Milli varlığın əks-sədası
1999-cu ildə YUNESKO tərəfindən 21 fevralın Beynəlxalq Ana Dili Günü kimi qeyd edilməsi haqqında verdiyi qərar 11 ildir ki, qeyd olunur. Dünyanın ana dili uğrunda mübarizəyə qalxması çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bir daha təsdiqlənir ki, həm nitqimizdə, həm də yazılarımızda ədəbi dilin tələblərinə tabe olmaq, onun qayda-qanunlarına əməl etmək hər birimizin vətəndaşlıq borcudur.
Bu faktdır ki, Azərbaycan dili öz şirinliyini ilk növbədə anamızın laylalarından alıb. Hələ körpəlikdən sözün nə olduğunu bilmədiyimiz çağlarda qulağımızı oxşayan səsin ahəngindəki qeyri-adi şirinlik ruhumuza axaraq bütün varlığımıza hopur. Bəlkə də buna görədir ki, insanlar arasında ünsiyyət yaradan bu vasitəyə Ana dili deyirik. Elə qucağında böyüdüyümüz, boya-başa çatdığımız, daşına, qayasına, torpağına vurğun kəsildiyimiz, yolunda hər cür fədakarlığa hazır olduğumuz məmləkətimizə də Ana Vətən deyirik. Anaya məhəbbət dilə münasibəti formalaşdırır, dilə münasibət isə Vətən sevgisi deməkdir. Gərəkdir ki, hər kəs öz doğma dilində mükəmməl və səlis danışmağı bacarsın. Bu tamam ayrı məsələdir k, insan nə qədər çox dil bilsə, bir o qədər də yaxşıdır.
Hər bir
dilin gözəlliyi və özünəməxsusluğu var.
Bunu heç kim inkar edə
bilməz. Amma bir vətəndaş olaraq bizim üçün
Azərbaycan dilinin analoqu yoxdur. Bu dilin şirinliyini, cazibəsini
heç bir dildə tapmaq olmaz. Vaxtilə əcnəbi dillərə
meyilli olan insanlar ana dilində danışmağı özlərinə
ar bilirdilər. Hətta elə bir məqam
yaranmışdı ki, Azərbaycanın rəsmi dairələrində,
iş yerlərində özgə dildə danışmağa
üstünlük verilirdi. Sovet quruluşunun sərt rejimi bir
sıra məmurlar arasında ana dilinə qarşı ögey
münasibət yaratmışdı. O ziddiyyətli dövrdə
Azərbaycanın şair və yazıçıları
dilimizin keşikçisi olmaq missiyasını ləyaqətlə
yerinə yetirdilər. Onlar ana dilində yazıb-yaratdılar.
Bunun da nəticəsində dilin şirinliyi, təbiiliyi, bir
sözlə varlığı qorunub saxlandı.
Ardı 3-cü səh.
Əlbəttə, bizim milli
varlığımızın əks-sədası ilk növbədə,
ana dilimizdir. Vaxtilə onun başının üstünü
almış təhlükəni millətdən
uzaqlaşdıran, dilin statusunu özünə qaytaran, ona əbədi
həyat verən ümummilli lider Heydər Əliyev oldu. Ulu
öndər hələ sovet dövründə quruluşun
müəyyən təzyiqlərinə, diktələrinə
baxmayaraq Azərbaycan dilinin ölkəmizdə dövlət
dilinə çevrilməsində böyük rol
oynamışdır. Dilin inkişafı ilə bağlı
unudulmaz şəxsiyyətin müntəzəm olaraq verdiyi fərman,
imzaladığı sərəncamlarda, eləcə də
tövsiyələrində, çıxış və məruzələrində
bu məsələdə ortaya çıxan ciddi problemlərin
həlli vacib sayılırdı. Sovet dövründə qəbul
edilmiş Konstitusiyada dilimizlə bağlı ayrıca bir maddə
də var idi.
Ədəbiyyat və mədəniyyət
xadimlərinin uzun illər sətiraltı mənalarda, bədii
əsərlərdə, nitq və
çıxışlarında çatmaq istədikləri
arzuları reallığa çevirən Heydər Əliyev
oldu. Sovet dövründə Şüvəlanda
yazıçıların yaradıcılıq evində qələm
sahibləri ilə olan görüşündə Heydər Əliyev
çox cəsarətlə, milli təəssübkeşliklə
belə bir cümlə işlətmişdi: "Sizə nə
olub? Niyə doğma dilinizdə
danışmırsınız?" Əlbəttə, cəmiyyətə
ünvanlanan bu mesajın məna çaları çoxdur.
Heydər Əliyevin Azərbaycan
yazıçılarını ana dili uğrunda mübarizəyə
səsləməsi bütün vətəndaşların diqqətini
bu yönə çəkmək idi.
Dövlət müstəqilliyini
qazandıqdan sonra Azərbaycan dilinin tədqiqi və işlədilməsi
ilə bağlı müxtəlif tədbirlər
görüldü. Ümummilli lider Heydər Əliyevin 2001-ci
ildə imzaladığı "Dövlət dilinin tətbiqi
işinin təkmilləşdirilməsi haqqında" fərmanda
göstərilir: "Azərbaycan dili bu gün dərin fikirlərin
ən incə çalarlarınadək olduqca aydın bir şəkildə
ifadə etmək qüdrətinə malik dillərdəndir.
Düşüncələrdəki dərinliyi, hisslərdəki
incəlikləri bütünlüklə ifadə etmək
kamilliyinə yetişə bilmək üçün hər
hansı xalqdan bir neçə minillik tarixi yaşaması
lazım gəlir. Azərbaycan dilinin bugünkü inkişaf səviyyəsi
göstərir ki, Azərbaycan xalqı dünyanın ən qədim
xalqlarındandır".
Təbii ki, dilin təşəkkülü
müxtəlif proseslərdən keçir. Bu gün istər
danışıq, istərsə də yazılı şəkildə
işlətdiyimiz Azərbaycan dili mürəkkəb bir yol
keçmişdir. Biz dəfələrlə qəzetimizdə
ana dili ilə bağlı müxtəlif problemlərə
toxunmuş, dilimizə xələl gətirmiş
nöqsanları göstərmiş, alimləri,
ziyalıları, jurnalistləri ana dilimizin keşiyində
dayanmağa səsləmişik. Unutmaq olmaz ki, dilimiz çox
zəngindir, hər sözün neçə mənası,
yozumu var. Ona görə də istər yazıda, istərsə
də danışıqda məntiqli olmaq, sözü
düzgün ifadə etmək lazımdır.
"Azərbaycan
Respublikasında dövlət dili haqqında" qanunun
respublikamızda tətbiq edilməsi barədə 2003-cü il
tarixdə fərman imzalandı. Konstitusiyamıza uyğun
olaraq Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi hüquqi statusu
nizamlandı. Bir daha həm öz vətəndaşlarımıza,
həm də respublikamızda müəyyən işlər
görən xarici iş adamlarına bəyan edildi ki, Azərbaycan
dili ölkənin siyasi, iqtisadi, elmi və mədəni həyatının
bütün sahələrində işlədilməlidir.
Bununla bərabər, onun qorunması və inkişafı da əsas
məsələlərdən biridir.
Bakıda keçirilən
Dünya Azərbaycanlılarının I qurultayında (2001-ci
il) dəyərli nitq söyləyən ümummilli lider Heydər
Əliyev planetin müxtəlif guşələrindən paytaxtımıza
toplaşmış soydaşlarımıza üz tutaraq bir məsələni
dəfələrlə vurğulayırdı ki, hər bir azərbaycanlı
öz ana dilində təmiz danışmağa, həm də
onu qorumağa borcludur. Unudulmaz Heydər Əliyevin
bütün salonu riqqətə gətirən sözləri
indi də beynimizdən çəkilmir. "Hər bir Azərbaycan
vətəndaşı, hər bir azərbaycanlı öz ana
dilini - Azərbaycan dilini, dövlət dilini mükəmməl
bilməlidir". Təbii ki, bu, adicə arzu,
tapşırıq deyil. Böyük bir şəxsiyyətin,
dahi bir insanın, hər birimizin boynunda haqqı olan ulu öndərin
bizim üçün, dilimizin gələcəyi
üçün verdiyi müdrik proqramdır. Bu proqramın bəndi
pozulanda dilin səlisliyi itir, məntiqi dağılır,
gülünc vəziyyət yaranır.
"Azərbaycan
Respublikasının dövlət dili haqqında" qanunun
6-cı maddəsinin 2-ci bəndində oxuyuruq: "Azərbaycan
Respublikasının ərazisində təsis edilən və fəaliyyət
göstərən, mülkiyyət formasından asılı
olmayaraq dövlət dilində yayımlanan bütün
televiziya və radio kanallarının aparıcıları
dövlət dilini mükəmməl bilməlidirlər və
onların səlis danışıq qabiliyyəti
olmalıdır. Dublyaj olunan filmlər və verilişlər
dövlətin müəyyən etdiyi dil normalarına
uyğun olmalıdır". Sözsüz ki, qanunun bu tələbindən
sonra dilin qorunması ilə bağlı televiziya verilişlərində,
xüsusilə, özəl kanallarda müəyyən normalara,
Azərbaycan dilinin qramatik qayda və qanunlarına mütləq
əməl edilməlidir. Təəssüf ki, bu gün Azərbaycan
teleməkanında müşahidə etdiyimiz qəribə
ovqat, xoşagəlməyən məqamlar illərdir ki, davam
etməkdədir. Çox halda dilimizin saflığını
pozanlar məhz onun keşiyində dayanmalı insanların
özləri olurlar. Xüsusilə də, bu məsələdə
bir sıra televiziya aparıcılarının, qəzet
redaktorlarının, müxbirlərin günahı
çoxdur. Aparıcının dilindən qopan ifadənin mənasını
tapmaq üçün lüğət belə kömək edə
bilmir. Özəl teleradiokanallar bu məsələyə daha
çox diqqət verməlidirlər. Azərbaycan dilində
mükəmməl danışa bilməyən,
aparıcılıqdan çox uzaq kəslər şit, duzsuz
danışıqları, yersiz zarafatları ilə
tamaşaçını bezdirməkdə davam edirlər.
Müxtəlif ləhcələr, şivələr, teleməkana
hücumunu dayandırmayıb. Bəzən də müxtəlif
dillərdən gəlmə ifadələr apacının
dilində o qədər lövbər salır ki, nəticədə
qeyri-normal bir veriliş təqdim olunur. Bir məsələni
anlamaq olmur ki, uzun müddət Azərbaycan mədəniyyətində
izi olan bəzi insanlar, xüsusilə də, xalq artisti
adına layiq görülmüş sənətçilər,
məşhur rejissorlar televiziya verilişlərində həmişə
rusca danışırlar. Aparıcı onlara Azərbaycan
dilində müraciət etsə də, cavab mütləq rusca
olur. Anlaya bilmirik ki, 70 yaşına çatmış bu sənətkarlar
Azərbaycanca mahnı oxuyur, teatra rejissorluq edə bilirlər,
amma Azərbaycan dilində danışmırlar. Evində hər
kəs hansı dildə danışırsa, özü bilər.
Amma teleməkanda dövlət dilinin tələblərinə
Azərbaycan vətəndaşının əməl etməsi
çox vacibdir. Adicə xarici bir ölkəyə səfər
edəndə hər kəs çalışır ki, getdiyi məmləkətin
dövlət dilində "salam-sağol"u öyrənsin.
Bu qonağı olduğun ölkənin rəsmi dilinə
göstərdiyin sayğıdır. Bəs vətəndaş
olaraq öz ölkəsində dövlət dilində
danışmağa bu laqeydlik nə deməkdir?
Hələ də vəzifə
başında olan məmurlarımızın bir çoxu ana
dilimizdə danışa bilmir, sözü təhrif edərək
onu mənasından çıxarıb başqa səmtə
çəkir. Məsələn, mütəxəssisə
"mütəhəssis", xaricə "haric",
xahişə "haiş", qabında olsuna
"qabığında olsun", müsahibəyə
"müsabiqə", yaylım atəşinə, "yayılan
atəş", qəlbə "gəlb", təvazökara
"təcavüzkar" (və yaxud da əksinə), xəstəyə
"həstə"E deyənlər var.
Son illər gənc
yazarların, xüsusilə də, özlərini şair
adlandıranların dilində həddən artıq şit, mənası
anlaşılmayan sözlər bol-bol işlədilir. Bəzən
də elə insanlara efirdə vaxt ayrılır, onun
"yaradıcılıq gecəsi" keçirilir ki, təqdim
olunan bütün cızma-qaralarda dilin başına xoşagəlməz
oyunlar açılır. Bəzən də qafiyə xatirinə
yerinə düşməyən sözlər yan-yana
düzülür. Dilə elə zərbə vurulur, sitəm
edilir ki, eşitdiyin ifadələrə inanmaq istəmirsən.
Məsələn, cavan bir qızın şeirindən:
"Hardasan mən sənə yerikləyirəm". Heç
cür bu bioloji terminin lirik şeirdə işlənməsini
anlamaq olmur və yaxud da teleaparıcı söyləyir:
"kafeda baş verən partlayış kafenin zirzəmisində
baş verib. Baş verən partlayışın baş verməsinə
səbəb..." Bu nə cümlə quruluşudur? Məgər
Azərbaycan dilinin sinonimləri, antonimləri yoxdur? Sadəcə
olaraq naşı, savadsız insanlara efir və ekran
tapşıranda belə biabırçılıqlar
yaranır.
Sürətlə
danışmaq, qışqırmaq,
açıq-saçıq ifadələr işlətmək,
gurultulu hay-küy qoparmaq... Bu, müasirlik deyil, həm dilin
evini yıxmaqdır, həm də tamaşaçının
zövqünü korlayaraq əsəblərinə
toxunmaqdır. Bu gün Azərbaycan teleməkanında
maarifçiliyə xidmət edən verilişlər çox azdır.
Bəzən özəl telekanalların ekranı bir-birinə
o qədər bənzəyir ki, düşünürsən,
bir müğənnidən neçə nüsxə var?
Hansı kanalı açırsan, onun əcaib
formasını, şit danışığını,
yöndəmsiz hərəkətlərini görürsən.
Qadının - özünü sənətkar adlandıran bu
zərif məxluqun ekrandakı
çığırtısına, hərcayi
danışığına, ləhcəsinə, bir sözlə,
abır pərdəsindən çıxmasına efir məkanında
necə yol verilir? Məgər efir söyüş və
dava-dalaş meydanıdır? Ədəb-ərkan hara getdi?
Niyə indiyə qədər
teleməkanların birində Azərbaycan dilinin gözəlliyi
ilə bağlı sanballı bir veriliş
hazırlanmayıb?
Qəzetdə dəfələrlə
şəhərimizdəki reklam və elanların dili, eləcə
də fəaliyyət göstərən şirkətlərin,
müəssisələrin adları ilə bağlı
müxtəlif qüsurların olduğunu yazmışıq.
Amma hələ də heç nə dəyişməyib. Dəyirman
bildiyini etməkdədir. Hərdən elə reklama rast gəlinir
ki, mənası anlaşılmır. Bəzi mağaza və
dükan adları lap əcaibdir. Fasadlara vurulmuş reklamlara,
adlara nəzər salanda, hansı ölkədə olduğunu
anlaya bilmirsən. Bakıda onlarla şadlıq sarayı var. Əksəriyyətinin
də adı bizim dildə deyil. Niyə? Məgər orda ancaq
xarici ölkədən gələn müsafirlər şənlənir,
toy edir, ziyafət verir və yaxud da dincəlirlər? Məsələn,
"Mona Liza", "Madonna", "Neapol",
"Neolit", "Lido","Kleopatra",
"Flaminqo", "Prins", "İmperator",
"Kral", "Niaqara", "İmperial"E kimi yad
isimlərdə şadlıq sarayları quranlar məgər Azərbaycan
dilində uyğun ad tapa bilməzdilər?
Hansısa bir ölkə ilə
qardaşlıq və əməkdaşlıq naminə
hansısa bir şəhərin, məşhur şəxsiyyətin,
dağın, dənizin, şəlalənin adını nəyəsə
vermək olar. Bu o qədər də pis səslənmir. Amma
daha "Kral", "İmperator", "Madonna"
axtarmağa gərək yoxdur. Özümüzün müraciət
etməli adlarımız, tarixi şəxsiyyətlərimiz,
şəhərlərimiz, milli düşüncəni əks
etdirən maraqlı ifadələr azdır?!
İtirilmiş
torpaqlarımızın adlarının da şadlıq
saraylarına, restoranlara, mağazalara verilməsinin tərəfdarı
deyilik. Təsəvvür edin ki, yurdumuzun dilbər guşəsi
Ümummilli lider Heydər Əliyevin 9 avqust 2001-ci ildə ana dili ilə bağlı imzaladığı fərmanda yazılır ki, qədim və zəngin mədəniyyətə malik olan Azərbaycan xalqı dünya sivilizasiyasına bir çox dəyərli töhfələr vermişdir. Onların ilk nümunələri bəşər tarixinin böyük kəşfi olan yazı vasitəsidir. Deməli, yenə də bütün fikirlər dilin üzərində cəmləşir. Ana laylasından rişələnmiş dilimizin saflığını qorumaq hər birimizin vətəndaşlıq borcubdur. Həm də hər bir ad millətin düşüncə tərzindən, təfəkküründən, ətrafa münasibətindən, mənəvi aləmindən xəbər verməlidir. Nahaq yerə deməyiblər ki, adlarda tarix yaşayır. Gələcək tarix isə bu gün yazılır. Təsəvvür edin ki, yüz ildən sonra tədqiqatçılar Bakıda olan tikililər və onların adları haqqında araşdırmalar aparır. Nəticə nə olar? Bu mənada dilimiz uğrunda mübarizə onun saflığı naminə çalışmaqdan ibarətdir. Dilə münasibət Vətən sevgisidir.
Flora XƏLİLZADƏ
Azərbaycan.- 2010.-21
fevral.- S. 1, 3.