Xalq deyiminin bilicisi

Şifahi xalq ədəbiyyatı yaradıcılarından olan ozan-aşıq, yanşaq və ya varsaqlar dədəlik titulunu qazanana qədər ustad yolu keçib, ustadnamələr müəllifi kimi tanınıblar. Əlbəttə, onların əksəriyyəti ustadnamə yazmaya bilərdi, lakin toy-düyünlərdə, el şənliklərində ustadlarından söyləməmələri mümkün deyildi. Divani ilə açılan məclisin müxəmməslə başa çatması sanki bir dərs idi. Ümumiyyətlə isə ozan-aşıq sənəti ustadlarından bu günümüzə ədəb-mərifət, mədəniyyət, əxlaq dərsləri gəlib çatıb ki, yeni nəslin tərbiyəsinə, soy-kökünə bağlılıq prinsipi baxımından böyük əhəmiyyəti var.

Dədə Qorqud yadigarı olan ozan-aşıqlarımızın zaman keçdikcə, yeni musiqi növləri meydana çıxdıqca sıraları seyrəlsə də, onların arasından seçilib çıxanlar klassikləşib, şifahi xalq ədəbiyyatının yaradıcılarına çevriliblər.

Qurbani, Abbas Tufarqanlı, Xəstə Qasım, Molla Cuma kimi ulu ozan-aşıqlarımız şifahi xalq ədəbiyyatının, xüsusilə, aşıq ədəbiyyatının təsiri ilə yazıb-yaradan sənətkarlar kimi tanınıblar. Maraqlıdır ki, bugünkündən fərqli olaraq istər Qurbaninin, Abbas Tufarqanlının, istərsə də Xəstə Qasımın şeirlərində öz adları ilə yanaşı aşıq ad-titulu, bəzi istisnalar olmaqla, işlədilməyib. Qurbani "Yetim Qurbani", "Dirili Qurbani", "Yazıq Qurbani", Abbas Tufarqanlı "Qul Abbas", "Tufarqanlı Abbas", "Şikəstə Abbas", "Yazıq Abbas" ad-təxəllüslərini öz şeirlərinin möhürbəndində işlədiblər.

Şeirlərində "Şikəstə", "Qul", hərdən də "Bikəs" təxəllüsü işlədən Abbas Tufarqanlının yaradıcılığında bu ad-titulların mənası genişliklə öz əksini tapıb. Yəni, sanki başdan-başa məşəqqətlər və əzablar içində yaşamasını, zamanın və gərdişin onu daim sıxıntı içərisində saxlamasını, arzusuna yetmək üçün hansı qaratikanlıqdan, od-alovdan keçməsini sazın yaddaşına yazırdı.

Məhəbbətinin, sevgisinin yolunda bütün hicranlara tablaşan divanə Abbas sanki qul olub pərisinə dil açıb:

Usta ol, ustanı tanı,

Üstümüzdə durub qanı.

Qul Abbasın din-imanı,

Get, pərim, gələ bilmərəm.

İstəyinə, murazına, sevgisinə - Gülgəz pərisinə yetməyən Abbas Tufarqanlı bu faciəni "Abbas və Gülgəz" dastanı ilə dillər əzbərinə çevirməklə, təkcə özünün deyil, dövrünün ictimai-sosial mənzərəsini, haqsızlığın həddini göstərmək istəyib:

Abbası gətirdilər dar ayağına,

Xına tək yaxıllam yar ayağına.

Yoxsulu çəkərlər var ayağına,

İndi mənim kimi mərdə gül, Pəri!

Hər şeydən əvvəl, orijinal üslub və xüsusi poetik məharətlə işlədilmiş ifadələr digər klassiklərimiz kimi, Abbas Tufarqanlının da istər gəraylılarında, istərsə də qoşma və təcnislərində özünü göstərməkdədir. Abbas Tufarqanlının yaradıcılığına bələd olanlarda belə bir təəssürat yaranır ki, onun aşıqlığı aşiqlikdəndir.

Bir dəfə Dədə Şəmşirin konsert afişasında "aşıq" sözünün səhvən "aşiq" kimi çap olunmasını ustad zarafatla belə yozmuşdur: "Aşiq olmayandan aşıq olarmı? Məni də aşıq edən aşiqliyimdir".

Gülgəz pərisinə qoşduğu qoşmalar, gəraylılar və digər növlü şeirlər aşığın (həm də aşiqin) məhəbbətinin divanəsi olduğu anlamını verir. Düşünürsən ki, onu təkcə dərd yox, həm də həmdərdliləri dilləndirib.

Abbas Tufarqanlının şeir-sənət nümunələrinin dövrümüzə qədər gəlib çatmasının bir çox səbəbləri var ki, onlardan ən əsası, xalq deyiminin bilicisi, kədərin, hicranın, qəm karvanının sarvanı olmasıdır. Poeziyasının boyuna biçilmiş ayrılıq, hicran, möhnət zəhər quyusuna atılan Abbasın sanki eşqi yolunda qurulan dar ağacıdır. Abbas Tufarqanlının çağlayan poetik ruhu cismini əzmir, əksinə, onu yaşadır.

Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, bir-birindən axıcı, lirik gəraylılar, qoşma və divanilər, mürəkkəb təcnislər müəllifi olan Aşıq Abbasın yaradıcılığında Vətən, ana, yar, ayrılıq, intizarla yanaşı, istibdad, ictimai haqsızlıq və etiraz motivləri də olduqca tutarlı deyimlərlə, təbii ki, poetik ovqatla özünü göstərir:

Ay hazarat, bir zamana gəlibdi,

Ala qarğa şux tərlanı bəyənməz.

Oğullar atanı, qızlar ananı,

Gəlinlər də qaynananı bəyənməz...

Üç yüz illik bir dövrün yadigarı olan Abbas Tufarqanlının poetik aləmi duyğuları, xalq ruhu ilə qaynayıb-qarışıb, insanları pis əməllərdən, bədxahlıqdan çəkindirib, onları nəcibliyə, mərdanəliyə, müdrikliyə, vüqarlı, cəsarətli olmağa ruhlandırıb. Bütün bunlar isə Abbas Tufarqanlının ustadlar ustadı olmasından irəli gəlib.

Məhəmməd NƏRİMANOĞLU

Azərbaycan.- 2010.- 14 iyul.- S. 7.