Əsl həkim idi

...Rayondan Bakıya Topçubaşovu deyib gələn xəstə qadının böyük təbibi görcək ürəyində ümid qığılcımı yanır. Həkim bunu dərhal duyur və mehribanlıqla soruşur: "Haranız ağrıyır? Şikayətiniz nədəndir?" Xəstə həyəcanla cavab verir: "Sən ki Topçubaşovsan, hər şeyi özün bilirsən. Daha məndən niyə soruşursan?" Həkim sualı bir də təkrarlayır. Qadın da cavabında israrlı olur və inanmır ki, Topçubaşov onun üzünə bircə dəfə baxan kimi xəstəliyini müəyyən etməsin! İlk baxışdan adi, bəlkə də sadəlövh görünən bu hadisə dərin bilikli və fitri istedadlı həkim, professor, akademik haqqında böyük həqiqətləri dərk etmək üçün açar rolunu oynamağa qadirdir.

Ötən əsrin 20-ci illərinin əvvəlindən başlayaraq fasiləsiz altmış ildən çox bir zaman kəsiyində az qala əfsanələşən təbibə xalq məhəbbətinin əks-sədası bizim günlərədək gəlib çatır. Zaman keçir və 115 il əvvəl doğulmuş, 29 il əvvəl isə dünyasını dəyişmiş bu insanın xatirəsi qəlblərdən, yaddaşlardan silinmir.

Topçubaşov insanlar üçün əli şəfalı həkim, bütün dərdlərə çarə tapacaq loğman həddini keçərək artıq əfsanəvi bir varlığa çevrilmişdi. İnsanlar onu az qala ilahiləşdirir, mifləşdirirdilər. Xəstə onun yanına gələndə mütləq şəfa tapacağı barədə düşünürdü. Topçubaşovun adı gələndə ürəklər arxayınlaşır, üzlərə məmnunluq ifadələri qonurdu. Topçubaşov ümid və inamın ünvanı idi. Və bütün bunlar elə-belə, əsassız, səbəbsiz deyildi...

Akademik Mustafa bəy Topçubaşov qədim İrəvanın əsilli-köklü nəsillərindən birinin nümayəndəsi idi. 1895-ci il avqustun 5-də qoynunda dünyaya göz açdığı Göykümbət kəndi elə Topçubaşovların ata-baba malikanəsi imiş. Onların İrəvan şəhərində də mülkü olub. Atası Ağa bəy, anası Fatimə xanım, Mustafa və üç qardaşı burada yaşayıblar. Ailənin ikinci oğlu Mustafa tanınmış Azərbaycan rəssamı Mirzə Qədim İrəvaninin nəvəsi Mirzə Rza Qədimovun açdığı ibtidai məktəbdə oxuyub. 1904-cü ildə ibtidai təhsilini başa vurub gimnaziyaya daxil olub. 1914-cü ildə gimnaziyanı bitirib. Valideynlərinin onu uzağa buraxmağa ürəkləri gəlməsə də, Mustafa Kiyevə gedib və orada universitetin tibb fakültəsinə qəbul olunub. Gələcəkdə necə mükəmməl bir insan olacağı isə bu gəncin hələ təhsil aldığı illərdə özünü büruzə verib. Onun tələbəliyi siyasi mübarizələrin kəskinləşdiyi illərə təsadüf edib. Üçüncü kursda oxuyanda Oktyabr inqilabı baş verib. Rusiyanın digər şəhərləri kimi, o zaman Kiyevdə də qalmaq təhlükəli imiş. Onunla birlikdə oxumağa gedənlərin çoxu evlərinə dönüb. Bir neçə tələbə təhsilini davam etdirib. Onlardan biri də Mustafa bəy olub. Çətinliklərə dözüb, səylə dövlət imtahanlarına hazırlaşıb. Nə aclıq, nə də ölüm qorxusu onu yolundan döndərə bilib. Mustafa ata-anasının ona göndərdiyi cib xərcliyini tətilə gələndə geriyə qaytarırmış ki, mən orada təkəm, aldığım təqaüdlə dolana bilirəm. Nəhayət, dövlət imtahanlarını verib diplom alıb. Vətənə geri dönmək üçün qan-qadanın baş alıb getdiyi böyük məmləkətin neçə-neçə şəhərlərindən keçib, gah qatarla, gah da gəmi ilə yol gəlib. Yollarda isə səfalət, xəstəlik içərisində çırpınan, can verən insanları görüb. Axır ki, Vətəninə yetişib, onu gözləyən doğmaları ilə görüşüb.

1919-cu ildə təhsilini başa çatdıran gənc həkim Naxçıvan və Bakı xəstəxanalarında cərrahlıq edir. 1920-1923-cü illərdə ADU-nun (Azərbaycan Dövlət Universiteti) tibb fakültəsinin cərrahiyyə kafedrasında ordinator, 1923-1930-cu illərdə isə assistent vəzifələrində çalışır. 1930-cu ildə "Malyariya mənşəli splenomeqaliyanın klinikası, patologiyası və cərrahi müalicəsi" mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edir. Bu işin əhəmiyyətinə görə M.Topçubaşova professor adı verilir və o, Azərbaycan Tibb Universitetinin cərrahiyyə kafedrasının müdiri seçilərək ömrünün sonuna qədər həmin vəzifəni şərəflə yerinə yetirir.

Uzunmüddətli elmi axtarışlar, səylə aparılan tədqiqatlar nəticəsiz qalmır. Odur ki, dünya tibb elmində bir sıra yeniliklər də məhz bu Azərbaycan aliminin adı ilə bağlıdır.

M.Topçubaşov 1937-ci ildə dünya anesteziologiya elmi tarixində ilk dəfə olaraq orijinal keyitmə üsulunu - inyeksion efir-yağ narkozunu - anelgeziya üsulunu kəşf etdi. Bu metod sadəliyinə, hazırlanma və tətbiq texnikasının asanlığına, inhalyasion narkoz zamanı rast gəlinən bir sıra mənfi halların (dərin narkoz yuxusu, qanda narkotik maddələrin yüksək konsentrasiyada toplanması və s.) aradan qaldırılmasına imkan verdiyinə görə geniş tətbiq edilməyə başlandı. Efir-yağ qarışığı inyeksiyaları həm də öddaşı xəstəliyinin sancıları, travmatik şok, tetanus, qıcolma hallarında, müalicə və doğuş zamanı ağrısızlaşdırma vasitəsi kimi istifadə edilirdi. 1945-ci ildə SSRİ Xalq Səhiyyə Komissarlığı Elmi Tibbi Şurası tərəfindən Farmakologiya Komitəsinin iclasında efir-yağ qarışığının "Analgezin" adı altında istehsal edilməsinə icazə verildi.

Müharibədən söz düşmüşkən: Topçubaşov müharibə illərində Azərbaycan Xalq Səhiyyə Komissarlığı Hərbi Xəstəxanalar İdarəsinin baş cərrahı vəzifəsində çalışıb. Görkəmli alim SSRİ-də ilk dəfə olaraq təxliyə hospitallarının yaradılmasının təşəbbüskarı olub və bu təklif hərbi cərrahlıq işinin təşkilində uğurla istifadə edilib.

Həmin illərdə Mustafa bəy bir-birinin ardınca ağır cərrahiyyə əməliyyatları aparıb və yüzlərlə, minlərlə yaralı döyüşçünü ölümün pəncəsindən xilas edərək yenidən həyata qaytarıb. Onun başçılıq etdiyi klinikada müasir cərrahlıq problemləri - öd yolları xəstəliklərinin, xərçəngin cərrahi müalicəsi, travmatologiya məsələləri, bərpa cərrahlığı və s. xəstəliklər üzrə daimi axtarışlar aparılıb, yeni təkliflər irəli sürülüb.

Mustafa bəyin tutduğu vəzifələri və qazandığı titulları saymaqla qurtarmaz. Maraqlıdır ki, onun keçdiyi həyat yolundan bəhs edən sənədlərin özündə də təltifləri və fəxri adları sadalanarkən ardıcıllıq pozulur.

Müharibədən sonra professor M.Topçubaşov Azərbaycan SSR Səhiyyə Nazirliyinin baş cərrahı vəzifəsinə təyin edilir. 1945-ci ildə Azərbaycan EA-nın həqiqi üzvü seçilir. 1947-1949-cu illərdə Azərbaycan Respublikası Eksperimental Tibb İnstitutunda direktor vəzifəsində çalışır. Müxtəlif dövrlərdə iki dəfə (1951-1956 və 1969-1981) Azərbaycan Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti vəzifəsini daşıyır.

1954-cü ildə özü işlədiyi kafedrada operasion-auditoriya təşkil edir.

Əməkdar elm xadimi adını Mustafa bəy Topçubaşov 1940-cı ildə alır. 1960-cı ildə SSRİ Tibb Elmləri Akademiyasının akademiki seçilir. O, 1953-cü ildə Stalin mükafatı laureatı olur və 1975-ci ildə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı yüksək adına layiq görülür.

Yazıçı Anar çıxışlarının birində deyib: "Sovet dövründən əvvəl hörmətli adamlara müxtəlif cür xitab edirdilər, bəy, mirzə və ya əfəndi çağırırdılar. Məsələn, Əlimərdan bəy, Əbdürrəhim bəy, Üzeyir bəy, yaxud Mirzə Ələkbər Sabir, Mirzə Cəlil, Cavid əfəndi, Şaiq əfəndi və s. Sovet dövründə bu adlar get-gedə unuduldu, aradan qaldırıldı. Mənim xatirimdə yalnız iki adam qalıb ki, onlara "bəy" deyirdilər: Mustafa bəy Topçubaşov, bir də Üzeyir bəy Hacıbəyli".

Bəlkə bu adların yanaşı çəkilməsində də bir qanunauyğunluq var. Axı, bu adların sahibinin hər biri öz sahəsinin ən yüksək zirvəsinə çatmış şəxsiyyətlər idi.

Topçubaşovun musiqiyə olan sonsuz marağı onu Üzeyir bəy Hacıbəyli ilə yaxın dost etmişdi. Üzeyir bəy onu "təbabətin filosofu və bəstəkarı" adlandırırdı. Məclislərin birində dahi bəstəkar deyib:

- Əgər təbabəti musiqi kimi səsləndirmək mümkün olsaydı, bizim Mustafa bəy təbabət musiqisinin ən böyük bəstəkarlarından biri olardı.

Akademik Heydər Hüseynov ona etiraz edib:

- Təbabətin filosofu adı Mustafa bəyə daha çox yaraşır.

Üzeyir bəy cavab verib:

- Məncə, təkliflərimizi birləşdirsək, bizim doktorumuz narazı qalmaz. Qoy Mustafa bəy "təbabətin filosofu və bəstəkarı" olsun.

Üzeyir bəyin məsləhəti ilə M. Topçubaşov cərrahiyyə əməliyyatlarının əksəriyyətini musiqinin müşayiəti ilə keçirirmiş və bunun olduqca faydalı olduğunu dəfələrlə qeyd edirdi. O deyirdi: "Təbabət və musiqi bir-biri ilə qırılmaz tellərlə bağlıdır və bir zaman gələcək bir çox dərmanları musiqi ilə əvəz edib, insanları müalicə edəcəklər".

Mustafa bəyin qızı Zemfira xanım atalı günlərini belə xatırlayır: "Xəstələri müayinə və müalicə etməyə o öz həkimlik peşəsinin yalnız bir hissəsi kimi baxırdı. Həm də əhali arasında səhiyyə ilə bağlı təbliğat işləri aparır, yığıncaqlarda, cərrahların simpoziumlarında, iclaslarda iştirak edirdi. Onun iş vaxtı səhər saat 7-də başlayırdı. Axşamlar isə evə saat 7-dən tez gəlmirdi. Gecələr də gah xəstəxanada növbələrdə olur, gah təcili cərrahiyyə əməliyyatlarına çağırılırdı.

İllər keçirdi. Artıq evdə onun yolunu yalnız həyat yoldaşı yox, həm də üç övlad gözləyirdi. Ailəmizin ilki İbrahim bəy ana babamızın adını daşıyırdı. Biz əkiz qızlar - mən və bacım Elmira ondan üç yaş kiçik idik. Ağlımız kəsəndən evdə ab-havanı belə gördük: atam bütün günü məşğul idi. Evə gəlib yemək yeyəndən sonra iş masasının arxasına keçirdi, ya da təcili xəstələrə baxmağa çağırılırdı. Atamın işləri çox olduğundan bizimlə əsasən anamız məşğul olurdu. Tez-tez muzeylərə, teatra gedirdik. Anam özü də tanınmış rəssam, əməkdar incəsənət xadimi idi".

El məsəli var ki, böyük şəxsiyyətlərin böyük də düşmənləri, bədxahları, gözügötürməyənləri olur. Mustafa bəyin də şan-şöhrətindən narahatlıq hissi keçirənlər, xalqın sevgisinə qısqananlar həmişə çox olub. Lap cavanlıq yaşlarından böyük gələcəyini görənlər Topçubaşovu "KQB"nin "çəngi"nə salmaq ehtirası ilə yanıblar. Hər kəlməsində, hər hərəkətində siyasi səhv axtarır, onu xalq düşmənləri sırasına qoşmaq istəyirdilər. Gənc həkim və alimə damğa vurmaq üçün o qədər səbəb tapırdılar ki!.. Bunun üçün elə onun soyadından "yapışmaq" kifayət edirdi. Həkimin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin sədri olmuş Əlimərdan bəy Topçubaşovla qohumluq əlaqələrini aydınlaşdırmağa, təsdiqləməyə can atırdılar. 1930-cu illərdə gənc Topçubaşovu incitməkdən ötrü bundan yaxşı bəhanə ola bilərdimi? Odur ki, günlərin bir günü Mustafa həkimi DTK-ya çağırıb sorğu-suala tuturlar: "Əlimərdan bəy Topçubaşovla qohumsunuz?" "Yəqin ki, qohumuq, - deyir. - Amma mən onu şəxsən tanımıram".

Bu söz-söhbət o zaman Azərbaycana rəhbərlik edən Mircəfər Bağırova çatır. Bağırov Mustafa bəyə böyük hörmət bəsləyirmiş. Ona görə də qətiyyətlə deyib: "Bizim bircə Topçubaşovumuz var. Onu rahat buraxın". Bu isə Mustafa bəyi həbs etdirmək üçün onun hər sözündə, hər kəlməsində siyasi səhv axtaranlara sərt mesaj olub.

M.Topçubaşov repressiya illərinin bəlalarından salamat qurtarsa da, çox təəssüflər olsun ki, bəzilərinin böyük təbibi ləkələmək cəhdi sonrakı illərdə də davam edib. Onun paxıllığını çəkənlər, fürsət düşdükcə incidən, haqqını tapdalamaq istəyənlər kifayət qədər idi. Hətta bu şəxsiyyətin sadəlik və təvazökarlıq kimi yüksək keyfiyyətlərində də mənfi çalarlar axtarırdılar. Belələri görkəmli alimi respublikanın rəhbərinin gözündən salmaq üçün də çox cəhd ediblər. 1995-ci ildə M.Topçubaşovun 100 illik yubiley mərasimində çıxış edən ulu öndər Heydər Əliyev böyük təbibin şəxsiyyətini açıqlayan bir neçə məqamı xüsusi vurğulamışdı: "Mustafa bəy Topçubaşov anadan ziyalı kimi doğulubdu. Onun ziyalılığı təkcə elmində yox, xasiyyətində, davranışında, insanlara münasibətində idi... Xatirimdədir, bir dəfə bir nəfər mənim yanıma gəlib dedi ki, Mustafa bəy Topçubaşov akademiyada özünü elə aparır ki, elə bil heç vitse-prezident deyildir. Mən dedim, nə olubdur ki? O dedi ki, Mustafa bəy Topçubaşov akademiyanın bufetində oturur, hamı ilə birlikdə yemək yeyir. Dedim, burada nə var ki?.. Demək, insanlar başqa cür də düşünürlər.

Bu, onun alicənablığının, ziyalılığının parlaq təzahürüdür. İnsanlar var ki, bir xırda vəzifə tutan kimi ya evində, ya da dövlət işində özlərinə xüsusi xidmət tələb edirlər... Lakin xalqına bu qədər xidmət etmiş adam, həmin o Elmlər Akademiyasının bünövrəsini qoyanlardan biri bu cür təvazökar həyat keçirirdi".

Ulu öndər o zaman həmin mülahizələri söyləyənlərə təəccüb edir və bu böyük insanın təvazökarlığına görə ona hörməti bir qədər də artır.

Lakin bədxahlar "fəaliyyət"lərindən əl çəkmirdilər. Respublika rəhbərinə dəfələrlə deyirdilər ki, Mustafa bəy Topçubaşov artıq qocalıb. Bəlkə o, istefaya getsin, yaxud kafedra müdirliyini başqa adama tapşırsın? Topçubaşov akademiyanın vitse-prezidenti olduğu zaman da Heydər Əliyevə belə "təklif"lərlə müraciət edirdilər.

Ulu öndər isə belələrinə qətiyyətlə cavab verirdi: "Dediyiniz o qanun-qaydalar Mustafa bəy Topçubaşova aid deyil. O, elə bir insandır ki, o, elə bir fədakar adamdır ki, həyatının, yaşının son dəqiqəsinə qədər göstərdiyi fəaliyyət bizim üçün gərəkli və əhəmiyyətlidir".

Ümummilli lider Heydər Əliyev Mustafa bəy Topçubaşovu həmişə yüksək qiymətləndirmiş, onun Azərbaycan xalqı qarşısındakı xidmətlərini və dünya təbabət elminə verdiyi töhfələri layiqincə dəyərləndirmişdir. Bu səbəbdən də həmişə böyük təbib və alimi yersiz hücumlardan və təqiblərdən qorumuşdur. Topçubaşovun 100 illik yubileyi qeyd edilərkən ulu öndər demişdir: "Mustafa bəy Topçubaşov nadir bir sima və nadir bir insan olmuşdur. Adamlar üçün ən vacib olan sahə - onların sağlamlığının qorunması, insanların xəstəliklərdən xilas olması, sağlam insan yetişdirilməsi cəmiyyət üçün həm keçmişdə, həm indi, həm də gələcəkdə mühüm olan sahədir. Mustafa bəy Topçubaşovun öz fəaliyyətini məhz bu sahəyə həsr etməsi heç də təsadüfi deyil. Bu, onun daxili mənəviyyatı ilə bağlıdır. Bütün həyatı, yaradıcılığı, fəaliyyəti göstərir ki, o, şüurlu olaraq bu sənətdən başlayıbdır. Ancaq yaşadıqca, yaratdıqca onun fəaliyyət dairəsi genişlənib, böyük alim, ictimai-siyasi xadim olubdur. Azərbaycan xalqının formalaşmasında, milli təfəkkürün inkişafında, xalqımızın ağır xəstəliklərdən qurtarmasında, elmimizin, təhsilimizin inkişafında böyük xidmətlər göstəribdir".

M.Topçubaşov güclü iradəyə, zəngin mənəvi aləmə malik şəxsiyyət idi. Bütün həyatı sevgidən ibarət idi - millətinə, xalqına, insanlara sevgidən! 1969-cu ildə böyük alimin yeganə oğlu, tanınmış cərrah İbrahim bəy ürək xəstəliyindən 45 yaşında vəfat etdi. Oğlunun yeddisi gününün səhəri ömür-gün yoldaşı dünyasını dəyişdi. Qızı Zemfira xanım xatirələrində yazır ki: "Atama onlarsız çox ağır oldu. O, yeganə oğlunu deyil, həm də tələbəsini, həmkarını itirmişdi. Saatlarla içinə qapanar, dərdləri ilə baş-başa qalardı. Nə etsək də, faydasız idi. Sanki o, həyatının hər anında yenə anamla, qardaşımla birlikdə idi. Öz-özünü ovundurardı, acılarından bir kimsəyə zərər gəlməsini istəməzdi". Həyat yoldaşı Reyhan xanım həmişə deyərmiş ki, Mustafa bəy öyünülməyə nifrət edərdi. Vətənə, millətə sevgi və xidmət haqqında heç danışmazdı, amma bütün həyatı boyu Vətəninin, millətinin xidmətində idi.

Akademik M.Topçubaşov 62 illik əmək fəaliyyəti dövründə 100 minə yaxın cərrahiyyə əməliyyatı aparıb. O, faktiki materialları, elmi səviyyəsi və təsvirləri ilə seçilən 5 cildlik "Xüsusi cərrahlıq" kitabının, 7 monoqrafiyanın, 200-dən artıq elmi işin müəllifi olub.

Maraqlıdır ki, bu gün heç kəs Topçubaşov haqqında keçmiş zamanda danışmır. Çünki ondan dərs almış yüzlərlə gözəl həkimimiz və onların arasında Topçubaşov ailəsinin yeni nümayəndələri də var. Çünki onun sağaldıb həyata qaytardığı insanların özləri dünyasını dəyişmiş olsa da, övladları, nəvələri yaşayır və yaddaşlarında böyüklərdən eşitdikləri həkim əfsanəsini (əslində, həqiqətini) yaşadırlar. Qısası, Mustafa bəy Topçubaşovun unudulmamasının çox səbəbləri var. Fikrimizcə, bunların ən başlıcası onun gerçək həyatda yaratdığı əsl həkim obrazıdır.

İradə ƏLİYEVA

Azərbaycan.- 2010.- 20 avqust.- S. 4.