
fundamental və tətbiqi elmi tədqiqatların müvafiq
istiqamətləri üzrə Azərbaycan elminin
ümumdünya elmi sistemində yerinin müəyyən edilməsi.
Dünya elmi səviyyəsinə uyğun gələn Azərbaycan
alimlərinin müxtəlif elm sahələrində nailiyyətlərinin
araşdırılması.
II. Ölkənin
taleyüklü iqtisadi sektorlarının inkişafına Azərbaycanın
elmi töhfələrinin müəyyən edilməsi.
Elmtutumlu texnologiyalar və digər innovasion layihələrə
ehtiyac duyulan, dinamik inkişaf edən iqtisadi bölmələrin
təyin edilməsi.
III. Qəbul olunmuş
direktiv sənədlərdə (uzunmüddətli dövlət
proqramları, milli strategiyalar və s.) respublika
iqtisadiyyatının inkişafı ilə bağlı Azərbaycan
elminin prioritet istiqamətlərinin müəyyən edilməsi.
Mülahizələrimizə görə, həmin istiqamətlər
aşağıdakılar ola bilər:
1. Yanacaq-enerji kompleksi sahəsində
elmi tədqiqatlar ;
2. İnformasiya-kommunikasiya
texnologiyaları sahəsində elmi tədqiqatlar;
3. Həyat haqqında elmlər;
4. Ətraf mühitin
qorunması sahəsində elmi tədqiqatlar;
5. İqtisadiyyatın
qeyri-neft sektorunda sənayenin inkişafına yardım etmək
məqsədinə yönəldilmiş fundamental tədqiqatlar;
6. Milli Təhlükəsizlik
və ölkənin müdafiə qabiliyyətinin təmin
olunmasına yönəldilmiş elmi tədqiqatlar;
7. İctimai və humanitar
elmlər sahəsində tədqiqatlar.
Azərbaycan Respublikasında
fundamental və tətbiqi elmi tədqiqatlar sisteminin
restrukturizasiyası
Elmin bütün sahələrində
(akademik, ali məktəb, sahəvi) ümumi qəbul olunmuş
elmi indikatorlar kompleksi əsasında (Amerika
"Ştıeşeqeu for Scientific İnformation"
siyahısında qeyd edilmiş xarici jurnallarda Azərbaycan
alimlərinin məqalələrinin sayı (istinad indeksi),
alınan qrant və patentlərin miqdarı, beynəlxalq
proqramların işlənilməsində və ya həyata
keçirilməsində iştirakı və s.) elmi müəssisələrin
reytinqinin müəyyən edilməsi;
aşağı reytinqi olan,
bir-birini təkrar edən və respublikada elmin
(iqtisadiyyatın) inkişaf prioritetlərinə cavab verməyən
və öz potensialına görə yaxın perspektivdə
yüksək səviyyəyə çatmağa qadir olmayan
elmi müəssisələrin ixtisar edilməsi;
yüksək reytinqli,
dünya elmi mərkəzləri səviyyəsində prioritet
elmi tədqiqatlar aparmağa potensialı olan elmi müəssisələrin
rolunun artırılması, onlara maliyyə və maddi-texniki təminatın
gücləndirilməsi, müvafiq statusun verilməsi (məsələn,
" Dövlət elmi mərkəzi" statusu);
elmi müəssisələrin
restrukturizasiyasının nəticələrinə görə
yenidən dövlət akkreditasiyasının
aparılması;
Azərbaycan Respublikasında
elmi tədqiqatların idarəetmə və koordinasiya
sisteminin təkmilləşdirilməsi
Bu məqsədlə elm və
innovasiya fəaliyyətinə dövlət yardımı
üzrə Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında
konsultativ ictimai orqan statusunda şuranın təşkili.
Elm və təhsilin
inteqrasiyası
Elmi-tədqiqat
institutlarında magistratura, lisey və digər təhsil pillələrinin
yaradılması və sonradan onların AMEA və həmçinin
ölkənin aparıcı universitetlərində elmi təhsil
mərkəzlərinə çevrilməsi.
Elmi tədqiqatların
hüquqi təminatı
Bu sahədə baza normativ -
hüquqi aktın - "Azərbaycan Respublikası elm və
dövlət elmi-texniki siyasəti haqqında" qanunun, habelə
müvafiq sahələrdə digər qanunvericilik
aktlarının ("İnnovasiyalar haqqında",
"İntellektual mülkiyyətin qorunması
haqqında", "Beynəlxalq informasiya mübadiləsi
haqqında" və b.) qəbul edilməsi;
Göstərilən
hüquqi aktlar (sənədlər) çərçivəsindən
kənarda hər hansı bir elmi və elmi-təşkilati fəaliyyət
hüquqi baxımdan qeyri-qanuni hesab olunur.
Elmi tədqiqatların maliyyələşdirmə
sisteminin təkmilləşdirilməsi
Elmi tədqiqatların və
işlənilmələrin maliyyələşdirilməsi
elmi-texniki tərəqqinin inkişafında əsas iqtisadi
vasitələrdən biridir. Sənaye cəhətdən
inkişaf etmiş ölkələrdə bu məqsəd
üçün ayrılan maliyyə vəsaiti ÜDM-də 2
faizdən 5 faiz arasında dəyişir. Belə qəbul
olunmuşdur ki, ayrıca götürülən hər bir
ölkədə elmi-tədqiqat və təcrübi-konstruktor
işlərinə sərf olunan xərclərin səviyyəsi
milli məhsul istehsalı tempini qabaqlamalıdır.
Ölkəmizdə təəssüf
ki, bu qayda nəzərə alınmır. İqtisadi
inkişafın yüksək tempinə baxmayaraq, elm hələ
də "qalıq" prinsipi üzrə maliyyələşdirilir.
1980-1990-cı illəri əhatə edən dövrdə,
respublikanın Dövlət Statistika Komitəsinin rəsmi məlumatlarına
görə, dövlət büdcəsindən elmə
ayrılan vəsait 0,3%-0,5% hüdudlarında idisə,
1995-2005-ci illər ərzində bu rəqəm 0,2 faiz təşkil
etmişdir. Göründüyü kimi, bu rəqəm nəinki
dünya miqyasında texnoloji sıçrayış etməyə,
hətta mövcud elmi potensialı, sadəcə, qoruyub
saxlamağa imkan vermir. Ona görə də Azərbaycanda, zənnimizcə,
dövlət büdcəsindən elmin inkişafına
ayrılan (elmin strukturunu yeniləşdirdikdən sonra) vəsaiti
yaxın üç il ərzində 1,5 faiz ÜDM səviyyəsində
planlaşdırmaq məqsədəuyğun olardı
(müqayisə üçün Ukraynada bu rəqəm 1,2
faiz, Rusiyada 1,5 faiz).
Lakin elmin maliyyələşdirilmə
həcminin sadəcə artırılması da bazar
iqtisadiyyatı şəraitində onun rəqabət aparma
qabiliyyətinin yüksəldilməsi üçün kifayət
edəcək tədbir hesab edilə bilməz. Ona görə də
elmə ayrılan vəsaitlərin paylanmasında effektiv
mexanizm olmalıdır ki, bu vəsaitlərin az əhəmiyyətli
mövzulara səpələnməsindən qaçmaq və
respublika üçün strateji cəhətdən
mühüm əhəmiyyət kəsb edən nəticələri
gözlənilən prioritet elmi-texniki istiqamətlərə
yönəltmək mümkün olsun.
Bununla yanaşı, elmi tədqiqatların
yalnız dövlət büdcəsi hesabına maliyyələşdirilməsi
məsələsinə arxayın olmaq düzgün hesab edilə
bilməz. Fundamental elm, dünya təcrübəsinin göstərdiyi
kimi, özü sərbəst pul qazana bilər və
qazanmalıdır. Bunun üçün təcrübədə
kifayət qədər sınaqdan keçirilmiş tədbirlər
mövcuddur (texnologiyaların transferi, lisenziyaların
satılması və b.). Məsələn, müxtəlif
profilli kiçik və orta şirkətlərdən ibarət
(konsaltinq, marketinq, lizinq, reklam, servis xidməti, sertifikasiya və
s.) şəbəkənin yaradılması
mümkündür. Bütün bunlar xüsusi iqtisadi zonada
bütövlükdə, vahid "xırda tədqiqat
biznesi" adlanan infrastruktur əmələ gətirir. Belə
həssas infrastrukturun məqsədi bu və ya digər
perspektivli elmi işlənilmə ideyasının sənədləşdirilməsindən
başlamış hazır məhsulun dizaynına, onun
sertifikat və satışınadək tam innovasion mənimsənilmə
tsiklini təmin etməkdən ibarətdir.
Elmi müəssisələrin
maddi-texniki bazasının modernləşdirilməsi
Respublikanın elmi müəssisələrində
əksər "sovet" dövründən qalmış
avadanlıq və digər cihazlar mövcuddur. Təbii ki, bunlar
köhnəldiyindən müasir tələblərə cavab
vermir. Vəziyyəti yaxşılaşdırmaq
üçün, fikrimizcə, "Azərbaycan
Respublikasının elmi müəssisələrin maddi-texniki
bazasının modernləşdirilməsi dövlət
proqramı" işlənib hazırlanmalı və qəbul
edilməlidir və akkreditasiya olunmuş elmi müəssisələr,
onların ehtiyacı, statusu və reytinqi nəzərə
alınmaqla ardıcıl təchiz edilməlidir.
Azərbaycan elmi
üçün kadrların hazırlanması, onların
ixtisaslaşdırılmasının artırılması və
sosial müdafiəsi
Azərbaycan Prezidentinin 10
aprel 2008-ci il sərəncamında qeyd edilmişdir ki,
"...ölkədə aparıcı alimlər nəslinin
ahıllaşması və gənc nəslin elmə
axınının zəifləməsi elmdə kadr
potensialının məhdudlaşması təhlükəsini
yaratmışdır". Bu sənəddə habelə
"...ölkənin elmi kadr potensialının yüksəldilməsi
və onun sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi"
məsələsi qarşıya qoyulur. Bundan irəli gələrək,
2010-cu ilin fevral ayında cənab Prezidentin
imzaladığı sərəncamla respublikada yuksək
ixtisaslı gənc istedadların dövlət himayəsi yolu
ilə hazırlanması nəzərdə tutulmuşdur.
Beynəlxalq elmi əməkdaşlığın
genişləndirilməsi Azərbaycan dövlətinin siyasətinə
xidmət etməlidir
Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin 10.04.2008-ci il tarixli sərəncamında tamamilə ədalətli olaraq qeyd edilmişdir ki, "Bizim ayrı-ayrı alimlərimiz tərəfindən dünyanın aparıcı elmi mərkəzləri ilə işgüzar əlaqələrin yaradılması, onların nüfuzlu konfranslarda iştirakı, elmin inkişafına gözlənilən effekti vermir". Çünki əcnəbi alimlərlə nadir təmaslar yaradıcı kollektivlərin uzunmüddətli elmi əməkdaşlıqını əvəz edə bilməz. Bu yalnız alimlərimizin ayrı-ayrı nüfuzlu forumlarda iştiraklarına rəğmən, müştərək nəşrlərlə məhdudlaşır və sıx elmi əməkdaşlığa çevrilmir. Zənnimizcə, beynəlxalq elmi əməkdaşlıq sistemli hal daşımalı və dövlət himayəsinə malik olmalıdır (hazırda o, əsas etibarilə, bu himayəni xarici fondların qrantları hesabına reallaşdırır). Bu istiqamətdə bir çox məsələlərin həlli zəruridir:
Azərbaycan elminin prioritet sahələrində müştərək elmi strukturların (laboratoriyalar, mərkəzlər və s.) yaradılması;
Dövlət tərəfindən akkreditasiya olunmuş elmi müəssisələrin nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlarda (UNESCO, İCSU və s.) koordinasiya edilən çoxtərəfli proqram və layihələrdə iştirakı.
Bu və ya digər tədbirlərin həyata keçirilməsi nəinki beynəlxalq elmi əlaqələrin möhkəmlənməsinə imkan verəcək, habelə dünya arenasında - elm aləmində - Azərbaycanın əməkdaşlığa hazır olan, sivil, mədəni inkişaf etmiş ölkə imicinin yüksəlməsinə xidmət edəcəkdir.
Akif ƏLİZADƏ,
Azərbaycan Milli Elmlər
Akademiyasının vitse-prezidenti,
Geologiya İnstitutunun
direktoru, akademik
Azərbaycan.- 2010.- 27 aprel.- S. 8.