Xan Şuşinskinin səs möcüzəsi

İnsan dünyaya göz açandan musiqi ilə dostlaşır. Musiqi onu bütün həyatı boyu müşayiət edir. Ana laylasını eşidəndə oxumaq istəyi baş qaldırır. Körpə uşaq anasının laylası altında rahatlıq tapır və yuxuya gedir. Bəzən də elə olur ki, anasının laylasını özünün körpə zümzüməsi ilə müşayiət edir. Hərdən körpə böyüyəndən sonra da oxumaq həvəsini itirmir. Elə bir adam tapmaq olmaz ki, oxumağa meyilli olmasın... Səsi olan da, olmayan da oxuya bilməsə də, zümzümə etməyi xoşlayır. Və bu oxumaq həvəsi onu hətta müğənniliyə də aparır.

Hamı nə vaxtsa səs tellərinin açılacağı xəyalı ilə yaşayır, müxtəlif "səsaçan vasitələrin" tətbiqinə çalışır. Səsi olan xanəndələr qida rasionlarında səsə ziyanlı yeməklərdən boyun qaçırırlar. Deyilənlərə görə, sənət aləmində səsinin gözəlliyinə, diapazon genişliyinə görə tayı-bərabəri olmayan Xan Şuşinski düyü xörəyi yemirmiş. Deyirmiş ki, düyü səs tellərini qurudur, oxumağa əngəl törədir. Xan əmi rütubətli havada müəyyən muğamları oxumaqdan vaz keçirmiş. İstedadlı musiqi tədqiqatçısı Firudin Şuşinski danışırdı ki, Tərtər rayonunda çal-çağır, şənlik məclislərinin birində Xan əmidən "Çahargah" muğamı oxumasını xahiş edibmiş. Firudinin sözünə həmişə hörmətlə yanaşan Xan əmi bu dəfə Firudinin təklifinə əməl etməyib deyib ki, "Firi bala, rütubətli hava həmin muğamın oxunması üçün məsləhət deyil. Ona görə ki, səs telləri rütubətli havada çevikliyini itirir və xanəndənin "sözünə baxmır".

Xan əminin səs dərmanı ətirli Azərbaycan çayı idi. O, oxumağa başlamazdan qabaq stəkandakı təzədəm, ətirli çayı qoxulamaqla səsini kökləyərdi. Xan əmi radioya canlı konsert verməyə gələndə də özü ilə gətirdiyi kəmşirin çayın "dadına baxandan" sonra oxumağa başlardı. Ötən əsrin 50-ci illərində radio ilə verilən konsertlərdə xanəndələr indikindən fərqli olaraq canlı ifa edərdilər. Müğənnilər öz səslərinə arxayın olduqdan sonra oxuyardılar. Xan əminin səsi İlahidən gələn səs idi. Oxuyanda bəzi müasir xanəndələr kimi qışqırıq qoparmazdı. Məlahətli səsi dinləyənləri heyran qoyardı. Tarın zil pərdələrində oxuyanda da ağzını elə açardı ki, badamcıqları yox, cəmi 4-5 qabaq dişi görünərdi. Onun bal səsi öz mənbəyini sanki kosmik fəzadan götürürdü. Ona görə də özü kimi yaraşıqlı, bənzərsiz səsi qəlbləri riqqətə gətirirdi. Yaşlı qohumlarım danışırdılar ki, Xan Şuşinski Mircəfər Bağırovun göstərişi ilə Bakıya köçəndən sonra ilk konsertinə insan axını çox güclü olduğundan növbədə dayananların sırasına atlı milisionerlər nəzarət edirmiş. Saysız-hesabsız fanatları səhərçağı Xan əmini hətta kənardan görmək üçün filarmoniyaya gedən yol boyu düzülüb böyük xanəndənin gəlib keçməsini gözləyirdilər. Ötən əsrin ortalarında Moskvanın konsert salonlarının birindən televiziya ilə yayımlanan bir konsertdən qabaq ifaçılara paylanan not kağızlarında oxunan əsərin not klavirlərində kişi və qadın səsləri üçün nəzərdə tutulmuş tonallıqlar qarışıq salındığından Xan əmi qadın səsləri tonallığında oxumalı olmuşdu. Bundan xəbər tutan təşkilatçılar çox dərin narahatlıqlar keçirsələr də, konkret tədbir görə bilməmişdilər. Konsert başlamışdı. Həmin konsertin efirə yayımlanan lent yazısına indi də baxa bilirik. Söhbət Şövkət Ələkbərova, Sara Qədimova və Xan Şuşinski kimi mahir sənətkarların iştirak etdiyi konsertdən gedir. Səid Rüstəmovun dirijorluq etdiyi xalq çalğı alətləri orkestrinin müşayiəti ilə "Qarabağ şikəstəsi" yuxarı tonallıqda ifa olunurdu. Xan əmi heç bir şey olmayıbmış kimi, qadın səs tonallığında çox rahat və çətinlik çəkmədən oxuyurdu. Həmin konsertin şahidi olan böyük bəstəkar Tofiq Quliyev bu hadisəni heyranlıq hissi ilə nağıl edirdi. O deyirdi: "Həmin konsertdə Xan əmi özünə xas arxayınlıqla və çox gözəl oxudu. Səsi yüksək registrlərdə insanı heyrətə gətirən çalarlara bürünmüşdü. Əsasən ruslardan və xarici ölkə vətəndaşlarından ibarət dinləyici auditoriyası Şövkət Ələkbərovanın, Sara Qədimovanın və ən başlıcası, Xan Şuşinskinin tamaşaçıları heyran qoyan səs tembrinin bənzərsizliyindən vəcdə gələrək Azərbaycanın mahir ifaçılarının ifa mədəniyyətini sürəkli alqışlarla dəyərləndirmişdilər. Hamını Xan əminin İlahidən gələn səsi məftun qoymuşdu.

Xan əmi gənc ifaçılara səslərini soyuqdan qorumağın vacibliyini başa salmağı özünə borc bilirdi".

Qarabağda çox baməzə musiqiçi yaşayırmış. Bəy nəslindən olan həmin kişinin adı Abbasqulu ağa imiş. Özünü bolşeviklərin təqiblərindən qorumaq üçün tarzənlik edirmiş. O, səsinin açılması üçün çıxış yolunu daim yumurta içməkdə görən ortabab xanəndənin rəvan səslə oxuya bilməməsinin səbəbini soruşanda həmin "xanəndə" demişdi: "Evimizdə təzə yumurta olmadığına görə yumurta içə bilməmişəm, odur ki, səsim yaxşı işləmir". Qeyzini güclə saxlayan Abbasqulu ağa belə deyibmiş: "Ə, adamsan, adam oğlusan, bir şeyi bil ki, çiy yumurta içməklə səs düzəlmir. Əgər yumurta içməklə səs düzəlsəydi, onda toyuqların yumurtlayan yeri gündə üç-dörd dəfə "Kürd Şahnaz" oxuyardı. Bəs nə vaxt ağlını başına yığacaqsan?"

Sən demə, Abbasqulu ağa səsin yaxşı çıxmasının səbəbini yumurtada görməməklə özünün vokal sahəsindəki biliyini nümayiş etdirirmiş.

Çaykovski adına Moskva Dövlət Konservatoriyasının vokal fakültəsinin dekanı, Rusiyanın xalq artisti tenor Pyotr Skuçenko deyir ki, hər bir tenor, istər lirik tenor, istər dramatik tenor olsun, yuxarı oktavanın yuxarı registrində "do" notunu götürə bilməlidir. Belə ifaçılar barmaqla sayılan qədərdir. Səsin başlıca tərkib hissəsi onun tembral bəzəyidir. Bu, təbiətdən gələn bir şeydir. Çiy yumurtanın səsə xeyrini düşünmək mənasızlıqdır. Yumurtanın sarısı və ağı böğazın selikli qişasını qurudur və ifaçının normal oxumasına imkan vermir. Səs mütəxəssislərinin fikrincə, müğənni tamaşadan bir neçə saat əvvəl heç nə yeməməlidir ki, qarın presi rahat olsun. Böyük rus tenoru Sergey Lemeşev tamaşaya bir gün qalmış danışmaqdan da imtina edirdi ki, səs telləri yaxşı dincəlsin. Gürcüstan Opera və Balet Teatrından Bakıya qastrol səfərinə dəvət almış tanınmış dramatik tenoru ondan intervü götürmək üçün gələn jurnalistlərlə ancaq him-cimlə və çox astadan danışırdı. Lakin nədənsə hər dəfə səhnəyə çıxanda final notlarını götürə bilmirdi. Cüzeppe Verdinin "Aida" operasında fironun sərkərdəsi Rdamesin ariyasının sonluğu acınacaqlı qurtarırdı. Ya səsi ilişir, ya da "xoruz" buraxırdı. Pəhriz gözləmək hallarından istisnalar da məlumdur. Məsələn, Azərbaycan muğam operasının bənzərsiz solisti Əlövsət Sadıqov üç boşqab yağlı bozbaş, üstündən də 1 kiloqram dondurma yeməmiş səhnəyə çıxmazmış... Müğənninin oğlu Nadir Sadıqov danışırdı ki, "Atam bir gün tamaşadan çox qanıqara qayıtmışdı. Səbəbini soruşanda demişdi: "Tamaşadan qabaq üç yox, iki boşqab bozbaş yediyimə görə yaxşı oxuya bilmədim". Yeri gəlmişkən onu da deyim ki, çox zil muğam notları ilə zəngin olan Şah İsmayıl partiyasını Əlövsət Sadıqov kimi nöqsansız oxuyan müğənni olmamışdır, yəqin ki, olmayacaq da! O, Şah İsmayılın partiyasını böyük cəsarətlə oxuyurdu. Şaqraq zəngulələri adamları vəcdə gətirirdi. Tarın qəmiş pərdəsində xarüqəli səs imkanları nümayiş etdirirdi. Respublikanın xalq artisti, bənzərsiz Həqiqət Rzayeva - Ərəbzəngi ilə tərəf-müqabil səhnəsində Əlövsətin şaqraq zəngulələri, qaltanlı səs xüsusiyyətləri ilə xüsusi bir musiqi aləmi yaradırdı. Tamaşaçı alqışlarının ardı-arası kəsilmirdi. Ə.Sadıqovun yuxarı registrlərdə asanlıqla oxuması tamaşaçılara xüsusi zövq verirdi. Səsi çox dolğun və nüfuzedici idi. Əlövsət dünyadan köçməklə Şah İsmayılı da özü ilə apardı. O, toy müğənnisi yox, səsinin gücünə və tembr genişliyinə görə əsl opera müğənnisi idi. Müasir Şah İsmayıllar böyük ifaçı Ə.Sadıqovun ifa ənənələrini öyrəndikcə öyrənməlidirlər. Onun səsi bir Tanrı ərməğanı idi. Çox təəssüf ki, ifaçılıq irsi öyrənilmir, ifa xüsusiyyətləri tədqiq olunmur. Deyəndə ki, ifaçı səsini qorumalıdır, adamda belə bir fikir yaranır: gərək səs olsun ki, onu qorusun! Səs olmayanda onun çıxarılmasına heç nə kömək etmir. Orta nəslin nümayəndələri yəqin ki, ötən əsrin ortalarında Dunayevskinin musiqisi əsasında "Mosfilm" kinostudiyasında istehsal olunmuş "Şən uşaqlar" musiqili komediyasındakı meşşan qadının öz səsini yumurta içməklə düzəltməsi kadrlarını yaxşı xatırlayırlar. Filmdəki meşşan qadının piano arxasına keçib bir tas çiy yumurtanı tədricən içməklə səsini düzəltməsi məqamlarına baxıb xeyli gülüblər. Ona görə ki, hər dəfə çiy yumurtanı yanındakı büstün burnuna vurub sındırmaqla içəndən sonra səsqoyma məşqini davam etdirən həmin qadının sonda səsi qalınlaşaraq kişi bariton səsinə çevrilir. Telekanalların birində müğənnilərin səslərini qorumalı olduqları barədə fikir söyləniləndə "toy kralı" taxtından salınmış Səməd Səmədov adlı birisi deyirdi ki: "Mən dondurma da yeyirəm. Soyuq su da içirəm. Amma səsimə heç nə olmur. Nə olasıdır ki?" Müğənninin səsi var ki, soyuq şeylərin təsirindən batsın?! Sağ olsun kompüter oyunbazlıqlarını çıxaran alimlər. Dəllək saç düzəldən kimi, onlar da səs düzəldirlər. İstəsələr, kişi müğənnini qadın müğənni səsi ilə də oxudarlar.

İndiki dövrdə Rusiyanın telekanalları ilə verilən konsertlərdə danışıq səsi ilə "oxuyan" azmı "müğənni" var?

Deyilənlərə görə, bas səsli müğənnilərdən biri tamaşa günü ayaqlarını üç-dörd saat buzlu suda saxlamaqla çox bəm notlarda səsinin yaxşı gurulmasına çalışır. Əgər başqa birisi ayaqlarını buzlu suda bir saat saxlasa, yəqin ki, ən azı, sətəlcəm xəstəliyinə düçar olar.

Deməli, səsin yaxşı səslənməsi üçün müəyyən bir resept yoxdur. Kiçik diapazonlu səsi qorumamaq da olar. Belə səs hamıda var. Azərbaycanın biznes-şou aləmində bütün oxuyanlar kiçik diapazonlu zəif səslilərdir. Mikrofon olmasa, onların heç biri oxuya bilməz! Oxusa da, xoşa gəlməz! Rəhmətlik Abbasqulu ağa belə "müğənnicikləri" görsəydi, bu dəfə belə deyərdi: "Ə, adamsan, adam oğlusan. Əvvəla, adam bu səslə oxumaz! Özünə hörmət etməsə də, onu dinləyənlərə hörmət edər!"

Arif HÜSEYNOV

Azərbaycan.- 2010.- 21 avqust.- S. 5.