Görkəmli elm və təhsil təşkilatçısı

Dünyaya gəldikdən sonra qismətinə düşən ömür payını hər bir yaradıcı insan fərqli yaşayır, həyatda özünəməxsus iz qoyur. Bəzən bu izlər mövcud olmamış kimi insanın fiziki ölümü ilə yoxa çıxır, bəzən isə həyatın coşqun fırtınası ondan bir daş da qopara bilmir. Sağlığında böyük hörmət-izzət sahibi olan, haqq dünyasına qovuşduqdan sonra çoxlarının xatirində dəyərli ziyalı, unudulmaz müəllim, qayğıkeş və mərd insan kimi qalan belə şəxsiyyətlərdən biri də dünya şöhrətli alim, tanınmış ictimai xadim, elm və təhsil təşkilatçısı, əməkdar elm xadimi, Dövlət mükafatı laureatı, AMEA-nın müxbir üzvü, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor Yəhya Cəfər oğlu Məmmədov olmuşdur.

Görkəmli alim 1930-cu il oktyabr ayının 10-da Azərbaycanın dilbər güşəsi olan qədim Naxçıvanda dünyaya gəlmişdir. 1954-cü ildə Azərbaycan Dövlət Universitetini (indiki BDU) fərqlənmə diplomu ilə bitirərək aspiranturada saxlanılmış, 1957-ci ildə vaxtından əvvəl namizədlik dissertasiyası müdafiə etmiş, universitetdə müəllim, sonralar isə baş müəllim, dosent kimi fəaliyyət göstərmişdir. Professor Yəhya Məmmədov 1965-ci ildə doktorluq dissertasiyasını müvəffəqiyyətlə müdafiə edərək həmin il universitetin Hesablama riyaziyyatı kafedrasının müdiri seçilmiş, ömrünün sonunadək - 35 il bu vəzifəni uğurla icra etmişdir. O, 1971-ci ildən 1987-ci ilədək BDU-nun elmi işlər üzrə prorektoru, 1987-1989-cu illərdə isə rektoru vəzifələrində çalışmışdır. Alim prorektor kimi 17 illik gərgin fəaliyyəti ərzində universitetdə elmin inkişafına, onun beynəlxalq nüfuzunun yüksəlməsinə, bir çox elmi-tədqiqat laboratoriyalarının yaradılmasına, elmi tədqiqatların inkişafına, onların səmərəliliyinin artırılmasına, elmin istehsalat və tədris prosesi ilə əlaqələrinin yaxınlaşdırılmasına xüsusi diqqət və qayğı göstərmişdir. Yəhya Məmmədovun mənalı və şərəfli ömür yoluna, elmi fəaliyyətinə nəzər saldıqda, onun milli ideallara bağlı nəcib şəxsiyyət olduğu bir daha qabarıq görünür. Görkəmli tədqiqatçı əsla qəyyum himayəsinə tapınan alimlərdən olmamışdır, həyatda məqsədlərinə halal zəhmətlə, işgüzarlıqla, məqsədyönlülüklə çatmışdır. Əsl alimlər kimi, onun üçün də elmdə heç zaman son zirvə və hədd anlaşıyı yox idi. Yəhya Məmmədov elmi axtarışları ilə daim öyrənməyə, həqiqəti üzə çıxarıb isbatlamağa, əldə etdiyi faydalı nəticələri praktik surətdə gerçəkləşdirməyə çalışmışdır.

Görkəmli alim-pedaqoq kimi 1987-ci ildə o, Azərbaycanın ən nüfuzlu təhsil ocağının - Azərbaycan Dövlət Universitetinin rektoru seçilmişdir. Beləliklə də, tədqiqatçı-alim respublikanın siyasi-ictimai həyatındakı burulğanların, milli-azadlıq hərəkatının, insanların düşüncəsindəki yeniləşmənin, milli intellektual-kulturoloji mühitdəki dəyişikliklərin mərkəzinə düşmüşdür. Ermənilərin Azərbaycan torpaqlarını işğal etmələrinə, həmvətənlərimizin minillik doğma yurd-yuvalarından didərgin salınmalarına etiraz edən tələbələrin önündə o zaman rektor Yəhya Məmmədov gedirdi.

Ən maraqlı və bəlkə də çox təəccüblü o idi ki, həmin illərdə həyatının digər mərhələlərində olduğu kimi, yenə də növbəti sınağa çəkilən Yəhya Məmmədov ovaxtkı dövlət rəhbərləri tərəfindən göstərilən təzyiqlər nəticəsində də dəyişmədi. Bu münasibətlər Yəhya Məmmədovun ədalətli və humanist mövqeyinə təsir göstərə bilmədi, əksinə, onu daha da mətinləşdirdi, xalqına olan sevgisini artırdı. Əsl ziyalının bu fani dünyadan yeganə umacağı məhz millət, dövlət yolunda çalışmaq, yaxşı iş görmək, tarixdə əbədi qalmaq idi.

Onun rektorluq dövrü respublikamız üçün çox mürəkkəb və təlatümlü illərə düşsə də, nüfuzuna və ləyaqətinə zərrə qədər də xələl gətirməmiş, əksinə, Azərbaycan təhsilinin və elminin bayraqdarı olan universitetdə tənəzzülün qarşısını almağa çalışmış, milli düşüncənin beşiyinə çevrilən bu təhsil ocağının başında böyük vətənpərvər bir ziyalının dayandığını ləyaqətlə nümayiş etdirmişdi.

Professor Y.Məmmədov qeyri-xətti analiz və hesablama riyaziyyatı sahəsində tanınmış alimlərdən biridir. O, dünyanın müxtəlif ölkələrində çap olunmuş 100-dən çox elmi məqalənin, 7 monoqrafiyanın, 5 dərslik və dərs vəsaitinin müəllifidir.

Görkəmli tədqiqatçı riyaziyyat aləmində sağ tərəfi birtərəfli qiymətləndirməyə tabe olan, qeyri-xətti operator-diferensial tənliklərin həllinin tədqiqi üsulunun, eləcə də abstrakt qeyri-xətti Volter operator tənliklər nəzəriyyəsinin yaradıcılarından biridir. O, 1974-cü ildə nəşr etdirdiyi "Adi diferensial tənliklərin təqribi həllərinin tapılması üsulları" adlı monoqrafiyasına görə Dövlət mükafatına layiq görülmüşdür. Professor Yəhya Məmmədov müəyyən sinif tənliklərin, həlli sürətlə yığılan iterasiyalar şəklində axtarılan ekvivalent tənliklərə gətirilməsi üçün yeni üsul təklif etmişdir. Bu üsul riyazi elmi ədəbiyyatda "Məmmədov üsulu" adlandırılır. Onun tərəfindən Urıson tipli qeyri-xətti inteqral tənliklərin müsbət həllərinin xassələri, diferensial və inteqral bərabərsizliklərin tətbiqləri, Banax fəzalarında qeyri-məhdud operator əmsallı diferensial tənliklərin asimptotik dayanıqlığı, gecikən arqumentli qeyri-xətti tənliklərin həlli üsulları, Banax fəzalarında adi diferensial tənliklər üçün ardıcıl yaxınlaşma üsulları, Hilbert fəzasında hiberbolik tip qeyri-xətti tənliklərin həllərinin xassələri, çoxölçülü inteqral tənliklər üçün Volter tipli bərabərsizliklər, birinci və ikinci tərtib qeyri-məhdud əmsallı operator diferensial tənliklər üçün Koşi məsələsi, diferensial tənliklərin həlləri üçün müəyyən iterasiya proseslərinin yığılması, təkmilləşdirilmiş Nyuton-Kontoroviç üsulunun operator-diferensial tənliklər sisteminin təqribi həll olunmasına tətbiqi, kvazixətti Lavrentyev-Biçadze tənlikləri üçün sərhəd məsələsinin fərq üsulu ilə həlli, qeyri-xətti elliptik tənliklər üçün qarışıq sərhəd məsələsinin həllinə şəbəkə üsulunun tətbiqləri və sairə öyrənilmişdir.

Onun rəhbərliyi altında Azərbaycandan başqa, dünyanın 9 ölkəsindən (Almaniya, Əlcəzair, İraq, Misir, Polşa, Rusiya, Türkiyə, Türkmənistan və Özbəkistan) 32 nəfər namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir. Hazırda onlardan 8-i elmlər doktoru və professordur. Görkəmli alim keçmiş sovetlər birliyinin bir çox şəhərlərində 60-dan çox namizədlik və doktorluq dissertasiyalarına opponentlik etmişdir. O, dünyanın bir çox ölkələrində keçirilən beynəlxalq konqres və konfranslarda Azərbaycan riyaziyyat məktəbini ləyaqətlə təmsil etmiş, keçmiş SSRİ Ali Təhsil Nazirliyinin nəzdindəki Elmi Metodik Şuranın Riyaziyyat bölməsi rəyasət heyətinin üzvü olmuşdur. Professor Yəhya Məmmədov bir çox nüfuzlu beynəlxalq mükafatlara, o cümlədən, "Akademik Vavilov" medalına, "Drujba narodov" ordeninə layiq görülmüş, ABŞ-ın Minneapolis şəhərinin "Fəxri vətəndaşı" seçilmişdir. Böyük xidmətlərinə görə 1980-ci ildə ona "Əməkdar elm xadimi" fəxri adı verilmiş, 1983-cü ildə isə Azərbaycan Respublikası Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü seçilmişdir.

Yəhya müəllimin elmi potensialının çox yüksək olmasını hamı etiraf edirdi - adi ziyalılar da, akademiklər də, bütün ictimaiyyət də. Onun həyatda tutduğu yol neçə-neçə nəslə riyaziyyat elminin sirlərini öyrətmək, mənəviyyatımızın saflığını, zənginliyini qorumaq yolu idi. Mənəvi saflıq ilə əqli kamilliyi özündə ahəngdar şəkildə birləşdirən Yəhya Məmmədov nəcib davranışı, yüksək mədəniyyəti, ziyalılığı ilə hamının hörmətini qazanmışdır. Fəaliyyətinin bütün sahələrində - istər alim, istər müəllim, istərsə də elm-təhsil təşkilatçısı kimi seçilməsinə baxmayaraq o, həmişə sadə və təvazökar idi.

Yəhya Məmmədov çox məhsuldar alim, görkəmli tədqiqatçı idi. Müxtəlif dünya riyaziyyatçıları professorun elmi yaradıcılığını həmişə yüksək qiymətləndirirdilər. Keçmiş sovetlər birliyinin akademiklərindən Y.A.Mitropolski Yəhya Məmmədov haqqında deyir ki, o, məşhur sovet alimidir, müasir riyaziyyat elminin bir çox sahələrinin böyük mütəxəssisidir. Müxtəlif tənliklər sinfinin həllərinin qurulması və tədqiqi üçün təqribi üsullar nəzəriyyəsində əsas nəticələr ona məxsusdur. İlk növbədə, qeyri-xətti operator tənliklər nəzəriyyəsində bu şəxsiyyətin aldığı nəticələr diqqətəlayiqdir. Y.Məmmədovun yazdığı monoqrafiyalar və dərsliklər ölkə riyaziyyat elminə bir töhfədir.

Akademik A.A.Samarski isə yazır ki, Y.C.Məmmədovun işləri hesablama və tətbiqi riyaziyyat, eləcə də riyazi modelləşdirmənin intensiv inkişafını stimullaşdırır. Xüsusilə, onun pedaqoji və elmin təşkilindəki xidmətlərini qeyd etmək istərdim. Ümid edirəm ki, bizim universitetlər arasındakı əlaqələr daha sıx olacaq və təbii ki, bu, modelləşdirmənin inkişafına təsir edəcək.

"Y.Məmmədov Banax fəzasında qeyri-xətti operator-diferensial tənliklərin tədqiqi metodunu vermiş, Volter tipli operator tənliklərin nəzəriyyəsini qurmuşdur. Müəyyən sinif tənliklərin həlli sürətlə yığılan iterasiyalar şəklində axtarılan ekvivalent tənliklərə gətirilməsi üçün təklif etdiyi üsul dünya riyaziyyatçılarına məlum "Məmmədov üsuludur" - deyən akademik V.Q.Boltyonski alimin elmi tədqiqatlarını yüksək dəyərləndirmişdir.

AMEA-nın akademiki M.Ə.Rəsulov xüsusi qeyd etmişdir ki, Yəhya Məmmədov qeyri-xətti analiz və hesablama riyaziyyatı sahəsində tanınmış riyaziyyatçıdır. Banax fəzalarında diferensial tənliklərin tədqiqi onun yaradıcılığında mühüm yer tutur. O, belə tənliklərin həlli üçün geniş nəzəriyyə vermişdir. Volter tipli qeyri-xətti operator tənliklər nəzəriyyəsi də Y.C. Məmmədova məxsusdur. Onun təklif etdiyi üsullar, çox sayda alimlərin işində, müxtəlif məsələlərin həllində öz tətbiqini tapmışdır.

Azərbaycan riyaziyyat elminin inkişafında böyük xidmətləri olmuş professor Y.Məmmədov 2000-ci il yanvarın 26-da ömrünün çiçəklənən dövründə dünyasını dəyişməsinə baxmayaraq, yüksək mənəvi keyfiyyətlərinə görə bu gün də onu tanıyanların qəlbində yaşayır. Onun adının əbədiləşdirilməsi üçün yaradıcısı olduğu Hesablama riyaziyyatı kafedrasının önündə xatirə lövhəsi vurulmuş, onun adına təqaüd təsis edilmiş və auditoriya yaradılmışdır. Bu auditoriya müasir tipli kompüterlərlə, elektron lövhələr və yeni texniki avadanlıqlarla təchis edilmişdir.

Yəhya Məmmədov kəşməkəşli olduğu qədər də mənalı, zəngin və şərəfli həyat yolu ilə məqsədlərinə doğru pillə-pillə irəliləmiş, xalqın dərin məhəbbətini qazanmışdır. Həyatda ən böyük xoşbəxtlik də məhz insanların etimadını, inamını, sevgisini qazanmaqdır. Əqidəsinə, amalına sadiq, sözübütöv, mərd insan olan Yəhya Məmmədov bu cəhətləri ilə son dərəcə müsbət auraya, pozitiv enerjiyə malik insan idi. Tanınmış ziyalı insanlarla xoş rəftarı, ünsiyyət bacarığı, yüksək mədəniyyəti, tələbkarlığı, prinsipiallığı, gələcəyə yüksək inam hissi ilə diqqəti cəlb edirdi. Onun haqqında alim, pedoqoq, bir ziyalı, şəxsiyyət kimi düşünəndə adamın qəlbi işıqlanır. Deyirlər ki, insana şərəflə yaşanan bir ömür də kifayətdir. Təki bu ömür xalqın və cəmiyyətin tərəqqisinə, onun elminə, təhsilinin, mədəniyyətinin inkişafına sərf edilmiş olsun. Yəhya Məmmədov məhz belə bir ömür yaşamışdır.

Abel MƏHƏRRƏMOV,

Bakı Dövlət Universitetinin rektoru, akademik,

Milli Məclisin deputatı

Azərbaycan.- 2010.- 26 dekabr.- S. 6.