O, həm də görkəmli dramaturq idi

Azərbaycan ədəbiyyatının, bütövlükdə XX əsr poetik fikrinin görkəmli nümayəndəsi, xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə ömrünün sonuna qədər böyük sənət ehtirası ilə yazıb yaratmışdı. Müdrik həyat düşüncələrini, daşlardan süzülüb gələn dağ şəlaləsi kimi içindəki hissləri, duyğuları sətirlərə çevirən, söz, sənət dünyasını yeni incilərlə rövnəqləndirən sənətkar artıq bir ildir ki, ruhların qovuşduğu bir məkanda uyuyur. Bəxtiyar Vahabzadə şəxsiyyətini, onun yaradıcılığını türk yazıçısı Əli Yavuz Akpinar yüksək qiymətləndirərək yazır: "Vahabzadəyə görə şairin vücudu Vətən torpağı, nəfəsi Xəzər dənizindən əsən ruzigar, qanı Kür, Araz çaylarıE Şair Vətənsiz, millətsiz yaşaya bilməz. Şairin ən böyük vəzifəsi də Vətəni sevməkdir. Şair haqq və həqiqət yolunda daim savaşan bir insandır. Şair vətən, millət əqidəsinin Məcnunudur". Bəxtiyar Vahabzadə yaradıcılığında vətən və onun taleyi mövzusu bir mərhələ və ya dövr deyildi: onun bütün yaradıcılığı boyu davam etmiş daimi aparıcı mövzu idi. O, ömrü boyu özünü bütöv və böyük Azərbaycanın milli şairi kimi dərk etmiş və bu missiyanın daşıyıcısı olması ilə qürur duymuşdu.

Bəxtiyar Vahabzadə yalnız poeziyası ilə deyil, dramaturgiyası ilə də müasir ədəbiyyatın imkanlarına öz təsirini göstərmiş, onun vəzifələrini həyata keçirmişdi. Görkəmli şair 70-dən artıq şeir kitabının, 2 monoqrafiyanın və yüzlərlə məqalənin müəllifi idi. Akademik Dövlət Dram Teatrında onun "Vicdan", "İkinci səs", "Yollara iz düşür", "Fəryad", "Hara gedir bu dünya", "Özümüzü kəsən qılınc", "Cəzasız günah", "Dar ağacı" pyesləri tamaşaya qoyulmuşdur. O, tarixi və müasir mövzuda 20-dən artıq iri həcmli poemanın müəllifi idi.

Bir dəfə mənə Bəxtiyar müəllimdən dəvətnamə gəldi. Elə oxuyurdum ki, telefon zəng çaldı. Dəstəyi qaldırdım, salam-kəlamdan sonra dedi: "Dəmirli, göndərdiyim dəvətnaməni aldınmı? Bu əsər o birilərinə bənzəmir, çox xoşuna gələcək, mütləq gəl". Xudahafisləşdik. Mən Milli Akademik Dram Teatrına gəldim. Çox əlamətdar hal idi ki, həmin gün ümummilli lider Heydər Əliyev də bu tamaşaya gəlmiş, daha doğrusu, əsərə baxış keçirilirdi. Mən "Özümüzü kəsən qılınc" tamaşasına sona qədər böyük maraq və həyəcanla baxdım. Tamaşanın sonunda dahi Heydər Əliyev yaradıcı kollektivlə görüşub əsər haqqında öz fikirlərini bildirdi. Prezident dedi: "Mən bu əsər haqqında çox eşitmişdim. Ancaq səhnədən, bugünkü tamaşadan aldığım təəssüratlar indiyə qədər əsər haqqında verilən məlumatları həddindən artıq genişləndirdi. Bizim böyük şairimiz Bəxtiyar Vahabzadə indiyə qədər fədəkarlıqla çalışıb və öz istedadı, yaradıcılığı ilə hesab edirəm ki, bu əsəri yaratmaqla ədəbiyyatımızı, mədəniyyətimizi zənginləşdirdi... Belə bir əsər qədim tariximizin, o cümlədən millətimizin qədim köklərinin tarixinin böyük bir səhifəsini açıb, ictimaiyyətə göstərdi. Bunun özü böyük bir işdir və hesab edirəm ki, böyük yaradıcılıq qələbəsidir... Birincisi, o bu əsəri tarix və tarixi dəqiqlik əsasında yaradıbdır. İkincisi də onun bugünkü nəslə, Azərbaycan ictimaiyyətinə ən böyük xidməti ondan ibarətdir ki, bu əsər həmişə yaşayacaq və uzun ömürlü olacaqdır..."

Bu pyes Bəxtiyar Vahabzadənin ilk tarixi əsəri deyildi, lakin o, şairin dram yaradıcılığında böyük və yeni bir mərhələni təşkil edirdi, burada onun sənətinin vətəndaşlıq pafosu özünü parlaq bir şəkildə göstərirdi. Xalq taleyi, insani fəlsəfi idrak, tarixilik, milli soykökümüzə bağlılıq şairin bütün əsərlərinin bünövrəsini təşkil edirdi. Məhz buna görə də ulu öndər Heydər Əliyev B.Vahabzadənin 75 illik yubileyi ilə bağlı təbrikində haqlı olaraq onu Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndəsi kimi yüksək qiymətləndirirdi: "Sizin ictimai-siyasi xadim kimi də fəaliyyətiniz təqdirəlayiqdir. Yaradıcılığınıza və göstərdiyiniz böyük xidmətlərə görə siz bir çox mükafatlara, fəxri adlara layiq görülmüsünüz. Lakin onların heç biri qazandığınız xalq məhəbbəti qədər qiymətli və əziz ola bilməz.

Əminəm ki, sizin qələminizdən çıxan, xalqımızın arzu və istəklərini tərənnüm edən əsərləriniz Azərbaycan Respublikasının müstəqillik yolları ilə inkişafı uğrunda bundan sonra da ən uca, ən ülvi amalların gerçəkləşməsinə xidmət edəcəkdir".

Müasir Azərbaycan dramaturgiyasının yeni qələbəsi hesab edilməyə layiq olan "Özümüzü kəsən qılınc" əsəri 1450 il bundan əvvəl güclü bir dövlət kimi tanınan göytürklərin dövlət başçıları haqqındadır. Müəllif son dərəcə təzadlı konfliktlərin bədii və obrazlı həlli vasitəsi ilə böyük bir tarixi dövrün ibrətamiz inikasını yaratmışdı. Burada təsvir olunan hadisələr tamaşaçını əsərin sonuna qədər dərin bir həyəcan içərisində saxlayır, onu düşünməyə, bu mürəkkəb münaqişələrin çözülməsi üçün yollar aramağa çağırır.

Tənqidçi Nizami Cəfərov "Bir tamaşa haqqında bir neçə söz" məqaləsində yazır: "Göytürklər"in premyerasından sonrakı geniş müzakirədə mən belə bir arzumu bildirdim ki, bu tamaşa mümkün qədər bütün türk dünyasına çatdırılmalıdır. Çünki müstəqil dövlət quruculuğu yolunda olan müasir türk xalqlarının, demək olar ki, hamısı, haqqında söhbət gedən problemlərlə qarşılaşırlar. Yəni, yalnız biz deyil, iş elə gətirib ki, türkmənlər də, özbəklər də, qazaxlar da, tatarlar da, altaylar da qədim tarixlərindən ayrı düşmüş ortaq etnokulturoloji maraqlarını çox hallarda qeyb etmişlər...

Nəticə etibarilə deyə bilərəm ki, Bəxtiyar Vahabzadə ümumən türk xalqları səhnəsinə möhtəşəm bir əsər vermişdir - həmin əsər öz böyük missiyasını gərəyincə yerinə yetirir, bundan sonra da yetirəcəkdir".

Bəxtiyar Vahabzadənin mətbuat səhifələrində mübahisələrə səbəb olmuş və günün aktual məsələlərinə həsr edilmiş "Rəqabət" dramı mövzusu və ideyası etibarilə "Özümüzü kəsən qılınc" əsərindən heç də geri qalmır. Müəllifin dediyi kimi, 2 il müddətinə boya-başa çatdırdığı bu dram əsəri müasir həyatın eybəcərliklərini, yaxşını, pisi, xeyir-şəri, doğrunu-yalanı, bir sözlə, insanlar arasındakı səmimi və qeyri-səmimi münasibətləri özündə əks etdirir. Şair həyatdakı hər xırdaçılığa belə, xalqın tarixi arzuları və mənafeləri zirvəsindən baxır və qiymət verir.

Böyük şairin bu janrda yazılan əsərləri içərisində tarixilik nöqteyi-nəzərdən "Fəryad" pyesi də xüsusi yer tutur. Nəsimiyə həsr olunmuş əsərdə hadisələr xalqımızın XIV əsrdə yaşamış böyük mütəfəkkir, üsyankar şairi ətrafında cərəyan edir. Nəsimini biz burada ictimai-siyasi fikrimizin qüdrətli bir şəxsiyyəti, mahir söz ustası kimi görürük. O, dövrünün ictimai-siyasi olaylarını öz ideyaları ilə tənqid atəşinə tutan, zəmanəsini çəkinmədən qamçılayan, xalqın qəhrəmanlıq simasını özündə əks etdirən mütəfəkkir şairdir. Əsərin adından da göründüyü kimi, ölkədə gedən ictimai-siyasi proseslər insanların hüquqsuzluğuna, ictimai-siyasi ədalətsizliyə gətirib çıxarır, bərabərsizliyin hökm sürdüyü bir ölkədə, qanı içilən, haqqı göz qabağında tapdalanan insanların fəryad səsinə çevrilir. Fikir, şəxsiyyət azadlığı bir ideya olaraq əsərin əsas leytmotivini təşkil edir.

"Özümüzü kəsən qılınc"da olduğu kimi, bu əsərdə də iki cəbhə - xeyir və şər qarşı-qarşıya qoyulur, hər iki tərəfin mübarizəsi hadisələrin gedişatında böyük bir olaya çevrilir. Tamaşaçı hadisələrin cərəyanını həyəcanla izləyir, xeyrin şər üzərində təntənəsini səbirsizliklə gözləyir.

Xeyrin tərəfində, yəni, müsbət cəbhədə mübarizə aparan obrazların timsalında hürufilikdən, nəsimiçilik ideyalarından, insanın insana məhəbbətindən və s. geniş söhbət açılır, xalqın, millətin taleyi, insan konsepsiyası əsərdə şərə qarşı yaradılmış bir cəbhə kimi tamaşaçıya təqdim olunur. Sənətkarlıq baxımından Bəxtiyar Vahabzadə Nəsimi üsyankarlığını yaratdığı obrazların dili ilə əsərin fəryadına çevirir.

Zülmə, işgəncəyə qarşı üsyan səsini qaldıran, ağıllı, təmkinli, müdrik, hərəkətlərində, davranışlarında xeyirxahlıq timsalı olan, dar ağacına qaldırılan Çalpapaq, heç bir günahı olmadan zindanlara atılan Rəhman, həssaslığı, zərifliyi, insanlara qayğıkeş münasibətlərilə seçilən Aypara, hürufiliyə üz tutan, həqiqət yolunda döyüşənlərə qoşulan, atasının əqidəsinə zidd gedən Dəyanət, zindanlarda sızıltısı yerə-göyə sığmayan Sübhan, hər cür ehkamların əleyhinə çıxan, haqq, ədalət uğrunda mübarizə aparan adamların tərəfinə keçən Vəliəhd kimi insanlar öz nəcib əməlləri ilə tamaşaçı qəlbində dərin iz buraxır və onları düşünməyə vadar edir.

Əsərdə hadisələrin gedişatı göstərir ki, yalançılıq, ikiüzlülük, riyakarlıq, dələduzluq, rüşvətxorluq və s. motivlər düzlüyün, həqiqətin, reallığın iti qılıncı qarşısında təslim olur və xeyirin təntənəsi qələbə çalır.

Bəxtiyar Vahabzadənin "Fəryad" faciəsi ilə bağlı Azərbaycanın görkəmli alimləri, yazıçı və şairləri, xarici ölkələrin nüfuzlu şəxsiyyətləri də öz ürək sözlərini demişlər.

Xalq şairi Süleyman Rüstəm vaxtilə yazırdı: "Son illər şair Bəxtiyar Vahabzadənin imzası yanına bir ad da əlavə olunub - dramaturq. "Fəryad" pyesinə baxanlar bu adın nə dərəcədə doğru-düzgün olduğunu təsdiq edə bilərlər. Bir tamaşaçı kimi mənim fikrim belədir. Səməd Vurğunun "Vaqif" dramından sonra "Fəryad" pyesi dramaturgiyamızda olan böyük bir boşluğu doldurdu".

Yaşar Qarayev və professor Şamil Salmanov "Fəryad" pyesinin bünövrəsinin "Dar ağacı" pyesindən başlaması ilə əlaqədar yazırdılar: "Fəryad" B.Vahabzadənin tarixi mövzuda qələmə aldığı son pyesinin adıdır (Əlbəttə, bu son pyes deyildi - M.D.). Dramaturqun bu istiqamətdə ilk qələm təcrübəsi "Dar ağacı"dır. Şərtiliklə tarixlik arasında qarşılıqlı münasibətlərin məhz "Fəryad"da büllurlaşan məzmunu və nisbəti öz ifadəsini hələ "Dar ağacı"nda tapmışdı.

Müəllifi tarixi mövzuya gətirib çıxaran bədii niyyətin orijinallığı və təzə-tərliyi də ilk dəfə burada özünü göstərmişdi. Belə ki, bu pyesdə Babək xatırlanır, talelərə və əməllərə onun ruhu və qəh-qəhələri ilə yekun vurulur, lakin süjetin əyani gedişi prosesində onun özü yox, teyfi iştirak edirdi".

Şairin tarixi faciə janrında qələmə aldığı "Dar ağacı" pyesi də məzmunca çox maraqlı və ibrətamizdir. Xalq qəhrəmanı yadelli işğalçılara qarşı 20 illik mübarizə aparan Babəkin edam edilməsindən sonra Azərbaycanda cərəyan edən azadlıq mübarizəsi əsərin ana xəttini təşkil edir. Pyesin vaxtilə səhnəyə qoyulması məsələsi mübahisəli olsa da, bu əsər də B.Vahabzadənin tarixi mövzulu dramaturgiyasının uğurlu bir nümunəsidir.

"Dar ağacı"nda baş verən əsas konflikt iki qardaş arasında davam etdirilir. Bir xətt üzrə hadisələrin cərəyanı zahirən Azərbaycanla xilafətin, yadellilərin mübarizəsində öz əksini tapır. İslamın yaşıl bayrağı altında çıxış edən Aqşini doğma vətənin taleyi düşündürmür, onu yalnız ərəb xilafətinin göstərişləri, verdiyi əmrlər maraqlandırır. 816-cı ildən 836-cı ilə qədər ərəb xilafətinə qarşı döyüşən Elxan isə qardaşı Aqşinin əksidir. Onun Azərbaycanın azadlığı uğrunda yadelli işğalçılara qarşı apardığı mübarizə bütün əsər boyu davam edir. İki qardaş arasında baş verən hadisələr yalnız iki nəfərə aid deyil, iki ideya, məfkurə arasında gedən mübarizədir.

Pyesin gedişatında biz Elxanın güclü iradəsi ilə üzləşirik. O doğma qardaşı Aqşinin də qırılmaz inadını sındırır.

Əsərdə vətənini, elini, obasını qiymətələndirməyən, onun qədrini bilməyən, yadelli işğalçı qəsbkarın bir "sağ ol"una görə vətəninə, elinə, ana yurduna, xalqına xor baxan Aqşinin taleyi faciə ilə qurtarır. O, öz aldanışını hiss edir. Qardaşı Elxanın dedikləri yadına düşür və sonda salona etdiyi müraciətlə tamaşaçılardan ayrılır.

Y.Qarayev bununla əlaqədar yazırdı: "Aqşinin müsibəti adi aldanışın, yaxud nəfisin insanı (sərkərdəni, hökmdarı) qəflətən düçar etdiyi şəxsi müsibət deyildir. Aqşinin müsibətinin ictimai kökü sosial əsəbi xalqın taleyindən gəlib keçir, Vətənin, torpağın taleyində əks olunur. Yurdun təkcə torpağı, sərvəti yox, namusu da talanır: Karvan-karvan el malı, dəstə-dəstə qız-gəlin Bağdada xilafət səltənətinə ruhani ataya kəniz göndərilir".

Beləliklə, nəzərdən keçirilən pyeslərə əsaslanaraq belə bir nəticəyə gələ bilərik ki, B.Vahabzadə bütün poeziyasında olduğu kimi, tarixi pyeslərində də böyük və ciddi həyat məsələləri üzərində düşünən sənətkar olmuşdur. Xalqın tarixi taleyi, bu taleyi özlərində, mübarizələrində əks etdirən insanların xarakteri və qayələri, nəcib insani xüsusiyyətləri görkəmli şairin dramaturgiyasının əsas fəlsəfi-estetik düşüncələridir. B.Vahabzadə dramaturgiyası mövzu cəhətdən tarixi və müasir həyatla bağlı olan pyeslər silsiləsinə şamil edilə bilər. Burada tarixilik və müasirlik vəhdət halında çıxış edir. Bu da böyük şairimizin milli dramaturgiyanın zəngin ənənələrini yaşatmaq əzmini göstərir.

Mail DƏMİRLİ

Azərbaycan.- 2010.-13 fevral.- S. 11.