Vətəndən uzaqlarda vətən
eşqi ilə yaşadı
Əli bəy Hüseynzadə görkəmli ictimai xadim, pedaqoq, həkim, jurnalist, yazıçı-publisist, rəssam, musiqişünas, tibb professoru olub. O, 1864-cü il fevralın 24-də Azərbaycanın Salyan bölgəsində dünyaya göz açıb. Qəribədir ki, bir çox müasirləri və silahdaşları kimi Əli bəyin də həyatı qürbətdə sona çatıb. Bu da onların yaşadıqları dövrün təzadları, XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda baş verən olaylarla bağlıdır. Beləliklə, Ə.Hüseynzadə 1940-cı il martın 17-də dünyasını İstanbulda dəyişib.
Əli bəy Hüseyn bəy oğlu Hüseynzadə əsil-nəcabətli bir ailənin övladı idi. Qafqaz Şeyxülislamı Axund Əhməd Hüseynzadənin qız nəvəsiydi. Şeyxülislam xalq arasında, ruhanilər və ziyalılar içərisində sayılıb-seçilən, müxtəlif elmlərin mahir bilicisi, eyni zamanda, imperiya məqamlarında böyük nüfuz sahibi idi. O, 1876-cı ildə "Əkinçi"də çap olunmuş məqalələrində həm ruhaniyyət alimi, həm də dünyəvi elmlərin təəssübkeşi kimi çıxış edirdi. Ateist M.F.Axundzadəyə görə "Müxtəlif elmlər və fənlər sahəsində, astronomiya, coğrafiya, hesab, riyaziyyat, tarix, hikmət və xüsusilə, fiqh elmi sahəsində bütün Qafqaz ölkəsində şeyxülislamın tayı-bərabəri yoxdur. O, filosof təbiətli, liberal məsləkli, tərəqqi sevən, fitrə-fəsahətli bir adam idi". İmperator isə onu 1881-ci ildə "III dərəcəli müqəddəs Vladimir ordeni" ilə təltif etmişdi. Çox erkən yaşlarında atasını itirən Əli bəy Hüseynzadə belə kamil, mötəbər bir şəxsiyyətin himayəsi və tərbiyəsi altında böyümüşdü. Ailənin zəngin olması ona mükəmməl təhsil almaq imkanı vermişdi. O, 1870-1875-ci illərdə Tiflisdə Qafqaz Müsəlmanları Ruhani İdarəsinin nəzdində altı sinifli məktəbdə oxumuş, növbəti on ildə birinci şəhər gimnaziyasında təhsil almışdı. Oranı bitirəndən sonra babasının xeyir-duası ilə Peterburq İmperatorluq Universitetinin fizika-riyaziyyat fakültəsinə daxil olmuş və bu ali məktəbdə təhsilini 1889-cu ildə başa çatdırmışdı. Əli bəy özünün "Bioqrafik müxtəsər məlumat"ında həmin dövrü belə səciyyələndirirdi: "Yüksək təhsilim: Peterburq Universitetinin fizika-matematik fakültəsi. Bu, Rus Universitet gəncliyinin ən hummalı və üsyankar zamanına təsadüf edər. Bulunduğumuz fakültənin tələbəsindən olan Saşa Ulyanov o sıralarda edam olunmuşdu. Əsl ailə adı Ulyanov olan Lenin Saşanın kiçik qardaşıdır..."
Əli bəyin elmə həvəsi o qədər böyük olub ki, o, növbəti il daha bir ali məktəbdə - İstanbul Universitetinin hərbi tibb fakültəsində təhsil almağa başlayıb. Yusif Akçura öz xatirələrində yazırdı ki, "Qafqazlı Əli Hüseyn əfəndinin İstanbul Əsgəri-Tibbiyəsinə girməsi... rayihədar bir Avropa həvayi-mədənisinin əsməsi kimi oldu. Tələbəsinin çoxu Anadolu və Rumelinin uzaq və qaranlıq vilayətlərindən toplanmış bu məktəbdə Əli bəy bir fərci-şimali kimi parladı. Yunan və latın ədəbiyyatına aşina olmaqdan əlavə, alman, rus, ingilis ədiblərini xeyli mütaliə etmiş və Şərq ədəbiyyatına şərqşünaslar nöqteyi-nəzərindən vaqif olmuşdu. Üstəlik, rəssam idi və kaman çalırdı... Əli bəy İstanbul Tibbiyyə məktəbinə Batı fikirlərini, ədəbiyyatını, Batı irfan və mədəniyyətini, qısası, Batını tanıtmaqda professorlardan çox xidmət etdi". Beş ildən sonra həkim diplomu alan Ə.Hüseynzadə İstanbulun Heydərpaşa xəstəxanasında yüzbaşı rütbəsində dermatoloq (dəri xəstəlikləri həkimi) kimi fəaliyyət göstərdi. O, burada üç il çalışdı.
Daha üç il Əli bəy orduda xidmət edir. Yəni, 1897-ci ildə Türkiyə-Yunanıstan müharibəsi başlananda o da "Hilal-Əhmər" heyətində türk ordusu tərkibində Tesaliyaya ezam edilir. Lakin 1900-cü ildə İstanbul Universitetinin dəri-zöhrəvi xəstəlikləri kafedrasında müsabiqə yolu ilə professor köməkçisi - dosent vəzifəsinə seçilir.
Burada bir məqamı unutmaq
olmaz ki. Ə.Hüseynzadə hələ Peterburqda təhsil
aldığı illərdə siyasi dərnəklərdə
fəal iştirak edirdi. Sonralar siyasi fəaliyyətini
İstanbul Universitetində davam etdirir, tələbə
yoldaşları ilə birlikdə Sultan Əbdülhəmidin
rejiminə qarşı "İttihad və tərəqqi"
partiyasının əsas yaradıcılarından biri olur.
Sultan xəfiyyələri tərəfindən təqib edilən
Əli bəy 1903-cü ilin əvvəlində Bakıya
dönmək məcburiyyətində qalır. Qardaşı
oğlu Şəmsəddin bəyin yazdığına görə,
Sultan Əbdülhəmid 12 nəfərin, o cümlədən
Əli bəyin Bosfor boğazında həbsi ilə əlaqədar
gizli göstəriş verir. Şəkər ticarəti ilə
məşğul olan
Deyilənlərə görə,
Əli bəy özü ilə yalnız vaxtilə Peterburqda təhsil
alarkən yağlı boya ilə çəkdiyi
"Şeyxülislamın portreti"ni, babasının
yadigarı olan üzüyü (brilyant daşlarla süslənmiş
bu üzüyü şeyxülislam axund Əhməd Səlyaniyə
çar II Aleksandr bağışlamışdı), bir də
nənəsinin ona əmanət etdiyi hind
örtüyünü gətirmişdi. Şəmsəddin bu
yadigarların Əli bəy tərəfindən qardaşına,
yəni, Şəmsəddinin atası İsmayıl müəllimə
bağışlandığı haqqında da məlumat verib.
Əli bəy İstanbuldan
qayıtdıqdan sonra, hələ siyasi proseslərə
qoşulmazdan əvvəl Bakıda bir müddət həkim
işləyir, jurnalistika sahəsində
çalışır, "Kaspi" və "Baku" qəzetləri
ilə əməkdaşlıq edir. 1905-ci ilin aprelində
"Ümumrusiya müsəlmanlarının ehtiyaclarına
dair" məktubu qraf Vitteyə təqdim etmək
üçün Peterburqa göndərilən Rusiyanın
müsəlman liderlərindən ibarət 11 nəfərlik
heyətdə təmsil olunur, Rusiya Müsəlman
İttifaqının gizli şəkildə
çağırılmış qurultaylarının işində
iştirak edir. Əli bəy bu dövrlə bağlı tərcümeyi-halında
yazır ki, "...o sıralarda "Aksayi-Şərq"
politikası üzündən Rusiya ilə Yaponiyanın
arası açılmaqdaydı, çox keçmədən
(1904) baş verən müharibə Rusiyanın məğlubiyyəti
ilə nəticələndi, bunun üzərinə, istibdaddan
bizar olan xalq ayağa qalxıb məşrutiyyət tələb
edirdi, bu cərəyana tabe olaraq məşrutiyyət tələbində
bulunmaq üzrə, Azərbaycan türkləri də (və
sair Qafqaz müsəlmanları) Peterburqa bir heyət göndərməyə
qərar verdi. 11 nəfərdən... ibarət olan bu heyəti-mürahhasada
Ağaoğlu Əhməd, Adil X.Ziyadxan, mərhum Əlimərdan
bəy Topçubaşi, mərhum Fərrux Vəzirov və
sairə ilə birlikdə mən də vardım... General
Trepovun intriqalarına rəğmən, fikir və diləklərimizi,
cüzi bir tədil ilə Başvəkil Vitteyə qəbul
etdirə bildik (1905). Bir də o sıralarda bütün Rusiya
islamlarının ilk yövmü qəzetəsi olmaq üzrə
"Həyat" namilə bir qəzetin imtiyazını əldə
etdik..." Oradan qayıtdıqdan sonra "Həyat" qəzeti
çıxmağa başlayır.
Ə.Hüseynzadə o
dövrdə yerinə yetirdiyi vəzifələr barədə
belə yazırdı: "Bakıda intişara başlayan məzkur
qəzetədə əvvəla, Ağaoğlu ilə birlikdə,
sonra da təkbaşına başmühərrirlik (1905-1906),
qapanan "Həyat"ın yerinə çıxan həftəlik
"Füyuzat" məcmuəsində müdir və başmühərrirlik
(1906-1907), Birinci Dövlət Dumasının
dağıdılmasına görə Ə.M.Topçubaşinin,
digər bir çox məbuslarla birlikdə (Finlandiyada)
"Vıvarq bəyannaməsi"ni imza etmiş
bulunmasından ötürü həbsə atılıb, qəzetçilik
kimi mədəni haqlardan məhrum edilməsi üzündən,
yerinə rusca yövmi "Kaspi" qəzetinin başmühərrirliyini
icra etdim".
Bir faktı qeyd edək ki, həmin
illərdə birinci rus inqilabının təsiri ilə
genişlənən xalq hərəkatı, insanların ən
adi hüquqları uğrunda mübarizəyə
qoşulması Ə.Hüseynzadə
yaradıcılığının ictimai-siyasi
yönümünə qüvvətli təsir göstərir.
Şərq müstəbidlərinin, Avropa müstəmləkəçilərinin
siyasi-inzibati və ideoloji təxribatları, bəy, xan, məmur
zülmü, mövhumat və xurafatın təzyiqi altında
müstəqilliyini, iqtisadi qüdrətini itirmiş
türk-müsəlman xalqlarının dirçəlişi Əli
bəyin ictimai, ədəbi-publisistik və elmi işinin əsas
məqsədini təşkil edirdi.
Turançılıq məfkurəsi
onun çoxşaxəli fəaliyyətinin təməlində
dururdu. Ə.Hüseynzadə türk xalqlarının milli
birliyi, müstəqil dövlətçilik fikrini ilk dəfə
irəli sürmüş, onun nəzəri əsaslarını
işləyib hazırlayaraq güclü ideoloji hərəkata
çevrilməsini təmin etmişdir. 1905-ci ildə Əli bəy
"Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir?"
sualını ilk dəfə geniş və siyasi müstəvidə
qaldırmışdı. Amerika alimi Tadeuş Svyataxovski deyirdi
ki, XX əsrin əvvəllərində türk xalqlarına
onun kimliyini bildirən bir nəfər var idi, o da Əli bəy
Hüseynzadə idi. Bundan başqa, o, "Həyat" qəzetində
və "Füyuzat" məcmuəsində dərc etdirdiyi
"Türk dilinin vəzifeyi-mədəniyyəsi", "Məcnun
və Leylayi-islam", "Yazımız, dilimiz",
"İkinci il" məqalələrində ictimai və
siyasi fəaliyyətinin məqsəd və məramını
açıq şəkildə şərh edirdi.
Ə.Hüseynzadənin
jurnalistik və ictimai-siyasi fəaliyyəti bir vəhdət təşkil
edirdi.
1905-ci ildə Nijni Novqorodda
keçirilən konfransda sünni-şiə ixtilaflarına
son qoymaq üçün ilk ümummilli cəhdlər göstərildi.
Müfti və şeyxülislam bir-birini qucaqlayıb
öpdülər, islam və türk birliyində sağlam bir
məqam baş verdi. Bu işdə Əli bəy Hüseynzadə
öndə gedirdi. Hələ 1904-cü ildə o, "Məktubi-məxsus"da
belə yazmışdı: "Müsəlmanlar və bilxassə
türklər, hər neredə olursa-olsun, istər
Osmanlıda, istər Türküstanda, istər Baykal
gölünün ətrafında, ya Qaraqum civarında olsun,
bir-birini tanıyacaq, sevəcək, sünnilik, şiəlik və
daha bilməm nəlik anlamlarıyla məzhəb təəssübünü
azaldıb "Qurani-Kərim"i anlatmağa qeyrət edəcək,
dinin əsasının "Quran" olduğunu biləcək
olurlarsa, əlverməzmi?"
Əli bəy Hüseynzadə
ümməti və milləti parçalayıb zəif salan
amillərin başında həm də sünni-şiə
ayrılığının dayandığını bəyan
etməyi özünə borc bilirdi.
1906-cı ildə
"Bakı vilayəti məbusları" adlı
yazısında Ə.Hüseynzadə Dövlət Dumasına
seçilmiş azərbaycanlı vəkillər haqqında
mülahizələrini və onlara tövsiyələri dərc
edib. Dostu (onu "rəfiqim" adlandırıb) Əlimərdan
bəy Topçubaşiyə, həmyerlisi, salyanlı Əsədulla
bəy Muradxanova və qohumu Məhəmməd Təqi Əliyevə
müraciət edərək yazırdı: "Ey məbuslar!
Millətimiz bütün ümidlərini indi sizə
bağlamışdır... Biz insanız... Məzlum olan sinifləri
zalım siniflərin təcavüzatından azad etməyə
çalışınız, müsavati-tammə istəyiniz.
Yersiz-yurdsuz əkinçilərimizə, kəndlilərimizə
yer, torpaq tələb edin, füqarəyi-kasibəmizin şəraiti-təəyyüşünü
təshihə çalışınız. Biz
qafqazlıyıq: Qafqaz əhlinin öz ümuri-idarəsinə
özü baxa bilmək üçün lazım gələn
muxtariyyət tələb ediniz. Biz müsəlmanız: Binaən-əleyh
öz əqayidi-diniyyəmizə hürriyyəti-vicdanımıza
hər nə lazımsa onu istəyiniz, onu tələb ediniz.
Biz türküz: Dilimizin, lisanımızın tərəqqisinə
mane olan hər növ sədlərin, divarların
yıxılmasına, dəf olunmasına qeyrət ediniz".
Məqalədə publisistik
məziyyətlərin özünü göstərməsi ilə
yanaşı, müəllifin vətəndaşlıq
mövqeyi uca səslənir. Bu, Əli bəy Hüseynzadənin
müstəqillik tələbi, ərazi və torpaq istəyi,
azadlıq, özünüidarə və milli dirçəliş,
özünüdərk ideyalarının təcəssümüdür.
Duma vəkillərindən həmin tələbləri etmək
müəllifin öz ideallarını ifadə etmək
üçün seçdiyi forma idi. Vəkillərə
müraciətlə Əli bəy Azərbaycanın siyasi səsini
gündəmə gətirirdi.
Beləliklə, 1903-1910-cu
illərdə Əli bəy Hüseynzadə
xalqımızın tarixinin bu önəmli dövrünün
önəmli səhifələrini yazdı. Onun fikirləri
milli dirçəliş uğrunda mübarizələrin qida
mənbəyinə çevrildi, "türkləşmək,
islamlaşmaq, müasirləşmək" Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin atributlarında reallaşdı.
O dövrdə "Həyat"
və "Füyuzat" milli oyanış tariximizdə, milli
özünüdərk prosesində öndə gedən mətbuat
orqanları kimi nəşr olunurdu. Lakin nədənsə bir
sıra tədqiqatçılar "Həyat"ı
çarizmin təbliğatçısı kimi qələmə
verirdilər. Əslində isə çar senzurası bu qəzetin
yalnız bir-iki il yaşamasına şərait
yaratmışdı. Həmin illərdə Qafqaz Mətbuat
Komitəsinin sədri Qakkel, komitənin məmuru
Kişmişov "Həyat"ın çarizm
üçün zərərli fəaliyyəti barədə təqdimatlar
yazırdılar. Deməli, "Həyat"ın simasında
çar senzurası özünün xalq rəqibini
görürdü. Hüseyn Cavid deyirdi ki, "Həyat"
diri-diri vəfat etdi". Əli bəy Hüseynzadənin
özü isə "Həyat"ın "ölməsi"
fikri ilə barışmırdı: "Xeyr, xeyr. "Həyat"
bir kərrə deyil, hətta yüz kərrə, min kərrə
doğulsa da ölməz". Çünki "Həyat"ın
"həyatı"nı artıq "İrşad",
"Ülfət", "Vətən xadimi", "Burhani
tərəqqi", "Dəbistan" və başqaları
davam etdirirdi. (Azər Turan "Əli bəy Hüseynzadə",
Bakı 2008) 1907-ci il avqustun 25-də Əli bəy Hüseynzadə
müəllimlər qurultayına sədrlik edir. 1908-ci ildə
Bakıda bir neçə dostu və silahdaşı tərəfindən
"Səadət" adı ilə təsis edilən orta
proqramlı milli məktəbdə çalışır. Elə
bu dövrdə özünün "Siyasəti-fürusət"
əsərini qələmə alır.
Bu əsərin ayrıca
kitab şəklində nəşr olunmamasını
Hüseynzadə müəyyən səbəblərlə əlaqələndirir
və təəssüf ki, həmin səbəblərin nədən
ibarət olduğunu açıqlamır. Ancaq əsərin
"İrşad", "Tərəqqi", "Həqiqət"
qəzetlərində hissələrlə dərc olunduğunu
söyləyən Yusif Vəzir Çəmənzəminli
onun tamamlanmadığını yazıb. İstisna olunmur ki,
bu barədə Çəmənzəminliyə Əli bəyin
özü danışıb. Çünki Yusif Vəzir
İstanbulda Azərbaycanın böyük elçisi
olmuşdu və Əli bəy ona tövsiyə etmişdi ki,
Azərbaycan türklərinin ədəbiyyat tarixini qələmə
alsın.
Əli bəy Hüseynzadə
maraqlı şəxsiyyət olub. 1903-1910-cu illərdə o,
indiki "İstiqlaliyyət" küçəsində,
Bakı meriyası ilə üzbəüz binadakı mənzilində
yaşayıb. Əli bəyin evindəki səliqə-sahmana
Akulina adlı yaşlı rus qadını baxırmış.
Əli bəy bir-iki gün işə çıxmayanda Abdulla
Şaiq və başqa dostları gəlib onu evdə
tapmırlar. Birbaşa Akulinagilə gedirlər ki, bəlkə
o, Əli bəyin harada olduğunu bilə. Gəlib nə
görsələr yaxşıdır? Demə, Akulina xəstələnib
və hərarət içindədir. Əli bəy də xidmətçisinə
xidmət edir.
Bu xatirəni Abdulla Şaiq
oğlu Kamal Talıbzadəyə, Kamal Talıbzadə Əli
bəyin qardaşı oğlu Şəmsəddinə, o isə
öz qızı Cəmiləyə danışıb. Əli
bəyin tədqiqatçısı Azər Turana da bu xatirəni
elə Cəmilə xanım söyləyib.
Əli bəy Hüseynzadə
1910-cu ilin sonunda Bakını tərk edir. Abdulla Şaiq
yazırdı: "Əli bəy Hüseynzadə və onun tərəfdarları
Azərbaycanda özlərinə yer tapa bilmədilər. Yerli
qabaqcıl ziyalılar tərəfindən ciddi müqavimətə
rast gələrək bir-bir Türkiyəyə
qayıtmağa başladılar". Əziz Mirəhmədov
da belə deyir: "İstər ictimai-siyasi, istərsə də
mədəni, ədəbi, elmi-pedaqoji fəaliyyətində
uğursuzluğa düçar olan Ə.Hüseynzadə
öz vətənində yad bir adama çevrilmiş və
1910-cu ildə vətənini atıb Türkiyəyə
köçmüşdür".
Əliqulu Qəmküsar Əli
bəyə xitabən "Getmə, bizi naümid etmə!"
deyə şeir yazmışdı. Lakin Əli bəy
Türkiyəyə getdikdən sonra da ictimai-siyasi, ədəbi
fəaliyyətini davam etdirmiş və Azərbaycanı bir an
belə, unutmamışdı.
1919-1922-ci illərdə Əli
bəy Türkiyədə şiddətli təqib edilir.
Özünün sonralar yazdığına görə, bu
dövrdə iki dəfə həbs olunur.
1926-cı ilin əvvəllərində
Ə.Hüseynzadə Bakıda keçirilən Birinci
Türkoloji Qurultayda iştirak edir.
1928-ci ildə Əli bəyin
fəaliyyətinin başqa - əvvəlkilərdən fərqli
bir tərəfi özünü göstərir. O, alim və
filosof Adam Smitin "Sərvəti-miləl" əsərini
fransızcadan tərcümə edir.
1933-cü ildə Ə.Hüseynzadə Türkiyənin maarif naziri vəzifəsində çalışır, həmişə olduğu kimi, 30-cu illərdə də çoxşaxəli fəaliyyətini davam etdirirdi. Lakin tədricən onun səhhətində bir sıra problemlər yaranır.
Əli bəy Hüseynzadənin mətbuatda dərc olunmuş son yazısı "Afət qarşısında şair, alim və gənclik" şeiri oldu. Şeir Ərzincanda baş vermiş zəlzələyə və Qızılaya həsr edilmişdi. Şeir 1940-cı il yanvarın 15-də "Tan" qəzetində dərc olunmuşdu.
Əli bəy Hüseynzadə geniş yaradıcılıq diapazonuna malik bir alim və yazıçı idi. Bununla yanaşı, o, bir çox sahələrdə - tibdə, fəlsəfədə, tarixdə, siyasətdə, sosiologiyada və s. öz izini qoya bilmişdir. Maraqlıdır ki, Əli bəyin rəsm və musiqi əsərləri də qalmışdır. Onun zəngin irsi bütövlükdə Azərbaycan milli təfəkkürünün qazandığı nailiyyətdir. Ə.Hüseynzadə xalqımızın elmi-ədəbi fikir tarixində M.F.Axundzadədən sonra yeni mərhələnin başlanğıcını qoymuş, "füyuzat"çılar adlı ədəbi-fəlsəfi məktəb yaratmışdır.
İradə ƏLİYEVA
Azərbaycan.- 2010.- 22 iyul.- S.
4.