Azərbaycanda sosial siyasətin tranzitoloji aspektləri

"Bizim düşünülmüş siyasətimiz, iqtisadi potensialımız, güclü sosial siyasətimiz vardır. Bizim bütün siyasətimizin başında Azərbaycan vətəndaşı dayanır. Mən başda olmaqla bütün məmurlar xalqın xidmətçiləridir. Biz elə etməliyik ki, Azərbaycan xalqı daha da yaxşı yaşasın".

İlham ƏLİYEV

Dinamik tərəqqi templərinə malik Azərbaycanın uğurlu inkişaf göstəricilərini xarakterizə edən ən mühüm cəhətlərdən biri iqtisadi sahədə keçid dövrünü uğurla başa vurması oldu. Artıq yeni iqtisadi formasiyada inkişafını davam etdirən Azərbaycan planlı təsərrüfat sistemindən bazar iqtisadiyyatına keçid zamanı tərəqqinin əsas məqsədi olan sosial rifahın davamlı yüksəlişi sahəsində də möhtəşəm nailiyyətlərə imza atmış, bu sahədə daim təkmilləşən möhkəm baza yaratmışdır. Beləliklə, iqtisadi sahədə keçid dövrünü arxada qoyan və bununla öz tərəqqisində tamamilə yeni bir mərhələ açan Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişaf modelinin elmi-nəzəri əsaslarının işlənib hazırlanması, bu kontekstdə sosial tranzitologiyaya nəzər salınması, müvafiq tədqiqat işlərinin aparılması günün vacib tələblərindən biri kimi çıxış edir. İdeya və ön sözünün müəllifi Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyasının rəhbəri, həqiqi dövlət müşaviri, akademik Ramiz Mehdiyev olan "İnkişafın Azərbaycan modeli" kitabı bu istiqamətdə atılan ilk addımlardan biri kimi səciyyələndirilməlidir. Kitabda iqtisadi sahədə keçid dövrünü xarakterizə edən digər məqamlarla yanaşı, sosial sferada transformasiya prosesini ehtiva edən məqsədyönlü dövlət siyasətinə də geniş nəzər salınmışdır.

Transformasiya prosesləri və tranzitologiya

Dünyanın siyasi tarixinə ən mürəkkəb dövrlərdən biri kimi daxil olmuş iyirminci əsrin son on illiyində Sovetlər Birliyinin dağılması ilə müstəqillyinə qovuşan postsovet ölkələrinin qarşısında duran və həlli kifayət qədər aktual xarakter daşıyan ən vacib məsələlərdən biri sosial-iqtisadi transformasiya prosesi oldu. 70 il ərzində hökmranlıq etmiş administrativ-komanda, planlı təsərrüfat sistemindən yeni iqtisadi-ictimai formasiyaya, bazar iqtisadiyyatına keçid mürəkkəb prosedur olaraq özündə çox ciddi, köklü islahatlar tələb edir və onların icrasını ehtiva edirdi. Digər tərəfdən bazar iqtisadiyyatına keçid müstəqillik qazanan, demokratik cəmiyyət quruculuğunu özünün başlıca məziyyəti hesab edən postsosialist ölkələri, o cümlədən Azərbaycan üçün zəruri və mütləq əhəmiyyət kəsb edirdi. Çünki iqtisadi dəyişikliklərə ləng uyğunlaşan, çevikliyi yüksək olmayan, təsərrüfat təşəbbüslərini boğan, əmək məhsuldarlığında aşağı göstəricilər nümayiş etdirən, sağlam rəqabətin olmadığı administrativ-komanda sistemi şəraitində sürətli inkişaf və dünya iqtisadiyyatına səmərəli inteqrasiya mümkün deyildi. Nəticədə isə insanların sosial rifahına nail olmaq mümkünsüzləşirdi.

Müasir bazar iqtisadiyyatının qurulması isə bir neçə onilliklər boyu mövcud olmuş planlı təsərrüfat sisteminin köklü şəkildə transformasiyasını nəzərdə tutduğundan kifayət qədər mürəkkəb proses olaraq dəyərləndirilirdi. Çünki bazar sistemi prinsipial olaraq iqtisadi inkişafın tamam başqa mexanizmləri əsasında fəaliyyət göstərir ki, buna çatmaq üçün cəmiyyətin sosial-iqtisadi struktrunun dəyişməsindən tutmuş, yeni bazar modeli, normativ-hüquqi baza, təsərrüfat subyektinə yeni baxış formalaşdırılmasına kimi olduqca geniş bir spektrdə dəyişikliklər tələb edilirdi.

Təbii ki, bütün bunlar sosial həyatın da əsaslı surətdə dəyişməsi, transformasiya olunmasını şərtləndirirdi. Sosial transformasiyanın çoxobrazlı fenomenləri, məsələn, həyata keçirilməsi vacib olan çoxsaylı islahatlar, inqilabi xarakterli dəyişikliklər, yenidən təşkilatlanma və yenidənqurma prosesləri bazar iqtisadiyyatına keçid zamanı sosial tranzitologiyanı mütləq hal kimi meydana çıxarmışdı. İqtisadçı Maykl Beravuanın elmə gətirdiyi tranzitologiya termini qeyd olunan halda planlı sosialist iqtisadiyyatından kapitalist bazar münasibətlərinə keçid zamanı siyasi, sosiomədəni və cəmiyyət həyatının digər vacib aspektlərilə bağlı proseslərlə də sıx əlaqəli idi. Çünki keçid prosesi təkcə sosial-iqtisadi yox, eyni zamanda ona birbaşa təsir edən və sıx şəkildə qarşılıqlı əlaqədə olan ictimai-siyasi münasibətlərin yeni formasının yaranması kimi məsələləri də əhatə edirdi. Eyni zamanda demokratik idarəçilik üsuluna keçid sosial və institusional dəyişiklikləri, yeni siyasi mədəniyyətin yaranmasını qaçılmaz edirdi.

Digər tərəfdən inkişaf etmiş dünyanın təcrübəsi aydın göstərirdi ki, liberalizm, demokratiya və bazar münasibətləri prinsipləri məcmu halda çıxış edir. Baza postulatını hər bir insanın doğulandan yaşamaq, azadlıq və mülkiyyətə malik olmaq kimi ayrılmaz hüquqlarının olduğunu özündə ehtiva edən liberalizm ideyasında göstərilən triada arasında əslində qırılmaz əlaqə mövcuddur. Çünki özəl mülkiyyət fərdi azadlığın əsasını təşkil edir və bu da öz növbəsində ayrıca götürülmüş fərdin özünütəsdiq, ifadənin zəruri şərti kimi çıxış edir. Həqiqətən də iqtisadiyyat sferasında sərbəst bazar prinsiplərində ifadə olunan bu postulatla siyasi demokratiya arasında immanent qarşılıqlı əlaqə mövcuddur. Məhz demokratik dövlət bazar münasibətlərinin və azad rəqabətin mövcudluğunun və səmərəli fəaliyyətinin təminatı kimi çıxış edir. İqtisadi məcburiyyət formasından insanları azad etməklə, bu sahədə silki və nomenklatura imtiyazlarını aradan götürməklə demokratiya cəmiyyətin fərdi üzvünün iqtisadi azadlığının reallaşması üçün ən yaxşı şəraiti yaradır.

Bazar iqtisadiyyatı, resursların bazar bölgüsü və onların səmərəli qiymətləndirilməsi cəmiyyətin inkişafında kifayət qədər mühüm rol oynayır. Beləliklə, aydın görünür ki, əvvəlki planlaşdırma iqtisadiyyatının çatışmazlıqlarını aradan qaldıran yeni iqtisadi sistemin yaradılması kifayət qədər mürəkkəb prosesdir. Yeni iqtisadi sistemdə verilən azadlıqlar isə yalnız qanunvericilik səviyyəsində məhdudlaşmır. Burada əsas şərtlərdən biri də rəqabət mühitinin formalaşmasına imkan verən dərin institusional dəyişikliklər, ilk növbədə mülkiyyət münasibətlərinin tamamilə yeni xarakter almasıdır.

Konkret olaraq bir ictimai-iqtisadi formasiyadan digərinə transformasiya zamanı meydana çıxan sosial xarakterli problem və məsələlərin həlli üçün üç əsas məqama diqqət yetirilməsi önəmlidir. Bunlardan birincisi liberallaşma və makroiqtisadi sabitlikdir. İlk baxışda bunlar fərqli xarakterə malik problemlər kimi görünsə də, tarix etibarı ilə hər zaman bir-biri ilə ayrılmaz bağlılığa malik olublar. Digər məqam institusional məsələlərlə, obrazlı şəkildə deyilsə, kommunizm dövründəki "ümumxalq" monopolizminin xarabalıqlarında inkişaf etmiş özəl mülkiyyət münasibətlərinin yaradılması ilə bağlıdır. Nəhayət, üçüncü önəmli məsələ iqtisadi yüksəlişin artım imkanları və perspektivi ilə əlaqədardır. Postkommunist cəmiyyətində təsərrüfat strukturlarının köklü transformasiya zərurəti, industrial iqtisadiyyatın postindustrial tələblərə adaptasiyası kimi önəmli hallar sonuncu məsələnin keçid dövründə xüsusi çəkisini daha da yüksəldir. Ümumilikdə isə, yeni formasiyaya keçid zamanı göstərilən hər üç məsələnin birgə həlli vacib şərt kimi çıxış edir, əks təqdirdə cəmiyyətdə sosial zəmində problemlərin yaranması və dərinləşməsi qaçılmazdır.

Postsosialist transformasiyası çərçivəsində nəzərə alınması vacib olan daha bir mühüm amil dünya təsərrüfatına inteqrasiya ilə bağlıdır. Çünki inkişafın əsas məqsədi kimi sosial rifahın ön plana gəlməsi nəzərə alınarsa, qloballaşan iqtisadiyyatın meyarlarının ölkə reallıqları ilə uzlaşdırılması, onların uğurlu vəhdətinin yaradılmasının nə qədər vacib əhəmiyyətə malik olduğu özünü daha qabarıq büruzə verər. Digər tərəfdən dünya təsərrüfatına inteqrasiya müasir şəraitdə iqtisadi və beləliklə, sosial inkişafı şərtləndirən ən zəruri hallardan biridir. Xatırlamaq kifayətdir ki, sovet iqtisadiyyatının dünya bazarından süni təcridi SSRİ sənayesinin və məhsulun texnoloji səviyyəsinə görə dünya iqtisadiyyatından geridə qalmasında əsas rol oynayırdı. Mərkəzləşdirilmiş planlı iqtisadiyyat sistemində mahiyyət etibarı ilə dövlət əsas "istehsalçı" kimi çıxış edir, onun maraqları, hətta xalq istehlakı mallarında belə özünü göstərə bilmirdi. Sosialist planlaşdırmasının paradiqması iqtisadi cəhətdən qarşılıqlı əlaqədə olan bütün subyektlərin maraqlarını nəzərə almaqdan çox uzaq idi. Beynəlxalq əmək bölgüsündən isə yerli müəssisələr faydalana bilmirdi. Qapalı iqtisadiyyat xarici məhsullarla rəqabət aparılmasına imkan vermədyindən onların çeşidlərinin yaradılması, keyfiyyətinin yüksəldilməsi kimi vacib amillər arxa plana keçirdi. Müasir dünya təcrübəsi isə göstərir ki, heç bir inkişaf etmiş ölkə dünya iqtisadiyyatından izolyasiya olunmuş vəziyyətdə deyil və bu, sosial məsələləri də özündə ehtiva edir. Ən nəhayət sosial tranzitologiya zamanı bir vacib cəhət də diqqətdən yayınmamalıdır ki, dövlət sosial dəstəyin çevik sistemini yaratmalı, kollekiv sövdələşmə və özəl sektorun fəaliyyəti üçün müvafiq hüquqi çərçivə formalaşdırmalı, qanunvericilik institutlarını ərsəyə gətirməli, qəbul edilmiş qanunlara riayət olunmasını təmin etməlidir. Bir sözlə, transformasiya prosesi obrazlı şəkildə belə demək mümkündürsə, yol boyu hər kilometrində, hər dayanacağında, hər mərhələsində ölçülü-biçili, çox dəqiq və həssas addımlar atılmasıdır. Məhz bu proses siyasi terminologiyada tranzitoloji proses adlanır.

Sosial tranzitologiya dövlət quruculuğunun mühüm amili kimi

Bütün bunlar aydın göstərir ki, müasir bazar iqtisadiyyatının qurulması, bu kontekstdə sosial tranzitologiya prosesi uzun zaman və gərgin zəhmət tələb edir. Təqdirəlayiq və kifayət qədər sevindirici haldır ki, ikinci dəfə dövlət müstəqilliyini əldə etməsindən cəmi 19 il keçməsinə rəğmən, iqtisadi sahədə keçid dövrünü uğurla başa vuran Azərbaycan sosialyönümlü bazar iqtisadiyyatı formalaşması sahəsində böyük müvəffəqiyyətlər əldə etmiş, ölkəmizdə əhalinin bütün təbəqələrinin həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılması məqsədilə mümkün zəruri tədbirlər addım-addım reallaşdırılmışdır. Belə bir möhtəşəm nailiyyətin əldə olunmasında əsas faktorlardan biri də lider amili ilə əlaqədar olmuşdur.

1993-cü ildə xalqının istəyinə uyğun olaraq ikinci dəfə hakimiyyətə gələn ulu öndər Heydər Əliyev milli dövlətçilik konsepsiyasının əsasını qoymaqla, onun inkişafına təkan verdi, ölkədə getdikcə gərginləşən iqtisadi və siyasi böhranların qarşısı alındı, daxili sabitlik təmin olundu. Yeni iqtisadi sistemə keçid zamanı Azərbaycanın hansı modeldən faydalanmasına dair müxtəlif fikirlər irəli sürülsə də, Heydər Əliyev bazar münasibətləri əsasında formalaşan sosialyönümlü milli iqtisadiyyatın qurulmasını əsas strategiya kimi müəyyən etmiş və Azərbaycan xalqının sosial rifahının artırılmasını fəaliyyətinin başlıca məqsədi kimi elan etmişdi.

Ümummilli liderin həyata keçirdiyi uğurlu siyasət sayəsində ölkədə planlı təsərrüfatdan bazar iqtisadiyyatına müvəffəqiyyətlə keçid prosesi başlanmış, bu zaman mülkiyyətin müxtəlif formalarla həyata keçirilməsi, əmək şərtlərinin müəyyən edilməsi, sosialyönümlülük prinsipinin gözlənilməsi, yeni mülkiyyət münasibətlərinin yaranması prosesi də xüsusi diqqət mərkəzində yer almışdır. Akademik Ramiz Mehdiyev "İnkişafın Azərbaycan modeli" kitabında yazdığı ön sözdə bununla əlaqədar qeyd edir: "Azərbaycanın keçid dövrünü uğurla başa vurması yalnız zamanın tələbinə uyğun həyata keçirilən çevik siyasət, vaxtında atılan addımlar, bu işləri görə bilmək üçün tələb olunan lider keyfiyyətləri sayəsində mümkün olmuşdur. Kifayət qədər mürəkkəb tarixi siyasi şəraitdə dövlət müstəqillyini əldə edən Azərbaycan yalnız ümummilli lider Heydər Əliyevin xalqın təkidi ilə hakimiyyətə qayıtmasından sonra həyata keçirilən iqtisadi islahatlar, çoxvektorlu xarici siyasət sayəsində sürətli sosial-iqtisadi inkişaf yoluna çıxmış, dünya iqtisadi sisteminə inteqrasiyanı təmin etmişdir".

Beləliklə, ulu öndərin rəhbərliyi altında həqiqi dövlət müstəqilliyinə qovuşan yeni, kövrək addımlarını atan Azərbaycan özünün hədəflərini düzgün müəyyən etmişdi. Bu hüquqi aspektdə demokratik, iqtisadi aspektdə bazar münasibətlərinə rəvac verən, sahibkarlığı və çoxmülkiyyətçiliyi dəstəkləyən, sosial aspektdə isə hər kəsin layiqli həyat səviyyəsini təmin etməyi öhdəsinə götürən bir dövlət ideyası idi. Qeyd edilən fonda əhalinin sosial problemləri ön plana çəkilmiş, onların həlli məqsədilə təxirəsalınmaz tədbirlər görülmüşdür. Nəticədə əhalinin sosial müdafiəsinin təşkili daha təkmil xarakter daşımağa, həyat səviyyəsi ildən-ilə yüksəlməyə başlamışdır.

Əhalinin sosial müdafiəsi sahəsində qanunvericilik bazasının güclənməsi istiqamətində ən mühüm addımlardan biri isə Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında hazırlanan, Avropa dəyərlərinə, demokratiya və insan azadlığına söykənən, 1995-ci ilin 12 noyabrında ümumxalq səsverməsi ilə qəbul olunan müstəqil Azərbaycanın ilk Konstitusiyasında bu məsələnin təsbit olunması idi. Konstitusiyanın 16-cı maddəsində deyilirdi ki, Azərbaycan dövləti xalqın və hər bir vətəndaşın rifahının yüksəldilməsi, onun sosial müdafiəsi və layiqli həyat səviyyəsinin qayğısına qalır. Bununla faktiki olaraq müəyyən edilirdi ki, bütün inkişaf etmiş sivil dövlətlərdə olduğu kimi iqtisadiyyat fərdin, şəxsin maddi, sosial, mənəvi tələbatlarının ödənilməsinə istiqamətləndirilməlidir.

Bütün bunlar onu göstərirdi ki, ulu öndərin rəhbərliyi altında sosialist Azərbaycanı modern inkişaf yoluna qədəm qoymuş, hüquqi, demokratik dövlətə transformasiya etmiş, sosial tranzitologiya prosesində böyük müvəffəqiyyətlərə imza atmışdır. Həyata keçirilən monetizasiya, yoxsulluğun azaldılması siyasəti, bunlara paralel olaraq mövcud sosial müdafiə sisteminin bazar iqtisadiyyatı şəraitinə uyğunlaşdırılaraq keyfiyyətcə yenidən qurulması, o cümlədən pensiya sisteminin beynəlxalq normalara və inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsinə əsaslanan islahatının aparılması, burada həmrəylikdən fərdi uçota keçid, ünvanlı yardım, populist vədlərdən uzaqlıq sosial siyasətin strateji istiqamətləri sırasında yer alan amillər sırasında müəyyənləşdirilmişdir.

2001-ci ilin iyul ayından etibarən, ümummilli liderin sərəncamı ilə təsdiq edilmiş Azərbaycan Respublikasında Pensiya İslahatı Konsepsiyası çərçivəsində aparılan islahatların mahiyyətini təşkil edən sığorta-pensiya və sosial yardım sistemlərinin bir-birindən ayrılması, sığorta münasibətlərinə əsaslanan pensiya sisteminin qurulması ifadə edilirdi. Bununla Azərbaycanın müasir və beynəlxalq standartlara tam cavab verən sığorta-pensiya modeli ortaya qoyulmuş, əhalinin sosial müdafiəsinə yönəlmiş digər çoxsaylı proqramlar bu sahədə vəziyyəti keyfiyyət etibarı ilə yeni mərhələyə yüksəltmişdir. Digər tərəfdən görülən işlər sayəsində Azərbaycanda bütün zəruri dövlətçilik təsisatları yaradıldı, hüquqi dövlət institutları, azad bazar münasibətləri, fərdi sahibkarlıq prinsipləri əsasında yeni iqtisadi sistemin baza institutları formalaşdırıldı, baş verən dəyişikliklər sosial mühitə və ictimai davranışa da ciddi surətdə təsir göstərdi.

Modern dövlət quruculuğunda yeni tranzitoloji istiqamətlər

2003-cü ildən etibarən isə ölkəmiz üçün milli transformasiyanın yeni mərhələsi başlanmış, mövcud sabit siyasi sistem daha sürətli tərəqqi mərhələsinə çıxmış, iqtisadi strukturun intensiv formalaşması prosesnə start verilmişdir. Ulu öndərin layiqli siyasi varisi olan Prezident İlham Əliyevin həyata keçirdiyi məqsədyönlü siyasət kütləvi şüurun və cəmiyyətin sosiomədəni bazisinin mərhələlərlə postindustrial dəyərlər və demokratik ənənələr məcrasına transformasiyasına imkan yaratdı, milli tərəqqinin sabitliyini və davamlılığını təmin etdi, ölkəni beynəlxalq münasibətlərin obyektinə yox, aparıcı subyektinə çevirdi. Eyni zamanda Azərbaycanın dövlət başçısının iqtisadi sferada həyata keçirdiyi siyasətinin indi də özünü qabarıq büruzə verən ən önəmli cəhətlərindən biri hər zaman sosialyönümlülük faktorunun ön plana çəkilməsidir. Bu mənada Prezident İlham Əliyevin dövlət başçısı kimi fəaliyyətə başladıqdan sonra imzaladığı ilk fərman və sərəncamlar sırasında ölkəmizin sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsinə dair tədbirlərin xüsusi yer tutması tamamilə təbii xarakter daşıyırdı. Digər tərəfdən elmi-nəzəri, iqtisadi əsaslara söykənməsi, sosial prioritetlərin düzgün müəyyənləşdirilməsi cənab İlham Əliyevin bu sahədə həyata keçirdiyi siyasətin səciyyəvi cəhətlərini təşkil edirdi və etməkdədir.

Azərbaycan Prezidentinin sosial-iqtisadi siyasətinin başlıca istiqamətlərindən biri də regionların inkişafına xüsusi diqqətin yetirilməsidir. Danılmaz həqiqətdir ki, ölkənin regionlarında mövcud olan iqtisadi potensialdan tam və səmərəli istifadə olunması, sosial-iqtisadi vəziyyətin yaxşılaşdırılması və iqtisadiyyatın tarazlı inkişafının təmin edilməsi infrastruktur sahələrinin bərpası və genişləndirilməsinə, yeni istehsal və emal müəssisələrinin, təhsil, səhiyyə, idman-sağlamlıq, mədəniyyət obyektlərinin istifadəyə verilməsinə səbəb olmuşdur.

2004-2008-ci illər üçün nəzərdə tutulmuş Azərbaycan Respublikasının regionlarının sosial-iqtisadi inkişafına dair Dövlət Proqramının vaxtından əvvəl və daha böyük həcmdə icra olunaraq uğurla başa çatmasından sonra qəbul olunmuş ikinci Dövlət Proqramının 2009-cu ildə icrasına başlanılması qeyri-neft sektorunun inkişafına, yeni iş yerlərinin açılmasına, müəssisələrin yaradılmasına, bununla əhalinin məşğulluğunun artırılmasına və yoxsulluğun azaldılmasına, regionlarda kommunal, xidmət və sosial infrastruktur təminatının həcmi və keyfiyyətinin yüksəldilməsinə, iqtisadiyyata investisiya qoyuluşunun artmasına mühüm təkan vermiş, bu istiqamətdə geniş imkanlar açmışdır.

Hər iki sənəd modern dövlət quruculuğunun tranzitoloji proseslərindən bilavasitə xəbər verir. Birinci proqramın icrası zamanı meydana çıxan önəmli hallardan biri də o oldu ki, bu proses başlı-başına buraxılmadı, sənədə vaxtaşırı əlavə və dəyişikliklər edildi. Bu da tranzitoloji prosesin tənzimlənməsindən və çevik idarə olunmasından xəbər verirdi. Sonradan belə bir proqramın 2009-2013-cü illər üçün qəbul olunması ölkədə sosial transformasiyada tranzitoloji aspektlərə necə böyük önəm verildiyinə bariz nümunədir. Bu da öz növbəsində Azərbaycanda sosial siyasətin transformasiyasının uğurunu şərtləndirən əsas cəhətlər sırasında yer alır.

Beləliklə, qloballaşma prosesinin daha geniş vüsət aldığı yeni əsrdə Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi altında ölkəmiz sosial və iqtisadi inkişafı obyektiv qanunauyğunluqları, mütərəqqi dünya təcrübəsini, bazar iqtisadiyyatı prinsiplərini tamamilə özündə əks etdirərək irimiqyaslı islahatlarla müşayiət olunmaqla zamanın çağırışlarına cavab verən növbəti və kifayət qədər sürətli inkişaf mərhələsinə daxil olmuşdur. Sosial-iqtisadi zəmində əldə edilən uğurların daha da möhkəmlənməsinə yol açan digər önəmli məqamlar sırasında makroiqtisadi sabitliyin qorunub saxlanılması ilə yanaşı, iqtisadiyyatın diversifikasiyası, qeyri-neft sahələrinin, regionların inkişafının sürətlənməsinə xidmət edən məqsədyönlü siyasəti, strateji valyuta ehtiyatlarının səmərəli istifadəsinin təmin olunmasını, milli valyutanın sabitliyini, bank sisteminin etibarlılığının artırılmasını, konservativ xarici borclanma strategiyasının həyata keçirilməsini, sahibkarlığa dövlət dəstəyinin gücləndirilməsini, əhalinin sosial rifahının davamlı olaraq yaxşılaşmasını qeyd etmək mümkündür.

Sadalananlar kontekstində cənab İlham Əliyevin rəhbərliyi altında həyata keçirilən modern sosial siyasət malik olduğu konkret parametrlərlə diqqəti cəlb edir. Həmin parametrlərdən bəhs edərkən burada əsas cəhətlərdən biri kimi sosial müavinət sisteminin sığorta-pensiya sistemindən ayrılması istiqamətində həlledici addımların atılması, buna xidmət edən "Əmək pensiyaları haqqında" və "Sosial müavinətlər haqqında" Azərbaycan Respublikası qanunlarının qəbulu oldu. 2006-cı il yanvarın 1-dən qüvvəyə minən bu qanunlar ölkədə sosial sferanın tamamilə yeni əsaslarla qurulmasına gətirib çıxardı. Beləliklə, ölkəmizdə yeni, beynəlxalq təcrübədə özünü doğrultmuş üçpilləli struktura (baza, sığorta və yığım hissələrindən ibarət) əsaslanan əmək pensiyaları sistemi formalaşdırıldı. 2005-ci il oktyabrın 21-də dövlət başçısı aztəminatlı əhalinin sosial müdafiəsinin daha da gücləndirilməsi məqsədilə "Ünvanlı dövlət sosial yardımı haqqında" imzaladığı qanun ölkənin aztəminatlı təbəqəsinin maddi rifah halının yüksəlməsində mühüm rol oynamağa başladı və ildən-ilə bu yardımın verilmə mexanizmi daha da təkmilləşdirilir.

İqtisadiyyatın sahəvi və coğrafi şaxələndirilməsi, bunların konkret dövlət proqramları ilə təminatı da Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi altında həyata keçirilən sosial-iqtisadi siyasətin vacib məqamlarındandır. Dövlət büdcəsində nəzərdə tutulan vəsaitlərin son illərdə sosial müdafiə, elm, təhsil, səhiyyə və digər sahələrdə qəbul edilmiş məqsədli dövlət proqramlarının icrasına yönəldilməsi də bunun real təsdiqidir. Həmçinin o da mühüm cəhətdir ki, Prezident İlham Əliyevin sosial siyasətində nəticəyə deyil, problemləri yaradan səbəblərə qarşı mübarizəyə diqqət yetirilir və bu səbəbləri aradan qaldırmaq üçün tədbirlər həyata keçirilir, müvafiq dövlət proqramları qəbul olunur. Problemlərə bu cür kompleks yanaşma, onları doğuran səbəblərin aradan qaldırılması mümkün neqativ nəticələrin baş verməsinin də qarşısını alır. Sosial məsələlərin həllində xeyriyyəçilik ruhunun təşviq olunması da vacib rol oynayır ki, bu kontekstdə Heydər Əliyev Fondunun fəaliyyəti xüsusi qeyd edilməlidir.

Bütün bunlar onu göstərir ki, Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə həyata keçirilən sosial siyasətin əsas istiqamətləri vətəndaşların ölkə Konstitusiyası ilə müəyyənləşdirilmiş hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsinə, aztəminatlı vətəndaşların, o cümlədən əlillərin sosial müdafiəsinin təşkil edilməsinə, sosial yardım sistemində ünvanlılıq prinsiplərinin gücləndirilməsinə və cəmiyyətdə mövcud olan sosial münasibətlərin tənzimlənməsinə yönəldilmişdir.

Yeni əsrin ilk dekadasından uğurla ikinci dekadasına doğru

Artıq başa çatmaqda olan XXI əsrin ilk dekadası isə Azərbaycanın yeni tarixinə iqtisadi sahədə keçid dövrünün sona yetməsi ilə yanaşı, sosial sferada sürətli yüksəliş, eyni zamanda digər sahələr üzrə də dinamik inkişaf, ölkəmizin beynəlxalq hüquq məkanının daha güclü, müstəqil subyektinə çevrilməsi ilə yazılmışdır. Bu on il ərzində iqtisadi müstəqilliyini daha da gücləndirən Azərbaycan dayanıqlı və dinamik iqtisadi artımını təmin edə bilmiş, sosial rifahın əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlməsinə nail olmuşdur. Bu məqsədlə iqtisadiyyatın sahəvi və coğrafi şaxələndirilməsi siyasəti uğurla davam etdirilmiş, özəl sahibkarlığın, kiçik və orta biznesin inkişafında keyfiyyətcə yeni mərhələ açılmış, rəqabət mühiti təmin olunmuş, vətəndaşların layiqli həyat səviyyəsinə zəmin verəcək məqbul gəlirləri təmin edən iş yerlərinin açılması iqtisadi inkişafın əsas parametrlərindən birini təşkil etmişdir. Ərzaq təhlükəsizliyinin təminatı sahəsində mühüm nailiyyətlərə imza atılmış, idxaldan asılılıq əhəmiyyətli dərəcədə azaldılmış, ixrac potensialı davamlı olaraq genişləndirilmişdir. Bu zaman cəmiyyət, ailə və hər bir vətəndaşın sosial rifahının mütəmadi qaydada yüksəlməsi, insan kapitalının inkişafı əsas diqqət mərkəzində olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, ölkəmizdə insanların fiziki, mənəvi, sosial tələbatlarının təminatının ildən-ilə yaxşılaşması beynəlxalq səviyyədə də yüksək qiymətləndirilmiş, Azərbaycan insan inkişafı indeksinə görə də dünya üzrə böyük müvəffəqiyyətlərə imza atmış dövlətlərdən biri kimi göstərilmişdir. Ümumiyyətlə, insan inkişafı indeksinin orta illik tempinə görə Azərbaycan keçmiş Sovet İttifaqı ölkələri arasında son 10 il ərzində aparıcı dövlət kimi qəbul olunur. BMT İnkişaf Proqramının 2010-cu il İnsan İnkişafı Hesabatından da aydın görünür ki, Azərbaycan bu istiqamətdə hətta dünya üzrə qabaqcıl sayılan iki dövləti - Çin və Hindistanı da arxada qoymağa müvəffəq olmuşdur. Cari ilin noyabr ayında açıqlanmış və Bakıda təqdimatı keçirilmiş hesabatdan aydın olur ki, son 5 ildə Azərbaycan insan inkişafı sahəsində ən sürətli irəliləyişə imza atan ölkə kimi çıxış edir və bunun nəticəsidir ki, 2005-ci ildə 101-ci yerdə olan Azərbaycan 2010-cu ildə 67-ci yerə yüksəlmişdir. Ölkəmiz 2000-2010-cu illər arasında postsovet məkanında insan inkişafı indeksinə görə illik 1,77 artım dərəcəsi ilə ən yüksək göstəriciyə nail olmuşdur. Nəticədə Azərbaycan "orta insan inkişafı" qrupu ölkələrini tərk edərək, "yüksək insan inkişafı" ölkələri kateqoriyasına daxil edilmişdir.

Əldə edilmiş nailiyyətlər son hədəf olmadığından Prezident İlham Əliyev tərəfindən qarşıya Azərbaycanın inkişaf etmiş ölkələr sırasına daxil olması, bütün sahələr üzrə dayanıqlı tərəqqinin qorunub saxlanması kimi mühüm vəzifələr qoyulmuşdur. Bu məqsədlə sosial sferada da qarşıdakı dövr ərzində təbii olaraq yeni islahatlar aparılacaq. Bu islahatların ilk növbədə ünvanlı yardım sahəsini, müavinətlərin verilməsi zamanı bunun ələ baxımlılığa gətirib çıxarmamsı üçün yeni üsulların tətbiqini, gənc ailələrin sosial müdafiəsinin gücləndirilməsini, Azərbaycan regionlarının, o cümlədən kəndlərin daha sürətli inkişafını, işə götürənlərin hüquqlarına dair biliklərin artırılmasını və bu qəbildən olan digər önəmli məqamları əhatə edəcəyi nəzərdə tutulur. Eyni zamanda tibbi sığortanın tətbiqinin genişlənməsi, pasientin hüquqlarının qorunması, ailə həkimi, bioetika haqqında qanunun qəbulu və digər bu kimi məsələlər də sosial islahatların yeni əsas hədəfləri sırasında yer alır. Bütün bunlar həm də cəmiyyətdə sosial ədalət prinsiplərinin gözlənilməsi baxımından vacib rol oynayır. Akademik Ramiz Mehdiyev "İnkişafın Azərbaycan modeli" kitabında yazdığı ön sözdə qeyd etdiyi kimi, sosial ədalət bazar iqtisadiyyatı anlayışının təbiətinə xas olan bərabərsizliyin mənfi fəsadlarının və iqtisadi sistemin çatışmazlıqlarının aradan qaldırılmasına kömək edir.

Bu vaxta qədər isə ölkəmizdə sürətli inkişafa xidmət edəcək möhkəm bazanın formalaşdırılması qarşıdakı dövr ərzində Azərbaycanın qət edəcəyi tərəqqi yolunun, o cümlədən sosial rifahın yüksəlişinin yenə möhtəşəm uğurlarla müşayiət olunacağını, ölkəmizin daha böyük nailiyyətlərə imza atacağını qətiyyətlə deməyə əsas verir.

Hadi RƏCƏBLİ,

Milli Məclisin Sosial siyasət komitəsinin sədri,

siyasi elmlər doktoru, professor

Azərbaycan.- 2010.- 30 dekabr.- S. 8.