Naxçıvanın sosial-iqtisadi həyatının
güzgüsü
Naxçıvanda
ilk dəfə qəzet çıxarmaq ideyası hələ
XIX əsrin 90-cı illərində dövrün mütərəqqi
ziyalıları tərəfindən irəli
sürülüb. Bu zaman artıq böyük maarifpərvər Məhəmmədtağı
Sidqinin yenicə açmış olduğu "Məktəbi-tərbiyə"
təhsil ocağı xalqın savadlanması yolunda fəaliyyətə
başlamış, Cəlil Məmmədquluzadə, Eynəli
Sultanov, Məhəmmədağa Şahtaxtlı kimi demokratik
düşüncəli ziyalılar mədəniyyətimizin
inkişafı naminə mühüm işlər
görmüşlər. Filologiya elmləri namizədi,
tədqiqatçı Lətif Hüseynzadənin fikrincə, hələ
1894-cü ildən yerli ziyalılar qəzet nəşrinə
icazə almaq üçün Peterburqa ərizə və məktublarla
müraciət etmiş, lakin müraciətlərə müsbət
cavab verilməmişdi. 1918-ci ildə
ölkəmiz müstəqillik əldə etdikdən sonra bu məsələ
yenidən gündəmə gəldi. Nəhayət,
Naxçıvanda ilk qəzet sovet hakimiyyəti dövründə,
daha doğrusu, 1921-ci ilin payızında işıq
üzü gördü. O da bolşevik rejiminə məxsus
mətbu nümunəsi oldu. Müxtəlif
dövrlərdə mövcud olan ideoloji, iqtisadi çətinliklər,
bəzi hallarda yaradılan süni maneələr isə qəzetin
fəaliyyətini dayandıra bilmədi. Qəzet ötən
89 il ərzində ölkədə
ardıcıl və davamlı nəşr olunan, heç zaman
fəaliyyətini dayandırmayan mətbu orqanlardan birinə
çevrildi.
Naxçıvanda
əvvəlcə rus dilində "Naxrespublika" adlı qəzeti
çıxıb, lakin onun cəmi 2-3 nömrəsi
işıq üzü görüb. Sonra isə türk dilində
"Cavanlar həyatı" adı ilə gənclər
ittifaqının "Cümlə cahan füqərayi-kasibəsi
toplaşın" şüarı ilə ərəb əlifbasında
bir vərəqə şəklində qəzet çap olunub.
Onun ilk sətrində isə "1921-ci il 1
noyabr, həm də hicri tarix 1340" sözləri
yazılmışdı. Nömrənin baş məqaləsi
olan "1 noyabr" adlı yazıda isə mətbuat
orqanının məramı açıqlanmışdı:
"Bu gündən etibarən Naxçıvanda Azərbaycan
Gənclər İttifaqının Naxçıvan Ölkə
Komitəsi tərəfindən bu ruznamənin (qəzetin) nəşrinə
iqdam olundu. Bu ruznamə gələcəkdə
cavanlar ittifaqının nə olduğunu, cavanların gələcəkdə
ümumdünya sahəsində nə kimi rol oynamalı
olduqlarını fəhlə və kəndli cavanlarına bəqədri
imkan bildirəcək. Əminik ki, qeyrətli
və məharətli cavanlarımızın məhəbbət
və məvəddətindən tutduğu yol, boynumuza
aldığımız vəzifə gələcəkdə
ifa olunar".
Bu qəzet
Naxçıvan Ölkə Gənclər
İttifaqının orqanı olduğundan həmin ictimai təşkilatın
rəhbəri olan Həmid Mahmudov həm də qəzetin
redaktoru olmuşdu. Qeyd edək ki, Naxçıvanda gənclər
ittifaqı, o dövrdəki ad ilə desək, Azərbaycan
Kommunist Gənclər İttifaqı Naxçıvan Qəza
Komitəsi 1921-ci il martın 27-də
yaradılmış, onun təşkilat bürosuna H.Mahmudovla
yanaşı, Əkbər Rzayev və Səməd Allahverdiyev
də daxil olmuşlar.
* * *
Əyalətdə
1921-ci ilin sonunda nəşr olunan qəzetlərdən biri də
"Füqəra səsi" idi. Bu qəzetin başında "Azərbaycan
K(b)P Naxçıvan Ölkə Komitəsinin,
Naxçıvan İctimai Şura Cümhuriyyətinin, Mərkəzi
İcraiyyə Komitəsinin və Naxçıvan Həmkarlar
İttifaqları Şurasının naşiri-əfkarı
olan, həftədə bir dəfə çıxan türk qəzetidir"
sözləri yazılıb. 1925-ci ildən sonra
bu qəzet Naxçıvan Vilayət Partiya Komitəsinin
orqanı kimi nəşr olunmağa başlayıb.
1922-ci ilin
aprelindən "Füqəra səsi" qəzeti "Şərq
qapısı" adı ilə çıxmağa
başladı.
Qəzet öz səhifələrində
müntəzəm olaraq partiyanın, hökumətin, komsomolun
və həmkarlar ittifaqları təşkilatlarının
qarşıya qoyduqları vəzifələri hərtərəfli
işıqlandırır, sovet hökumətinin həyata
keçirdiyi tədbirləri müdafiə edirdi. Qəzet
rəsmi mətbu orqan olduğundan Azərbaycan K(b)P
Naxçıvan Ölkə Komitəsi və Naxçıvan
İctimai Şura Cümhuriyyəti Mərkəzi İcraiyyə
Komitəsi onun maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi
ilə ciddi məşğul olurdular.
Təbii ki,
ötən əsrin ziddiyyətlərlə dolu 20-30-cu illərində
qəzet çıxarmağın olduqca çətin tərəfləri
var idi. Həmin
illərdə qəzetlə əməkdaşlıq etmək
ağır və məsuliyyətli iş idi. Fəhlə-kəndli
müxbirlər, ziyalılar arasında Məhəmməd Rəsizadə,
Tofiq Fikrət, Fərəməz Mahmudbəyov, Əli Həsənzadə
kimi dövrünün tanınmış ziyalıları da
var idi. Onlar xalqın maariflənməsi və
savadlanması uğrunda əllərindən gələni əsirgəmirdilər.
XX əsrin
otuzuncu illəri kollektivləşmə, kolxoz quruculuğu və
sovet hakimiyyətinin qolçomaqlarla mübarizə
dövrü kimi xarakterizə olunur. Belə bir vaxtda mətbuatın
üzərinə xüsusi missiya düşürdü. Məhz o illərdə Muxtar Respublikanın bir
çox rayonlarında da yerli mətbuatın təməli
qoyuldu. Şərur, Şahbuz və Ordubad
rayonlarında qəzetlər nəşrə başladı.
1931-ci ilin oktyabrında AK(b)P Noraşen rayon komitəsinin və
rayon zəhmətkeş deputatları soveti icraiyyə komitəsinin
orqanı olan "Noraşen kolxozçusu" qəzeti təsis
edildi. Qəzet 1944-1954-cü illərdə
"Pambığa doğru", 1966-cı ildən 1990-cı
ilə qədər isə "İşıqlı yol"
adı altında nəşr olunmuşdur. Ordubadda
nəşr olunan qəzet əvvəlcə "Ordubad fəhləsi",
1937-1966-cı illərdə "Ordubad işçisi",
1966-cı ildən isə "Yeni Ordubad"
adlanmışdır. Şahbuz rayonunun mətbu
orqanı "Sosializm maldarlığı" adı ilə fəaliyyətə
başlamış, 1954-cü ildən 1991-ci ilin sentyabrına
qədər "Qabaqcıl" adlanmışdır. Sonrakı müddətdə "Oğuz səsi"
adı ilə nəşr olunur.
1938-ci ildə Əbrəqunus
(indiki Culfa) rayon partiya komitəsinin və ZDS İK-in mətbu
orqanı olan "Zərbəçi heyvandar" qəzeti
sonralar "Bolşevik yolu", "Sovet Culfası",
1960-cı ildən sovet hakimiyyətinin sonuna qədər
"Zəfər" adı ilə
çıxmışdır.
* * *
Muxtar respublika
mətbuatının flaqmanı sayılan "Şərq
qapısı" qəzeti ötən əsrin otuzuncu illərinin
əvvəllərindən fəaliyyətini daha da genişləndirdi. Qəzetə
tanınmış qələm sahibi, sonralar Azərbaycanın
xalq yazıçısı olan Əli Vəliyevin
redaktorluğu daha böyük şöhrət gətirdi.
O dövrdə Naxçıvan MTS siyasi şöbəsində
"Sürət" adlı qəzet də nəşrə
başladı. Mirzə İbrahimovun Bakıdan
"Sürət" qəzetinə redaktor göndərilməsi
regionda mətbuat mühitinin canlanmasına xidmət etdi.
Əli Vəliyevlə
Mirzə İbrahimovun yaxın dostluqları, birgə əməkdaşlıqları
bu qəzetlərin ideya-siyasi və mədəni səviyyəsinin
yüksəldilməsində də mühüm rol oynadı,
Naxçıvanda gənc yazıçı və şairlərin
ilk ədəbi ocağına çevrildi.
"Şərq
qapısı" qəzetinə məxsus müsbət ənənələrin
formalaşmasında o dövr əhəmiyyətli rol
oynayır. Qəzetdə "Ədəbiyyat səhifəsi"
gənc yazıçılar üçün sınaq
meydanı oldu. Yazıçı Ə.Şəkilinin,
Ə.Lahutinin şeir kitabları da bu dövrdə qəzetin mətbəəsində
işıq üzü görüb. Mətbəədə
ilk dəfə olaraq müstəqil "Ədəbiyyat" qəzetinin
də 2-3 nömrəsi işıq üzü görüb.
Azərbaycanın xalq
yazıçısı Əli Vəliyev sonralar xatirələrində
yazırdı: "Mənim redaktor olduğum qəzetin səhifələrində
30-cu illərdə Mirzə İbrahimov, Abbas Gülməmmədov,
Qurban Yusifzadə, Əyyub Abbasov, Məmmədəli
Tarverdiyev, Lətif Hüseynzadə kimi qabaqcıl ziyalılar
yeni həyatı təqdir və tərənnüm edən,
nöqsanları cəsarətlə açıb göstərən
yazılarla müntəzəm olaraq çıxış
edirdilər". Mirzə İbrahimov
üçün də Naxçıvan, sözün əsl mənasında,
ciddi həyat məktəbi və tükənməz ilham mənbəyi
oldu. O, burada təkcə qəzetçilik fəaliyyəti
ilə məşğul olmamış, ədəbi
yaradıcılığında xüsusi rol oynayan "Həyat"
pyesinin mövzusunu yerli həyatdan alaraq onu bitkin formada tamamlaya
bilmişdir. "Şərq qapısı"
ilə bağlı öyrənilməli, hələ də
qaranlıq qalan məqamlardan biri də 1937-1938-ci illərlə
bağlıdır. Bu dövrdə ölkədə
baş qaldıran repressiyalar dalğası qəzetin
redaksiyasından yan ötməyib. Qəzetin o dövrə
aid "Əmrlər kitabı" ilə tanışlıq
bunu aydın göstərir. Məsələn, 1937-ci il fevralın 19-dan ilin sonunadək qəzetə
5 nəfər redaktorluq edib: Hüseyn Mahmudov, Şirəli
Şirəliyev, Ə.Hacızadə, Musa İsmayılov, Xəlil
Əmirov. Ə.Hacızadənin redaktorluq fəaliyyəti
cəmi 13 gün çəkib.
Qəzetin
İkinci Dünya müharibəsi dövründəki fəaliyyəti
də maraqlıdır. Müharibənin yaratdığı
mürəkkəb şəraitdə "Şərq
qapısı" cəbhə ilə xalq arasında
körpü yaradan mətbu orqan kimi regionda hər evin
qapısını açmış, döyüş cəbhələrinə
belə gedib çata bilmişdir. Qəzet
həmin illərdə partiya və hökumətin göstəriş
və qərarlarının kütlələrə
çatdırılmasında, ön və arxa cəbhədə
igidlik göstərən həmyerlilərimizin fəaliyyətinin
işıqlandırılmasında böyük rol
oynamışdır. Maraqlıdır ki, müharibə
başlanandan iki gün sonra, yəni 1941-ci il
iyunun 24-də qəzetin redaktoru Hüseyn Ağrılı vətənpərvərlik
nümunəsi göstərərək belə bir əmr
imzalamışdır: "Bu gündən etibarən ordu
sıralarına getdiyimdən məsul redaktorluq vəzifəsindən
azad olunub, məsul redaktorluq vəzifəsini Mirzəliyev
yoldaşa tapşırıram". Həmin dövrdə qəzetin
əməkdaşı, müharibədən sonrakı illərdə
redaktoru olmuş Əli Mirzəyev xatirələrinin birində
yazır ki, o günü Hüseyn Ağrılı
hamımızı, bütün redaksiya kollektivini bir yerə
toplayaraq: "Vətən təhlükədədir, biz qələmimizi
silaha çevirib düşmənə sarsıdıcı zərbə
vurmalıyıq", - dedi. Sonra da əlavə
etdi ki, "mən könüllü olaraq cəbhəyə
gedirəm. Xahişim budur ki, qəzetin
yaxşı çıxarılmasına diqqət edəsiniz.
Bütün qüvvələri düşmən
üzərində qələbə çalmaq uğrunda
mübarizəyə yönəldin". Bunu
deyib hamımızla bir-bir görüşdü. Az sonra döyüşən cəbhədən
onun ölüm xəbəri gəldi. Müharibə
başlamazdan bir neçə il əvvəl
qəzetə redaktorluq edən Xəlil Əmirov və Musa
İsmayılov, eləcə də bir neçə əməkdaş
da alman işğalçılarına qarşı müharibədə
qəhrəmancasına həlak olmuşlar. Onu da qeyd edək
ki, qəzet 1930-cu ilə qədər ərəb, 1930-cu ildən
1940-cı ilə qədər latın,
1940-cı ildən 2001-ci ilin iyul ayınadək kiril əlifbası
ilə çap olunub.
* * *
"Şərq
qapısı" qəzetinin fəaliyyətində 1970-ci ildən
sonra yeni mərhələ başlanır. Həmin illərdə
respublikamızın hər bir bölgəsində olduğu
kimi, Naxçıvanda da mətbuatın inkişafına
xüsusi qayğı və diqqət yetirilmiş, məhz bu
dövrdə mətbuat orqanlarının və işçilərinin
əməyi ilk dəfə olaraq dövlət tərəfindən
yüksək qiymətləndirilmişdir. 70-ci
illərin əvvəllərində Naxçıvanda
böyük redaksiya-nəşriyyat kompleksi inşa olunmuş,
"Şərq qapısı" qəzetinin gündəlik və
böyük formatda nəşri təmin edilmişdir. Bu dövrdə də qəzet muxtar respublikanın
ictimai-siyasi, sosial həyatının işıqlandırılmasında,
qabaqcıl əmək adamlarının, ziyalıların
portretlərinin yaradılmasında, Naxçıvanın
iqtisadi qüdrətinin dirçəlişində və tərənnümündə
mühüm rol oynamışdır.
* * *
Ötən əsrin
80-ci illərinin sonlarından, 90-cı illərin əvvəlindən
isə qəzet ölkəmizdə müstəqillik
ideyalarının həyata keçirilməsində fəal
mübarizə aparmışdır. 1990-cı ildə Naxçıvan
Muxtar Respublikasının Ali Soveti regionun erməni təcavüzü
qarşısında rastlaşdığı ədalətsizliklərlə
bağlı sovet imperiyasının tərkibindən
çıxmaq haqqında qərar qəbul edəndə də
"Şərq qapısı" həmin qısamüddətli
siyasi dövrün əsas mətbu orqanı kimi
çıxış etmişdir. Ağır və
mürəkkəb zaman çərçivəsində
müstəqil "Şərq qapısı" qəzetinin 7
nömrəsi işıq üzü gördü.
Ötən əsrin
80-ci illərinin sonu, 90-cı illərinin əvvəllərində
Azərbaycanda, o cümlədən Naxçıvanda genişlənməkdə
olan demokratikləşmə prosesi Muxtar Respublikada mətbu
orqanların fəaliyyətində də özünü
göstərməyə bilməzdi. Məhz bu dövrdə
Naxçıvan Vilayət Həmkarlar Şurasının
"Ağrıdağ", AXC Naxçıvan şöbəsinin
"Varlıq" qəzetləri nəşr olunmağa
başladı. Onlar qısa müddət ərzində
fəaliyyət göstərdilər.
Müstəqillik
əldə edildikdən sonra Muxtar Respublikada rayon qəzetlərinin
adları ilə yanaşı, fəaliyyət istiqamətləri
də dəyişdi. Hazırda Şərurda "Şərurun
səsi", Ordubadda "El həyatı", Babəkdə
"Şərqin səhəri" (1977-ci ildən "Əmək
bayrağı" adı altında çıxırdı),
Şahbuzda "Oğuz səsi", Culfada "Arazın səsi",
Sədərəkdə "Oğuz yurdu" (2000-ci ildən),
Kəngərli rayonunda isə "Yeni həyat" (2005-ci ildən),
Naxçıvan Şəhər İcra Hakimiyyətinin
"Nuh yurdu" qəzetləri nəşr olunur.
Xalqımızın
böyük oğlu Heydər Əliyev Moskvadan
Naxçıvana qayıdıb muxtar respublikaya rəhbərlik
etdiyi vaxtlarda mətbuatın fəaliyyətində yeni
dövr başlamışdır. 22 iyul 1990-cı ildə geniş xalq
kütləsi qarşısında ilk tarixi
çıxışını Naxçıvan şəhərindəki
Azadlıq meydanında edən ulu öndər siyasi hadisələrin
gərginliyi fonunda mətbuatı da unutmamış, ilk
müsahibəni gəlişindən dörd gün sonra
"Şərq qapısı" qəzetinin müxbirinə
vermişdir. "Daha susa bilməzdim..."
adlı müsahibə bu gün də aktuallığı ilə
seçilir. Müsahibədə ulu öndər bu mətbu
orqan haqqında öz fikirini belə
açıqlamışdır: "Mən "Şərq
qapısı" qəzetinin təsiri altında tərbiyələnmişəm.
Hələ gənc ikən burada orta məktəbdə,
pedaqoji texnikumda oxuyanda müxtəlif məsələləri
öyrənmək üçün "Şərq
qapısı"ndan çox istifadə etmişəm. O
vaxtdan nüfuzlu qəzet kimi hafizəmdə qalıb".
O vaxtdan Azərbaycanın
suverenliyi, xalqın sosial-iqtisadi vəziyyətinin
yaxşılaşması, siyasi sabitlik, ictimai gərginliyin
aradan qaldırılması və digər ümummilli məsələlər
qəzetin əsas mövzusudur. Ulu öndərin
rəhbərliyi altında milli dövlətçiliyimizin bərpası
ilə bağlı Naxçıvan parlamentində qəbul
edilən tarixi qərarlar da məhz ilk dəfə bu qəzetin
səhifələrində dərc olunub. Mühasirə
şəraitində olan Naxçıvanın problemləri,
muxtar respublikada baş verən ictimai-siyasi proseslər,
odövrki hakimiyyət tərəfindən Heydər Əliyevə
edilən təzyiqlər və digər hadisələr qəzetin
aparıcı mövzularını təşkil edirdi. Ümummilli lider Heydər Əliyevə qarşı
siyasi təqiblərin davam etdiyi illərdə qəzet
demokratik fikrin, azad sözün tribunası kimi seçilirdi.
Ulu öndər muxtar respublika Ali Məclisinə rəhbərlik
etdiyi dövrdən sonra da "Şərq qapısı" qəzetinin
fəaliyyəti ilə yaxından maraqlanmış, onun
müntəzəm nəşri üçün lazımi
şərait yaratmış, qəzetin tirajı xeyli
artmış, o, Bakıda və digər bölgələrimizdə
də oxunmağa başlamışdır.
* * *
Müstəqillik dövründə qəzetin ilk yubileyi 1996-cı ilin dekabr ayında keçirilmişdir. Ümummilli lider Heydər Əliyev qəzetin 75 illik yubileyi münasibətilə redaksiya kollektivinə ünvanladığı təbrik məktubunda kollektivin əməyini yüksək qiymətləndirmişdir: "Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra "Şərq qapısı" qəzetinin kollektivi öz fəaliyyətində canlı dönüş yaratmış, ölkəmizdə gedən yeni cəmiyyət quruculuğu və demokratik dəyişikliklərin həyata keçirilməsi prosesinə fəal qoşulmuşdur". Bu mətbu orqanın fəaliyyətində sonuncu inkişaf mərhələsinin təməli isə 2000-ci ilin əvvəllərində qoyulub. Həmin dövrdə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi Sədrinin imzaladığı "Naxçıvan Muxtar Respublikasında dövlət mətbuat orqanlarının maddi-texniki vəziyyətinin yaxşılaşdırılması tədbirləri haqqında" sərəncamı regionda fəaliyyət göstərən bütün mətbu orqanlarına yaşıl işıq yandırmışdır. Məhz bu sərəncamdan sonra yerli qəzetlərin maddi-texniki bazası xeyli gücləndirilmiş, onların üzləşdikləri maliyyə problemləri həllini birdəfəlik tapmışdır. Müsbət ənənələr bu gün də yaşayır. Cari ildə Naxçıvanda yeni nəşriyyat-redaksiya kompleksi istifadəyə veriləcək. Müasir standartlar əsasında qurulan bu obyektdə "Şərq qapısı" qəzeti üçün 14 iş otağı ayrılıb. Hər bir əməkdaş informasiya texnologiyalarından normal istifadə edə biləcək. 50 nəfərlik iclas zalı da mətbuat işçilərinin ixtiyarına veriləcəkdir.
Ümummilli lider Heydər Əliyev qəzetin ilk nümunəsinin çapdan çıxmasının 75 illiyi münasibətilə redaksiya kollektivinə ünvanladığı məktubda onların gələcək fəaliyyətini də istiqamətləndirmişdir. İndi başlıca diqqət bu vəzifə və tövsiyələrin yerinə yetirilməsinə yönəldilib.
Məmməd MƏMMƏDOV
Azərbaycan.- 2010.- 22
iyul.- S. 3.