İnqilabçı, leninçi, millətçi və "xalq düşməni"

Bu, Ruhulla Axundov idi. O Ruhulla Axundov ki, qatı bolşeviklər tərəfindən qiymətləndirilib, milli təfəkkür sahibləri tərəfindən dəyərləndirilib, həmkarları tərəfindən bəyənilib, sovet quruluşunun həyata keçirdiyi repressiya nəticəsində də güllələnib. Nə idi günahı Ruhulla Axundovun? Təsadüf nəticəsində "Kommunist" qəzetinin 1934-cü ildə çıxmış nömrələrindən birində İran ədibi Səid Nəfisinin təəssüratlarından bəhs edən məqalə oxudum. Orada deyilirdi: "EFirdovsi yaradıcılığını əks etdirən Bakı sərgisi daha mənalı və məzmunlu idi. Belə sərgi Avropada yoxdurE Ruhulla Axundovun məruzəsi dərin məzmunlu, səlis və xoşagələn idi". Eləcə də unudulmaz Abdulla Şaiqin xatirələrində də şagirdi olmuş Ruhulla Axundovun adı tez-tez çəkilir, onun Azərbaycan ədəbiyyatına, mədəniyyətinə göstərdiyi xidmətlərdən, ağlından, zəkasından, milli təfəkküründən, əxlaqından, ziyalılığından söz açılırdı. 1983-cü ildə partiya sovet tarixçisi Qaraş Mədətovun çap edilmiş "Ruhulla Axundov" adlı bioqrafik oçerkində isə Ruhulla Axundovun az qala cahanşümul inqilabçılığından, Lenin ideyalarının bir nömrəli carçısı olduğundan geniş danışılır. Maraqlıdır ki, bu bioqrafik oçerkin heç bir yerində Ruhulla Axundovun 1937-ci il repressiyasına tuş gəldiyinə toxunulmur. Onun ölüm tarixi, daha doğrusu, qətlə yetirildiyi il belə göstərilmir. Ruhulla Axundovun son iş yeri İncəsənət İşlər İdarəsinin rəis vəzifəsi olub. Məhz onu iş başındaca həbs edərək qətlinə fərman veriblər. Yerində isə erməni əyləşdiriblər. Əlbəttə, müəllifi başa düşmək olardı. O dövrün tələbləri tamam başqa olub. Amma hər halda 37-ci ilin repressiya qurbanı kimi Ruhulla Axundovun adı çəkilməli idi. Bir də bu başı bəlalı insan artıq bəraət almışdı.

Ruhulla Axundov 1897-ci ilin qışında Bakının Şüvəlan kəndində müəllim ailəsində anadan olub. Atası Əli kişi Bağdadda ali ruhani təhsili aldıqdan sonra doğma şəhərə qayıdaraq fars və ərəb dilləri müəllimi vəzifəsində çalışmışdır. Ruhulla körpə ikən atasını itirib. Dörd yaşlı uşaq bacılarının himayəsində böyüyüb. İlk təhsilini kənd məktəbində aldıqdan sonra şəhərdə rus-Azərbaycan məktəbində oxuyub. Sonralar Bakı realnı məktəbində təhsil alıb. Kiçik yaşlarından öz istedadı və bacarığı ilə müəllimlərinin diqqətini cəlb edib. Onun hamıdan seçilməsi görkəmli Azərbaycan yazıçısı Abdulla Şaiqin də nəzərindən qaçmayıb. Öz sevimli şagirdi haqqında unudulmaz ədibimiz yazırdı: "Az gülən, az danışan, ağır təbiətli Ruhulla qarayanız, arıq bir tələbə idi. Ancaq qara, mənalı gözləri həmişə parıldayırdı. Yoldaşlarından xeyli seçilirdi. Dərslikdən ayrı-ayrı parçaları o qədər səlis və mənalı oxuyurdu ki, valeh olmaya bilmirdin. Natiqlərə məxsus gur və ahəngdar səsi var idi. Dərslərindən əla alırdı. Pedaqoji şuralarda həmişə ondan bəhs edərdilər".

Ruhulla Axundov əmək fəaliyyətinə çox ağır bir dövrdə - Birinci Dünya müharibəsi illərində başlayıb. O, "Orucov qardaşları" mətbəəsində çalışıb. İlk əvvəl fəhlə kimi işə başlayan Ruhulla tezliklə öz istedadına görə fərqlənib. Həm korrektor peşəsini yerinə yetirib, həm də tərcüməçiliklə məşğul olub.

Təbii ki, o dövrün siyasi hadisələrinə gənc Ruhulla laqeyd qala bilməzdi. Ölkəni bürümüş mitinqlər, nümayişlər bu qaynar təbiətli, içi emosiyalarla dolu, həyatın bir o qədər də isti-soyuğuna düşməmiş, əsl həqiqətlərdən dərindən xəbəri olmayan gənci özünə çəkməyə bilməzdi. Doğrudur, sovet tarixçiləri bəh-bəhlə, şüar şəklində yazırdılar ki, Ruhulla Axundov bütün varlığı ilə inqilab işinə bağlandı. Sadəcə onu demək mümkündür ki, bir çoxları kimi Ruhulla Axundov da bu inqilabı başlayanların pafoslu nitqinə inanmaya bilməzdi. Əgər inqilabçılar bir yerdə qışqıraraq "Yaşasın azadlıq!" oxuyurdularsa, bu xora qoşulanların çox olması təbii idi. Əlbəttə, "Şanlı Bakı kommunası" günlərində Ruhulla Axundov "Bakı Şurasının əxbari" qəzetinin redaktoru olmaqdan imtina etməzdi. Hətta 1919-cu ilin mayında "Al bayraq" adlı qəzetdə yazırdı: "Biz istiqlal istəyirik. Elə istiqlal ki haqlar haqq, zalımlar məhv, məzlumlar hürr olsun". İlk baxışda çox gözəl sözlərdir. Amma bu tələbin arxasında hansı niyyətlər dayanacaq, bundan Ruhulla Axundovun qəti xəbəri olmayıb. Biz bu gün Ruhulla Axundovun inqilabçılığına haqq qazandırmaq fikrində deyilik. Bu o dövrün bəlası, təsiri və onun səhvi idi. Məsələ ondadır ki, sovet hakimiyyəti uğrunda aparılan mübarizənin ən kəskin dövründə də Ruhulla Axundov vətənpərvər publisist kimi çıxış edirdi. Ona elə gəlirdi ki, ədaləti bərpa etmək naminə, millətlər qardaşlığı uğrunda mübarizə aparır. Ona elə gəlirdi ki, həqiqətən kommunizm bayrağı altında zəhmətkeşlər birləşəcək. Bir də Ruhulla Axundov o qədər ağrı-acı, dərd və xiffət çəkmişdi ki, bu bədbəxtlikləri unutmaq üçün yeni həyat arzulayırdı. Bir tərəfdən də tanış olduğu insanların - Nəriman Nərimanovun, Dadaş Bünyadzadənin təsiri və başqa ziyalılarla oturub-durmağı, onlarla söhbət etməyi onda bu inamı yaratmışdı.

Sovet hakimiyyəti illərində Ruhulla Axundov məsul partiya işlərində çalışmaqla yanaşı, jurnalist fəaliyyətini də davam etdirib. O, "Kommunist" qəzetinin ilk redaktoru olub. O dövrdə respublikada nəşr olunan "Qızıl əsgər" qəzeti və "Savadlı qırmızı əsgər" jurnalının işində yaxından iştirak edib. Kommunistlərin Moskvada keçirilən bir neçə qurultayının nümayəndələri arasında Ruhulla Axundov da olub. 1920-ci ildə Leninlə görüşən Ruhulla Axundov Bakıya döndükdən sonra kəndli komitələrində, müxtəlif bolşevik təşkilatlarında, partiya işində məsul vəzifələrdə çalışıb. Ruhulla Axundov Leninin ideyalarına ürəkdən inanırdı. Amma burada bir incə məqam da var ki, o nə qədər qatı kommunist, bolşevik olsa da, millətini, xalqını, Vətənini ürəkdən sevirdi. Azərbaycan xalq maarif komissarı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatının direktoru və s. vəzifələrdə çalışdığı illərdə əməli ilə bunu dəfələrlə sübut edib.

"XX əsr Azərbaycan yazıçıları"nın ensiklopediyasında Ruhulla Axundov haqqında verilən məlumatda oxuyuruq: "Tərcüməçi ədəbiyyatşünas, publisist, 1934-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının üzvüdür. Tarix, ədəbiyyat və incəsənətə dair bir sıra əsərlərin müəllifidir. Azərbaycan dilində siyasi terminologiya yaradılması və yeni əlifbaya keçirilməsində xidmətləri olmuşdur".

Ruhulla Axundov "İnqilab və mədəniyyət" (1927-1928) jurnalının da redaktoru olub. O bu jurnalın səhifələrində klassik Azərbaycan şairlərinin, folklor nümunələrimizin dərc olunmasına diqqət yetirərdi. O dövrdə bu jurnalda məsul katib işləyən Süleyman Rüstəm öz xatirələrində yazıb: "Mən Ruhulla Axundovun mənzilində çox görkəmli alimləri, jurnalist, yazıçı və tərcüməçiləri görmüşəm. Xatirimə gələnlərdən: "...Tağı Şahbazi, Mehdi Hüseyn, Məmməd Arif, Mikayıl Rəfili, Nemət Bəsiri və başqaları..."

Onun mədəni inqilab cəbhəsində necə çalışmağı, necə kommunist olmağı haqqında geniş danışmaq istəmirəm. Bir faktı demək istəyirəm ki, Azərbaycan SSRİ-nin 15 illiyi təntənəli bayram edildiyi günlərdə Ruhulla Axundov sosializm quruculuğundakı xidmətlərinə görə Lenin ordeni ilə təltif olundu. Amma ziddiyyətli münasibətə bax ki, üç ildən sonra bu şərəfli mükafatçı güllələndi. Niyə? Bunun səbəblərini tapmaq o qədər də çətin deyil. Bu, danılmaz faktdır ki, Azərbaycanda maarifin, elmin, mədəniyyətin inkişafı sahəsində Ruhulla Axundovun böyük xidməti olub. "O, respublikada ali təhsilin inkişafına xüsusi diqqət göstərirdi. Ali məktəblərdə kafedraların, laboratoriyaların lazımi avadanlıqlarla təchiz edilməsinə, professor-müəllim heyətinin maddi vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına böyük əhəmiyyət verirdi" ("Ruhulla Axundov" kitabı).

Bizə elə gəlir ki, Ruhulla Axundovu repressiyanın caynağına tuş gətirən səbəb tamam başqa idi. Azərbaycanda yeni əlifba uğrunda kütləvi hərəkat genişləndi. 1926-cı ildə Bakıda türkoloji qurultay keçirildi. Bu qurultayın işində Ruhulla Axundov yaxından iştirak edib. Onun ən böyük rolu, məqsədi latın əlifbasının tətbiqi məsələsi olub. O söyləyib ki, yeni əlifbanın qəbul edilməsi təkcə Azərbaycan üçün deyil, bütün Şərq üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edəcək. O, Azərbaycan dilinin təmizliyi, saflığı uğrunda yorulmaq bilmədən mübarizə aparıb. Bunun üçün də dərsliklərin, lüğət ədəbiyyatının yaradılması məsələləri ilə bağlı əsl fədakarlıq göstərib.

Bəzən deyirlər ki, Ruhulla Axundov ateist olub. Tamamilə yanlış iddiadır. Bağdadda ali ruhani təhsil almış Əli kişinin oğlu Allahsız ola bilməzdi. O, dini xurafata, cəhalətə, din pərdəsi altında insanlara zülm və zərər verən nadanlara qarşı mübarizə aparırdı. O, insanları maarifləndirmək arzusu ilə çırpınırdı. Maraqlıdır, Ruhulla Axundovla bağlı belə bir fikir də yazıblar: "1919-cu ildə Müsavat irticası şəraitində Ruhulla Axundov M.Ə.Sabir haqqında cəsarətli fikirlər söyləyib. Onu mövhumat, cəhalət əleyhinə mübarizə aparan şair kimi dəyərləndirib". Məgər Müsavat Sabiri qəbul etmirdi ki?! Süni şəkildə də olsa Ruhulla Axundovu Müsavata qarşı düşmən qiyafəsində təqdim ediblər. Ruhulla Axundov əgər Mirzə Fətəli Axundovun xatirəsinin əbədiləşdirilməsi və 1928-ci ilin martında heykəlinin ucaldılmasında fəal iştirak edirsə, 1928-ci ildə Azərbaycan aşıqlarının I qurultayının çağırılmasının təşəbbüskarı olursa, "Koroğlu" dastanının ən nadir əlyazmasının tapılıb Azərbaycana gətirilməsində, milli ədəbiyyatımızın, klassiklərin öyrənilməsində böyük xidmətlər göstərirsə, necə ola bilərdi ki, o, xalqın əleyhinə işləyərdi? Klassik irsin tədqiqi ilə məşğul olmuş, ədəbi-bədii əsərlərin toplanıb nəşr və tərcümə edilməsinə qayğı göstərən Ruhulla Axundov, eyni zamanda, Marksın, Leninin kitablarının ilk tərcüməçilərindən biri olub. Bu bir faktdır ki, ikicildlik "Rusca-türkcə lüğət"in tərtibçilərindən biri və redaktoru Ruhulla Axundov idi. Onun həm də məşhur fransız yazıçısı Anri Barbüslə tanışlığı və yaxın dostluğu olub.

Sonralar onu İncəsənət İşlər İdarəsinə rəis göndərdilər. O, burada da səmərəli fəaliyyət göstərib. Abdulla Şaiq yazırdı: "Ruhulla Axundov incə zövqə malik, ədəbiyyatı dərindən başa düşən və onu qiymətləndirən xadimlərimizdən idi. Onun gördüyü işləri heç bir həqiqi vətəndaş unuda bilməz. Heç kəs onun dərin zəkasına, geniş dünyagörüşünə, tükənməz enerjisinə heyrət etməyə bilməzdi. Bəs nədən güllələdilər onu?

Xalq artisti Barat Şəkinskaya öz xatirələrində yazırdı: "37-ci ilin dəhşətlərini xatırlayanda ayaq üstə ölürəm. Əvvəl tanınmış inqilabçıları, siyasi xadimləri, sonra da məşhur ziyalıları - mədəniyyət, ədəbiyyat xadimlərini həbs etməyə başladılar. Onların arasında şəxsən mənim tanıdığım adamlar da az deyildi. İncəsənət İşlər İdarəsinin rəisi Ruhulla Axundov, Bakıdakı Dram Teatrının direktoru Əli Kərimov... O zaman nə baş verdiyini doğru-dürüst anlamaq o qədər də mümkün deyildi. Mənim bildiyim bu idi ki, Ruhulla Axundov çox xeyirxah və nəcib insan idi. Yerində ermənini əyləşdirdilər. Qəddarın, başkəsənin biri idi..."

Ziya Bünyadov "Qırmızı terror" kitabında yazırdı: "Azərbaycanda DTK-nın ermənilərdən ibarət olan rəhbərləri "müəyyən" etdilər ki, təşkilatın başçıları R.Axundov, Ə.Qarayev... və başqaları idilər". Söhbət hansı gizli təşkilatdan gedirdi. Guya bu antisovet üsyanı qaldıracaq rəhbərlərdən biri Ruhulla Axundov gələcək Azərbaycan burjua demokratik respublikasının prezidenti olmalı idi. Beləliklə, Ruhulla Axundov (bir vaxt Lenin ordenli kommunist) həbs edilərək zindana atılıb. "Yan"ların göstərişinə əsasən, dustaqlardan lazım olan ifadəni almaq üçün onlara işgəncə verilir, vəhşicəsinə döyür və başqa iyrənc vasitələrə əl atırdılar: "...Təşkilatınıza daxil olanların adlarını desən, əvəzində nə sənə, nə də ailənə toxunulacaq". Bu minvalla Ruhulla Axundovdan bir müddət "şahid" kimi istifadə etməyə çalışıblar. Döyülmə və işgəncələrdən havalanan Ruhulla Axundov hətta tanımadığı adamlara da "mənim təşkilatımın ən fəal üzvüdür" demək zorunda olurdu. Onun düşdüyü vəziyyəti, çəkdiyi zilləti təsəvvür etmək mümkün olsa, bu talesizi qınamaq çətindir. Çünki azadlıqda bacısı qızları, həyat yoldaşı və bir qızı var idi. Onun ucbatından bu arxasızların başına nələr gələrdi? Bir canlı kimi nəfəsini və varlığını itirənə qədər Ruhulla Axundova zülm veriblər.

Ruhulla Axundovdan sonra onun ailəsindən, bacılarından da əl çəkmədilər. Ona analıq etmiş böyük bacısı Xoşsimanın dörd qızı var idi. Təsəvvürə gətirin ki, ötən əsrin 20-30-cu illərində bu qızlar ali təhsil alıblar. Rübabə ilə Ruqiyyə tibb işçisi olub. Nuriyyə Peterburqda - Smolnı İnstitutunda təhsil almış ilk Azərbaycan qızlarından biridir. Nəcibə xanım isə Bakı Teatr İnstitutunda Rza Təhmasibin sinfini bitirmişdir. Dayılarının həbsindən sonra qızları işdən çıxarıblar. Nəcibə Məlikova da bir müddət Gəncədə yaşayıb. Orada kasıb bir şəxslə ailə həyatı qurub. Yalnız 1951-ci ildə doğma şəhərə qayıdıb. Azərbaycan mədəniyyətinin çox görkəmli nümayəndəsi olan Nəcibə Məlikova ömrünün sonuna kimi nəsillərinin başına gətirilən müsibətləri göz yaşları ilə xatırlayırdı. Ruhulla Axundovun ikinci bacısı Minabacının yeganə qızı Zəhranın həyat yoldaşı Abdullanı da həbs ediblər. Onların hər ikisi Moskvada Qırmızı Professorlar Universitetini bitirmişdilər. Ərinin və dayısının həbsindən sonra Zəhranı iki körpəsindən ayıraraq Sibirə sürgün etdilər. Uzun illərdən sonra bəraət alan Zəhra Vətənə qayıdıb. Amma balalarını doğma yurdda görə bilməyib. Uzun axtarışdan sonra qızının birini Belarusiyadakı, digərini də Həştərxandakı uşaq evindən tapıb. Ruhulla Axundovun həyat yoldaşı milliyyətcə yəhudi olduğundan ona toxunmamışdılar. Onlar da qarışıq illərdə Gürcüstana köçüb gediblər. Əldə etdiyimiz məlumata görə, qızı Rəna gürcü əsilli bir nəfərlə ailə həyatı quraraq bir daha Vətənə qayıtmayıb.

Beləliklə, bir taleyin tuşlandığı qəzavü-qədər bir nəslin yerlə-yeksanına səbəb olub. Bu dəhşətli lərzəni qoparan və onu vəhşiliklə həyata keçirən isə Azərbaycan adlı Vətənin və xalqın düşmənləri olub. Millətimizi Yer üzündən yox etmək istəyən qaniçənlərin bəd niyyətini əks etdirən sənədlər uzun illər qaranlıq arxivlərdə gizli qalıb. Yalnız dövlət müstəqilliyimizi qazandıqdan sonra o qaranlıq günlərə güzgü tutmaq nəsibimiz oldu. Bu da bir təsəllidir ki, haqsızlığa düçar olmuşların ruhları indi dinclik tapar.

Flora XƏLİLZADƏ

Azərbaycan.- 2010.- 23 iyul.- S. 7.