Stress - emosional gərginlikdir

Narahat dünyamız o qədər gərginləşmişdir ki, insanın daşıdığı psixi yük gündən-günə, saatdan-saata artır. Qəzetdən, radiodan, televiziyadan, eləcə də ayrı-ayrı adamlardan alınan informasiyalar insana güclü təsir göstərir. Gözünün qabağında baş verən hadisələr isə onu hövsələdən çıxarır, güclü həyəcan keçirməyə, çıxış yolu axtarmağa, kimdənsə mənəvi yardım ummağa məcbur edir. Bu gün prokurorluğun, polis və təhlükəsizlik orqanlarının aşkarlıq naminə verilən məlumatları da ön cəbhədən gələn qara xəbərlər kimi əsəbləri gərginləşdirir.

Əlbəttə, burada stresdən, onun yaranmasından danışanda, özgə bostanına atılan daşla öz bostanına atılan daşın təsirini eyniləşdirmək ciddi səhv olar. Çünki, necə deyərlər, öz başın ağrımasa, özgənin başağrısını duya bilməzsən. Özgə kədərinə heyifsilənməklə kifayətlənmək mümkündürsə, öz başına gələn fəlakətdən "ah-uf"la yaxa qurtarmaq olmur. Ona görə də hər bir insan emosiyalarını idarə etmək məharətinə də yiyələnməlidir.

Fransız sözü olub həyəcan mənasını verən "emosiya" öz subyektiv çaları ilə aydın ifadə olunmuş bütün hissiyyat və həyəcan növlərini əhatə edən daxili və xarici qıcıqlandırıcıların təsirinə insanların reaksiyasıdır. Emosiyalar orqanizmin ayrı-ayrı tələbatı ilə əlaqədardır. Tez sönən, habelə uzun müddət davam edən emosiyalar adamların ali sosial tələbatı ilə yaranır və biz onları sadəcə olaraq "hisslər" adlandırırıq: intellektual hisslər, estetik hisslər, əxlaqi hisslər.

Öz mənşəyinə görə iki cür olan emosiyalar mənfi və müsbət səciyyə daşıyır. Müsbət emosiyalar insan tələbatının ödənilməsi - qələbə, sevinc, şad xəbər, müəyyən bir uğur nəticəsində yaranır. Mənfi emosiyalar isə bəd xəbər, uğursuzluq, qorxu, sabaha ümidsizlik, bir sözlə, insan tələbatının ödənilməməsi sayəsində əmələ gəlir. Adamların həyat fəaliyyətini bunlarsız düşünmək olmaz.

Çox mürəkkəb olan emosional proses effekt, emosiya, hiss, ehtiras və stress kimi vəziyyətləri əhatə edir. Bunlar bir-birindən şiddət, güc, davamiyyət baxımından fərqlənirlər. Elm sübut edir ki, adamda xarici aləm hadisələrinin təsirinə qarşı affekt, emosiya, stress, hiss, ehtiraslar bir növ mühafizə siqnalı rolunu oynayır. Belə siqnallarsız yaşamaq - ölmək deməkdir.

Şəxsin sosial həyatı prosesində instinktiv emosiyalar getdikcə zəifləyir, bunların əvəzinə ictimai, etik, estetik hisslər inkişaf edir. Bilavasitə psixi hadisələr olan affektlər, stresslər, hisslər, emosiyalar və ehtiraslar insanın ali əsəb sistemi ilə əlaqədardır. Həmin proseslərin təsir mexanizmini psixologiya elmi öyrənir. Lakin problemin etik tərəfi də olduqca böyük maraq doğurur.

Stress həmişə, əvvəllər deyildiyi kimi, orqanizmin yox, şəxsiyyətin psixofizioloji reaksiyasıdır. Onun yaranmasında təkcə soyuq və isti, aclıq və xəstəlik, həyat təhlükəsi və sağlamlığı itirmək qorxusu deyil, həm də inciklik, təqsir, qısqanclıq, abır-həya mühüm rol oynayır. Bu məsələyə ayrıca əsər həsr edən alimin (Emma Maksimovna Rutman. "Nado li ubeqat ot stressa?" Moskva, 1990) fikrincə, ilkin stresdən qaçmağa çalışmamalı, əksinə, onu müəyyən istiqamətə yönəltməyi, emosiyaları cilovlamağı bacarmaq, adamın fəallığını artıran ehtiras kimi başa düşmək lazımdır. Deməli, şəxsiyyətin stresi qiymətləndirməyi bacarmasından, ona öz fəal münasibətini bildirməsindən çox şey asılıdr. Belə ki, stresə qarşı nikbin mövqe tutmaq, özünü ələ almaq özünütərbiyədə böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Emosional stresin qarşılıqlı əlaqədə olan üç sistemi - üç mərhələsi müəyyən edilmişdir:

stress doğuran hadisənin qiymətləndirilməsi;

həmin hadisəyə, yaxud onun qiymətləndirilməsinə insanın fizioloji və biokimyəvi reaksiyası;

stresin səbəb və nəticəsini aradan qaldırmaq və gələcək mərhələdə ondan qaçmaq məqsədilə görülən tədbirlər.

Alimlər bu nəticəyə gəlmişlər ki, stresin əsasını çox vaxt onu doğuran hadisəyə münasibət təşkil edir. Təhlükənin obyektivliyinin necəliyi o qədər vacib deyil, başlıcası, onun necə qiymətləndirilməsidir. Qəfil və əsassız qorxu, yaxın adamın hərəkətlərinin düzgün şərh edilməsi, həqiqi ziyan və təhlükə baş vermədiyi halda bu barədə yalan məlumat da real təhlükə kimi stress üçün səciyyəvi olan fiziki və biokimyəvi təsir oyadır.

"Ah, mən bu dərdə dözə bilmərəm!" - deyə ölgünləşən, mənəvi dayaq tapmayan adamlar həmişə səksəkəli yaşayıb özlərini Demoklun at tükündən asılı olan iti qılıncı altında hiss edirlər. Belələri haqqında el arasında deyirlər: "Ölümə yaxın o adamdır ki, fikri ölümün yanındadır"; "Dəmiri nəm çürüdür, insanı qəm"; "Qorxan gözə çöp düşər" və s. Lakin həyatda bunun əksi daha qüvvətlidir: nikbin ruhlu adamlar hər cür çətinliyə sinə gərir, ən ağır kədər üz verdikdə belə özünü itirmir, şərə qarşı mərdliklə mübarizə aparır, qələbəyə inanır və nail olurlar. Vyetnamlılar "Bəlalar olmasaydı, qəhrəmanlar da olmazdı", başqırdlar "Cəsarət səadətin yarısıdır", türklər qaranquşa: "Nə üçün gah aşağıdan, gah yuxarıdan uçursan?" - deyiblər, o da: "Bəlanın bəzən altından, bəzən üstündən keçmək üçün", - sözlərini heç də təsadüfi söyləməyiblər.

Nikbinliyə çağırış fikrini xalq bayatısı da yaxşı ifadə edir:

Əziziyəm qəmdə gül,

Qəmdə danış, qəmdə gül.

Ağ gündə gülən könlüm,

Mərd igidsən, qəmdə gül...

Stresə birinci mərhələdə verilən reaksiya - qiymətləndirmə həmişə şəxsiyyətin reaksiyasıdır. Ona şüurlu münasibət bəsləyən hər kəs bütün imkanları səfərbərliyə almağı, dözməyi, emosiyaları ağla tabe etməyi öyrənməlidir. Emosional gərginliyin ikinci mərhələsində də, yəni fizioloji və biokimyəvi dəyişiklik zamanı, stress təkcə özü yox, həm də onun insan tərəfindən dərk olunması və qiymətləndirilməsi vasitəsilə təsir göstərir. Ruh ilə bədənin vəhdəti də məhz bu mərhələdə yaranır. Ağılla qəlbin, ruh ilə bədənin ayrılığını görkəmli şəxsiyyətlər haqlı olaraq bədbəxtliyin mənbəyi kimi qiymətləndirmişlər. Mirzə Şəfi Vazeh yazmışdır:

Ağlımla qəlbimin özgə yolu var,

Hər biri bir yolda puç edər məni.

Birisi sevdadan uzaqlaşdırar,

O biri sevdaya tuş edər məni.

Göründüyü kimi, yol ayrıcında qalmaq ağır dərddir. Bu yollardan hansını seçmək, hansı ilə getmək həm də yolçunun öz işidir. Əgər stresi də düşmən hesab etsək, ona qarşı mübarizənin alternativi ilə hesablaşmalıyıq. Başqa sözlə desək, düşməndən xilas olmağın iki yolu var: ya onu məhv etmək, ya da qaçıb canını qurtarmaq! Bu mənada, stresdən qaçmaq yox, onun inkişaf yolunu kəsmək, üçüncü mərhələyə çatmağa qoymamaq zəruridir. Stresin təkamülü gedişində "müdafiə reaksiyası, yaxud mübarizə və qaçış reaksiyası" terminlərinin formalaşması da bununla əlaqədardır.

Müxtəlif xasiyyətli adamlarla ünsiyyət zamanı informasiyanın çatdırılması qüvvətli emosiya oyada, eləcə də emosiyaların gərginliyini artıra bilər. Məsələn, tutaq ki, yaxın adamının toy məclisinə gedə bilməyən şəxs öz qonşusundan soruşur:

- Toy necə keçdi?

- Heç, bir balaca bədbəxtlik oldu...

- Necə?!

- Bəyi vurub öldürdülər.

Yaxın adamının fəlakətinin öz qohumuna bu cür laqeydliklə, soyuqqanlılıqla çatdırılmasının nə ilə nəticələnəciyini söyləməyə ehtiyac yoxdur. Ona görə də hər kəs verəcəyi xəbərin mahiyyəti ilə bağlı bunun xəbər veriləcək şəxsdə necə reaksiya doğuracağını da əvvəlcədən ölçüb-biçməlidir. Burada bəziləri etiraz edib deyə bilərlər: "Daha bəsdir nəsihət! Mən gönüqalın deyiləm ki, acı xəbərləri eşidəndə biganə qalım, heç tüküm də ürpəşməsin. Bu yolla qorunan sağlamlıqdan ölüm yaxşıdır!"

Elə bu cür münasibətin özü də informasiyaya, məsləhətə, özünütərbiyə metodları əleyhinə çıxmaq, ağla qarşı üsyan etməkdir. Belə düşünən varsa, unudur ki, özünün sağlamlığı qayğısına qalmamaqla o, yaxın adamlarının da emosiyalarının gərginləşməsinə, sağlamlıqdan stress, oradan da distresə şərait yaratmış olur.

Stresə qarşı ən yaxşı mübarizəni fiziki hərəkətdə görənlərlə razılaşmamaq olmaz: hərəkət - həyatdır.

Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatına görə, xəstəliklərin 45 faizi streslə əlaqədardır. Mütəxəssislərin bəziləri isə həmin rəqəmin ikiqat böyük olduğunu söyləyirlər. Poliklinikaya gələnlərin əksəriyyəti də sağlam olduqları halda emosional vəziyyətlərindən şikayətlənənlərdir.

Bəs nə etməli? Yaşayış yerini dəyişməli? Özünü informasiyadan məhrum etməli? Yoxsa axtarışdan, riskdən, ən yaxşı həyat uğrunda mübarizədən, gənc nəslin tərbiyəçisi olmaq ənənəsindən əl çəkməli? Bunların heç biri çıxış yolu ola bilməz. Etiraf edirik ki, kiçik bir məqalədə konkret çıxış yolu göstərmək, hazır resept vermək mümkün deyildir. Yalnız bunu deyə bilərik ki, "vuran əl sığallaya da bilər" sözləri indi, bu gün də aktual səslənir. Çünki emosional gərginliyin - stresin törəməsinə səbəb olan insanlar ona qarşı mübarizə aparmağa da qadirdirlər.

Davud DƏMİRLİ,

filologiya elmləri üzrə

fəlsəfə doktoru

Aərbaycan.- 2010.- 8 avqust.- S. 5.