Bu yerlərin abidələri minilliklərin yadigarı idi

Qubadlının işğalından 17 il keçir...

Bir zamanlar duyğularımıza sığal çəkən yurd yerləri bu gün hicrana, ayrılığa, dərdi-möhnətə düçar olmuşdur. Belə yurdlarımızdan biri də Cəbrayılla Füzulinin ardınca erməni vandalizminin qurbanına çevrilmiş Qubadlıdır. O Qubadlı ki bir vaxtlar ziyarətinə gedilən "Gavur dərəsi"ndəki dördüncü yüzilliyin yadigarı olan ibadətgah, V əsrdən qalma "Qalalı" və "Göyqala" abidələri, XIV əsrin yadigarı "Dəmirçilər türbəsi", Hacı Bədəl, Laləzar körpüləri, eləcə də Əyin, Yusifbəyli, Seytas, Qarağaclı, Xocamsaxlı kəndlərindəki digər abidələr və tarixin yaddaşı, maddi-mədəniyyət nümunələri, əvəzsiz təbii sərvətləri ilə tanınırdı.

Qubadlı vətənimizin həm aranını, həm də dağını özündə birləşdirən coğrafi məkanlarımızdan biridir. Rayonun ərazisi təbiət etibarilə əsasən dağlıqdır. Qarabağ silsiləsinin cənub-qərb (Topağac dağı - 2010 m., Pirdağ - 1316 m.), Bərgüşad silsiləsinin şərq (Qartız dağı - 1277 m.) və Qarabağ yaylasının cənub-şərq (Qurbantəpə dağı - 1075 m.) hissəsinə daxildir. Qarabağ yaylasının cənub-şərq qurtaracağı olan Yazı düzü (Bazarçay və Həkəri çayı arasında) ərazisində 450 metrədək düzənliyə enir və bu ərazidə Qarabağ silsiləsi maili və dalğalı İncə düzünə keçir.

Rayonun ərazisində bir sıra əlvan metallar yatağı olub. Burada Antropogen çöküntüləri yayılıb. Əqiq yatağı olması barədə səhih məlumatlar vardır. İqlimi əsasən mülayim isti, quru subtropikdir.

Qubadlının çayları barədə söz açarkən Bazarçay və Həkərinin adları ilk olaraq çəkilir. Digər kiçik çaylar onların qolları sayılır (Kiçik Həkəri və MeydandərəsiE). Həmin çaylardan əsasən suvarma üçün istifadə olunub. Burada əsasən qəhvəyi dağ-meşə torpaqları yayılıb. Əsas bitki örtüyü kolluq və seyrək meşəli çəmənlərdir. Dağ meşələrinin (burada əsasən fıstıq, palıd, vələs vardır) sahəsi 13,2 min hektardır. Düşmən boz kəkliyi, turacı, qırqovulu, göyərçini, çox güman ki, bu yerlərdən perik salmaq gücündə deyil, çünki onların yuvaları dağılsa da, Qubadlının səmalarını süzürlər...

Tarixi minilliklərə gedib çıxan qədim Qubadlı ellərinin işğal altında olduğu illərdə təbiətinə tutulan divan, bu yerlərdə törədilən vandalizm ilk növbədə özünü tarixi-mədəni və dini abidələrdə ermənilərin qoyduğu izlərdə göstərir.

Qubadlının işğalı təkcə rəsmi rəqəmlərlə ifadə oluna bilməz. Bu ulu və qədim yurd yerinin tarixini özündə qoruyub saxlayan abidələr, daşlaşmış yaddaşlar ermənilərin qanlı əlləri ilə məhv edilərək saxtalaşdırılmış, alban mənşəli abidələrdəki nişanələr özgəninkiləşdirilmişdir. 1993-cü il avqust ayının 31-də Ermənistanın təcavüzkarlığının qurbanı olan Qubadlıda Azərbaycan tarixinin dəyərli nümunələri qaldı.

Rayonun ərazisində tarixi qədim dövrlərə qədər gedib çıxan 12 maddi mədəniyyət və dini abidələr vardı. İşğala məruz qalan təkcə tarixin yaddaşı abidə-qalalar deyil, 94 kənd və qəsəbədə əhaliyə 200-dən artıq mədəni-məişət obyekti, 111 mədəni-maarif ocağı, o cümlədən 60 kitabxana, 10 mədəniyyət evi, 28 klub, 23 kino-qurğu, eləcə də 6 avtoklub xidmət göstərirdi. Rayonda ticarət müəssisələrinin sayı 125-ə çatmış, iaşə obyektləri isə 96 idi. Qubadlı Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyinin mühüm əhəmiyyəti vardı. Burada qorunub saxlanan tarixin nadir incilərinin sayı 5 mindən çox və həm də qədim idi.

Qubadlının inzibati rayon kimi təşkili sovetlər dönəminə təsadüf etsə də, qədim yaşayış məntəqələrindən biri olub. 1933-cü ildə rayon mərkəzi kimi yaradılsa da, 1963-cü ildə ləğv edilərək ərazisi Zəngilanla birləşdirilib. Bir ildən sonra Qubadlı yenidən rayon mərkəzinə çevrilib. 802 kv.km. ərazini əhatə edən bu dağ rayonunun mərkəzi Qubadlı şəhəri idi. Şəhər işğala məruz qalanda əhalisinin sayı 56 min nəfərdən çox olub. Bərgüşad çayı Qubadlını iki hissəyə ayırsa da, Araz kimi həsrət simvolu deyil, birlik, bütövlük rəmzinə çevrilmişdi.

Rayonun əhalisinin məşğuliyyəti əsasən kənd təsərrüfatı və heyvandarlıq olub. Torpaqlarının 33629 hektarı kənd təsərrüfatına, 13958 hektarı isə əkinə yararlı hesab olunurdu. Ərazisinin 13,2 min hektarı meşələr idi ki, burada da kəsilməsi qadağan olunmuş nadir ağaclar var idi. Ona görə də burada dövlət qoruğu yaradılmışdı.

Qubadlı paytaxt Bakıdan 400 kilometr məsafədə yerləşir. O, Ermənistanla 120, Dağlıq Qarabağla 42 kilometrlik sərhəd zolağına malikdir. Eyni zamanda, Laçın, Cəbrayıl və Zəngilan rayonları ilə həmsərhəd olan Qubadlıda son illər təkcə kənd təsərrüfatı deyil, sənaye də inkişaf yoluna çıxmışdı. Rayonda 31 süd-əmtəə ferması (27-si tam mexanikləşdirilmişdi), yağ-pendir zavodu fəaliyyət göstərirdi. Ümumiyyətlə, Qubadlıda 62 idarə və müəssisənin fəaliyyət göstərməsi rayonun son illər sosial-mədəni sahədə inkişafına xeyli təsir göstərmişdi. Təhsil sahəsində əldə edilənlər burada fəaliyyət göstərmiş 21 orta, 15 natamam, 15 ibtidai, 1 əyani və 1 qiyabi orta-texniki məktəbdə çalışan 1280 müəllimin əməyinin nəticəsi hesab olunub. Qubadlının işğalından ötən müddət ərzində respublikamızın keçdiyi inkişaf yolu, xüsusən Azərbaycan Prezidenti, Ali Baş Komandan İlham Əliyevin Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli istiqamətində apardığı qətiyyətli mübarizə deməyə əsas verir ki, zəbt edilən ərazilərimiz düşməndən azad olunacaqdır.

Məhəmməd NƏRİMANOĞLU

Azərbaycan.- 2010.- 29 avqust.- S. 4.