Açılmamış
səhifələrin tədqiqatçısı
Xalqımızın milli-mənəvi
dəyərlərinin qorunmasında, tariximizin,
mədəniyyətimizin obyektiv tədqiqi və
təbliğində müstəsna əhəmiyyətə malik
Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin təşəkkülü
və inkişafı, onun mühüm mədəni-maarif
ocağına, elmi-tədqiqat müəssisəsinə
çevrilməsi uzun illərdən bəri
fəaliyyətini bu zəngin məbədlə bağlayan bir
neçə tarixçi nəslinin fədakar əməyinin
nəticəsidir. Qədim tariximizin qoruyucusu
və təbliğatçısı, eləcə də
tədqiqatçısı olan bu insanlar arasında 1998-ci
ildən bu muzeyin direktoru vəzifəsində
çalışan tarix elmləri doktoru, akademik Nailə
Vəlixanlının xidmətləri də xüsusi qeyd
olunmalıdır. Bu günlər elmi ictimaiyyət Milli
Azərbaycan Tarixi Muzeyinin 90 illik yubileyi ilə yanaşı,
AMEA-nın vitse-prezidenti, akademik Nailə Vəlixanlının
da yubileyini qeyd edir.
Nailə Vəlixanlı 1940-cı il dekabr
ayının 25-də Bakı şəhərində,
Azərbaycanın tanınmış mədəniyyət
xadimi, xalq artisti Məmmədəli Vəlixanlının
ailəsində dünyaya göz açmış,
sənətə, sözə yüksək qiymət
verilən, sevilən bir mühitdə böyümüşdür.
Onun ibtidai və orta təhsil aldığı
132 nömrəli məktəb Bakının ən qabaqcıl
təhsil ocaqlarından sayılırdı. Burada dərs
deyən müəllimlərin yüksək bilik və
intellekti sayəsində orta təhsilini uğurla başa
çatdıran N.Vəlixanlı 1958-ci ildə Azərbaycan Dövlət
Universitetinin (BDU) Şərqşünaslıq
fakültəsinin ərəb şöbəsinə qəbul
olunur. Universitetdə o, elmin sirlərini
tələbələrinə böyük səriştə
və sevgi ilə öyrədən görkəmli pedaqoq,
professor Ələsgər Məmmədovun, tarixçi alim
Seyfəddin Qəndilovun, tanınmış filoloqlar-professorlar
Məmmədcəfər Cəfərov, Mircəlal Paşayev,
Bəxtiyar Vahabzadə, Bəkir Nəbiyev və
başqalarının mühazirələrini
dinləmişdir. O, 1963-cü ildə ali təhsilini
fərqlənmə diplomu ilə başa vurub, təyinatla
EA-nın Şərqşünaslıq İnstitutuna
işə göndərilmişdir. Elə
həmin il institutun aspiranturasına daxil olmuş və 1968-ci
ilin mayında akademik Ziya Bünyadovun elmi rəhbərliyi
ilə namizədlik dissertasiyasını müdafiə
etmişdir. Ərəb xilafətinin, o cümlədən
Azərbaycanın orta əsrlər tarixinin
mənbəşünaslıq problemlərinin
öyrənilməsi, regionun sosial-iqtisadi münasibətləri,
siyasi-mədəni tarixi və tarixi coğrafiyası
məsələləri onun elmi
yaradıcılığında əsas tədqiqat obyekti
olmuşdur.
Muzeydəki
fəaliyyəti N.Vəlixanlının elmi
axtarışlarına yeni bir mövzunu - Azərbaycan
tarixinə dair muzey materiallarının tədqiqini də
əlavə etmişdir. Son illərdə muzeyin nəşr
etdirdiyi elə bir əsər yoxdur ki, akademik orada bir
müəllif və ya redaktor kimi çıxış
etməsin.
Hələ namizədlik dissertasiyası
üzərində işləyərkən Nailə
Vəlixanlı müəllimi Ziya Bünyadovun yolunu davam
etdirmiş, Azərbaycan tarixinə dair orta əsr ərəb
mənbələrinin üzə çıxarılması
ilə məşğul olmuş, həmin mənbələrdəki
materiallar əsasında dövrün tarixini və tarixi
coğrafiyasını yeni faktlarla
zənginləşdirmişdir. Məhz onun tədqiqatları
sayəsində Azərbaycan tarixinin
mənbəşünaslığı bu vaxtadək
Vətən tarixşünaslığında istifadə
edilməyən əl-İdrisi, əl-Biruni, əl-Qərnati kimi
orta əsr ərəbdilli müəlliflərin
məlumatlarını əldə etmişdir. Təsadüfi
deyil ki, müəllifin hələ 1974-cü ildə
nəşr edilən "IX-XII əsrlər ərəb
coğrafiyaşünas-səyyahları Azərbaycan
haqqında" əsəri alimlərin stolüstü
kitabına və tələbələrin dərs vəsaitinə
çevrilmişdir.
N.Vəlixanlının IX əsr ərəb alimi
İbn Xordadbehin ərəb coğrafi
ədəbiyyatının ilk nümunəsi kimi elm
aləminə daxil olan əsərinin şərhinə
həsr etdiyi, dövrümüzün görkəmli
şərqşünaslarının yüksək
qiymətləndirdiyi elmi tədqiqatı təkcə Azərbaycan tarixi üçün deyil, Xilafət
tərkibinə daxil olan Cənubi Qafqaz, Orta Asiya, İran,
ərəb dövlətləri, eləcə də Bizans,
Rusiya, Hindistan, Çin, Uzaq Şərq ölkələrinin
tarixi və tarixi coğrafiyası üçün qiymətli
mənbə kimi böyük əhəmiyyətə malikdir.
1986-cı ildə işıq üzü görən
"İbn Xordadbex. Kniqa putey i stran" kitabı nəinki
keçmiş Sovetlər İttifaqı, eləcə də
xarici ölkə alimləri tərəfindən yüksək
qiymətləndirilmiş, müəllifin ünvanına
onlarca məktub göndərilmişdi. Orta əsr
müəllifinin beş çap vərəqi həcmində
olan mətnini onlarca mənbənin müqayisəli təhlili
əsasında və sanballı şərhlərlə izah
edən Nailə Vəlixanlı bu tədqiqatını 30
çap vərəqi həcminə
çatdırmışdır. Onun orta əsr
mənbələrinə əsaslanaraq
hazırladığı on bir xəritə əsəri daha da
zənginləşdirmişdir.
Xilafət tarixinin görkəmli
araşdırıcıları O.Bolşakov (Sankt-Peterburq,
"İstoriya Xalifata" əsərində), A.Novoseltsev
(Moskva, "Xazarskoye qosudarstvo" əsərində),
Ə.Şıxsəidov (Mahaçqala,"İstoriya
Daqestana"), eləcə də Orta Asiya, Gürcüstan
və başqa ölkələrin alimləri Nailə
Vəlixanlının əsərlərinə istinad
etmişlər. Azərbaycan
alimlərindən Ə.Sumbatzadə, S.Aşurbəyli,
T.Bünyadov, A.Axundov, T.Əhmədov, A.Paşazadə,
Q.Qeybullayev, Y.Mahmudov, S.Əliyarov, C.Mollazadə tariximizlə,
dilimizlə bağlı əsərlərində
N.Vəlixanlının tədqiqatlarından da bəhrələnmişlər.
Onun elmi nəticələri Azərbaycanın VII-XII
əsrlər dövrü tarixinə dair
əsərlərdə öz əksini tapmış,
kitabları universitetlərin tarix və
şərqşünaslıq fakültələrinin tədris
proqramlarına dərs vəsaiti kimi daxil edilmişdir.
200-dən
çox elmi məqaləsi alimin hərtərəfli
biliyə, zəngin məlumata malik olduğunu təsdiq edir. O,
müxtəlif mənbələrdəki məlumatların
müqayisəli təhlili nəticəsində
Azərbaycanın Xilafət dövrü sərhədlərini
müəyyənləşdirmiş, erməni və
gürcü alimlərinin iddialarına qarşı
çıxmışdır. Bu baxımdan
Nailə Vəlixanlının "İstoriçeskaye
qeoqrafiya Azerbaydjana" (Bakı, 1987) kitabına daxil edilən
"Ərəb işğalı nəticəsində
Azərbaycanın tarixi coğrafiyasının
dəyişməsi" mövzusunda yazdığı
elmi-tədqiqat işi və Azərbaycanın ərəb
hakimiyyəti dövrünə aid mübahisəli
sərhədlərini dəqiqləşdirən
xəritələri xüsusi qeyd edilməlidir.
Nailə Vəlixanlının orta əsr
Azərbaycan tarixində dərin iz qoymuş, dilimizin, dinimizin,
mədəniyyətimizin bugünkü simasının
müəyyənləşməsində mühüm rol
oynamış "ərəb dövrü" tarixini
araşdıran, bu dövrə dair əsas məlum və
qeyri-məlum fakt və məsələləri yeni
məlumatlarla zənginləşdirən "Ərəb
Xilafəti və Azərbaycan" (Bakı, 1993) əsəri
də tarixşünaslığımıza yeni bir
töhfədir. Kitabda ərəb
istilasının ilk və sonrakı mərhələləri,
ərəblərin Azərbaycandakı inzibati-idarə
sistemləri, ərəb işğalının nəticə,
təsir və izləri, Azərbaycanın o dövr
şəhərləri, ticarəti, eləcə də
Xəzər dənizinə dair müxtəlif mənbələrdəki
məlumatlar hərtərəfli tədqiq edilmişdir.
Kitabın tez bir zamanda özünə geniş oxucu
auditoriyası tapması, kitab barədə rəylər,
alimlərin müvafiq tədqiqatlarda həmin əsərə
istinad etmələri onun işinin yüksək
dəyərinə sübutdur.
Onun son
illərdə əldə etdiyi böyük
nailiyyətlərdən biri də elmi
təşkilatçılığı və redaktorluğu
ilə çoxcildli "Azərbaycan tarixi"nin II cildinin
işıq üzü görməsidir (Bakı, "Elm",
1998). Azərbaycan tarixinin III-XIII əsrlərin
birinci rübünədək olan dövrünü
əhatə edən bu cildin hər səhifəsi bilavasitə
onun elmi redaktəsindən keçmiş, bu cildə
girişlə yanaşı əsas müəlliflərdən
biri kimi təqribən 10 çap vərəqi həcmində
müxtəlif problemlərə dair mətn
yazmışdır.
Nailə Vəlixanlı 1981-ci ildən
indiyədək "AMEA Xəbərləri (tarix,
fəlsəfə, hüquq seriyası)" jurnalında
məsul katib, son illər isə baş redaktor kimi
fəaliyyət göstərmiş, yüksək
səviyyəli məqalələrin hazırlanmasında
yaxından iştirak etmişdir. 1988-1990-cı illərdə jurnalda bilavasitə onun
təşəbbüsü ilə erməni-Azərbaycan
qarşıdurmasının köklərini araşdıran
məqalələr, azərbaycanlıların 1918-1919-cu
illər soyqırımını (Bakıda, Şamaxıda,
Qubada, Qarabağda, Zəngəzurda və s.) əks etdirən
tarixi sənədlər, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
fəaliyyətinə dair materiallar, 20 Yanvar
qırğınının əsl mahiyyətini açan
yazılar dərc edilmişdir. Həmin materiallar Nailə
xanımın tərtibatı ilə 1990-cı ildə
"Azərbaycan tarixi sənəd və
nəşrlərdə" adı ilə Bakıda rus
dilində çapdan çıxmışdır.
N.Vəlixanlının
son dövrdə yazdığı əsərlər
sırasında "Naxçıvan - ərəblərdən
monqollaradək (VII-XII əsrlər)" kitabı Azərbaycan
tarixşünaslığına çox qiymətli
töhfədir. Bu sanballı kitabda ilk
dəfə olaraq Naxçıvanın təqribən 600 illik
bir dövrünü əhatə edən tarixi müxtəlif
dillərdə olan ilk mənbələrin,
ədəbiyyatın dərin elmi təhlili və
müqayisəli tənqidi yolu ilə xronoloji
ardıcıllıqla təhlil edilir.
Mütəxəssislərin yüksək qiymətləndirdiyi
bu tədqiqat işində müəllif haqlı olaraq
dövrün siyasi tarixinə üstünlük verir. Görkəmli alimin ən mühüm elmi xidməti
budur ki, o, VII-X əsrlər Naxçıvanını
"erməni şəhəri" kimi təqdim edən bir
sıra erməni alimlərinin araşdırmalarını
alt-üst edir, Naxçıvanın məhz Azərbaycan
(Atropatena və Albaniya - Arran) şəhəri olmasını,
əlverişli mövqedə
yerləşməsi ilə əlaqədar ərəb
işğalları dövründə hərbi-siyasi baza rolunu
oynamasını, Səlcuqlar və Atabəylər
dövründə isə çox mühüm siyasi-iqtisadi
və mədəni mərkəzə çevrilməsini
elmdə ilk dəfə olaraq təkzibolunmaz faktlar
əsasında sübut edir.
Ötən əsrin 80-ci illərindən
başlayaraq təqribən 30 il müddətində elmi
yaradıcılıqla yanaşı pedaqoji
fəaliyyətlə də məşğul olan
N.Vəlixanlı Bakının müxtəlif ali
məktəblərində Azərbaycan tarixinə, onun
mənbəşünaslıq və
tarixşünaslığına və digər
problemlərə dair mühazirələr oxumuş, gənc
nəslin vətən tarixini bilməsi, vətəni
sevməsi üçün bilik və bacarığını
əsirgəməmişdir. Bununla yanaşı, əldə
etdiyi elmi nəticələri çoxsaylı
məqalələrində, kitablarında dərc etdirmiş,
Rusiyada, Macarıstanda, Norveçdə, Fransada, Çində
və başqa yerlərdə keçirilən beynəlxalq
konfrans və simpoziumlarda ölkəmizi uğurla təmsil
etmişdir. N.Vəlixanlının elmi xidmətləri,
təşkilatçılıq qabiliyyəti layiqincə
qiymətləndirilmişdir: 2001-ci ildə o, AMEA-nın
müxbir üzvü, 2007-ci ildə həqiqi üzvü
və vitse-prezidenti seçilmişdir.
Muzeyə rəhbərlik etdiyi on ildən artıq bir
dövrdə Nailə Vəlixanlı bu zəngin
mədəniyyət ocağını dünyanın
qabaqcıl muzeyləri səviyyəsinə
çatdırmış, Azərbaycan xalqının ən
qədim dövrlərdən XX əsrədək tarixi
inkişaf yolunu əks etdirən ekspozisiyasının
qurulması, müxtəlif mövzulu sərgi, konfrans, simpozium
və seminarların təşkili işlərinə
rəhbərlik etmiş, muzey materiallarına həsr olunmuş
elmi əsərlərin, o cümlədən kitab-albom, kataloq,
buklet və bələdçi kitablarının
nəşrinə nail olmuşdur. Onun muzeyə
rəhbərliyi dövründə dövlətin
dəstəyi və şəxsən ölkə Prezidenti
cənab İlham Əliyevin təşəbbüsü və
nəzarəti ilə Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi
ölkənin ən iri, dünya əhəmiyyətli
muzeyinə çevrilmişdir. Muzey Türkiyə, İran,
Suriya, Norveç, Macarıstan, Bolqarıstan, Ukrayna, Belarus,
Özbəkistan və başqa ölkələrin qabaqcıl
muzeyləri ilə əlaqəni gündən-günə
gücləndirir. Nəticədə tariximiz yeni faktlarla
zənginləşir, qaranlıq qalan
neçə-neçə səhifəyə işıq
düşür.
Mahmud KƏRİMOV,
AMEA-nın prezidenti,
Akademik
Azərbaycan.- 2010.- 25 dekabr.- S. 7.