Heydər Əliyev Azərbaycanın beynəlxalq standartlara tam cavab verən sosial müdafiə sisteminin memarıdır

Hər bir cəmiyyətin həyatının dəyərləndirilməsinə diqqəti çəksək, inkişafın əsas məqsədi olan sosial rifah ön plana çıxır. Müasir mərhələdə bu sahədə tətbiq olunan modellərin uğuru qloballaşmanın diktə etdiyi yanaşma meyarları ilə milli reallıqlara əsaslanan baxışların əlaqələndirilməsindən birbaşa asılıdır. Azərbaycanın sosial müdafiə modeli onun sosial-iqtisadi həyatının əsas mərhələlərinin təsiri ilə formalaşmış, dövlət quruculuğu fəlsəfəsinin başlıca elementlərindən biri kimi meydana gəlmişdir.

Ölkəmizin sosial-iqtisadi inkişafının və dövlətçilik bazasının yaradılmasının dönüş mərhələsi öz başlanğıcını ötən əsrin 70-ci illərindən götürdüyündən, dövlət quruculuğu və iqtisadiyyatın gücləndirilməsi hesabına xalqın sosial rifahının artırılmasının praktiki həlli də həmin dövrdən etibarən reallaşmağa başlamışdır.

Hakimiyyətə gəldiyi ilk günlərdən Heydər Əliyevin gələcəyə hesablanan strateji proqramında sosial müdafiənin daim gücləndirilməsi çoxşaxəli fəaliyyətin başlıca məqsədi kimi təyin olunmuşdur. "Əgər bu rejimi dəyişdirə bilmirsənsə, onda onun imkanlarından istifadə edib xalqına kömək göstər. Mən bunu etdim" - deyən Heydər Əliyev sovet dönəmindəki fəaliyyətinə qısa xarakteristika verməklə yanaşı, zamanın bütün anları üçün özünün dəyişməz üslubunu ortaya qoymuşdur. Öz xalqının rifahının yüksəldilməsi və sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi ümummilli liderin bütün fəaliyyətinin əsas məqsədini, onun dövlətçilik fəlsəfəsinin ana xəttini təşkil etmişdir.

Bu üslub bazar iqtisadiyyatının, geosiyasi maraqların, qlobal güclərin diktəsi kimi sərt tələblərin əsasında formalaşmış müasir dünya müstəvisində də ümummilli liderin əsas prinsipi olmuşdur.

Dövlət müstəqilliyini əldə etdikdən sonra ən məqbul inkişaf istiqaməti kimi sərbəst bazar iqtisadiyyatı yolunu tutmuş Azərbaycanda keçid dövrü cəmiyyətin müxtəlif sahələrində özünü göstərən çeşidli problemlərlə müşayiət olunurdu. Təbiətin ona bəxş etdiyi bir çox nadir keyfiyyətlər sayəsində Heydər Əliyev tarixi və sosial-iqtisadi proseslərin axarını əvvəlcədən müəyyən edə bilir, öz xalqının rifahı naminə qərarlar qəbul edilən zaman əsl qətiyyət nümayiş etdirirdi. Digər tərəfdən, keçmiş imperiya daxilində hansı qlobal proseslərin getdiyni, mövcüd sosial müdafiə modelinin quruluşunu və dünya sistemləri ilə müqayisəsini daha dərindən müşahidə etmək imkanına malik olan bu böyük şəxsiyyətdə siyasi-iqtisad və sosiologiya sahəsində dərin intellektual baza formalaşmışdı. O, qlobal siyasi-iqtisadın əsl bilicisi idi.

Azərbaycanda yeni iqtisadi sistemə keçid dövründə hansı modelə üstünlük veriləcəyi ilə bağlı çoxlu fərqli fikirlər irəli sürülsə də, ümummilli lider bazar münasibətləri əsasında formalaşan sosialyönümlü milli iqtisadiyyatın qurulmasını əsas strategiya kimi müəyyən etmiş və Azərbaycan xalqının sosial rifahının artırılmasını fəaliyyətinin başlıca məqsədi kimi elan etmişdi.

Ulu öndərin təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə hazırlanaraq ümumxalq səsverməsi yolu ilə qəbul edilmiş müstəqil Azərbaycanın ilk Konstitusiyası bu prinsipi dövlətin ali məqsədi kimi ön plana çəkmişdi. Yeni ictimai sistemin hüquqi tanınmasını təsdiq edən fakt olmaqla yanaşı, ölkəmizin inkişafının prinsipcə yeni mərhələyə qədəm qoymasının göstəricisi olan bu ali sənəd Azərbaycan dövlətinin hər bir vətəndaşın rifahının yüksəldilməsi, onun sosial müdafiəsi və layiqli həyat səviyyəsinin qayğısına qaldığını ən yüksək səviyyədə bəyan etmişdir.

Bu dövrdə sosial müdafiə sisteminin yeni şəraitə uyğun qurulması üçün zəruri dəyişikliklərə, etibarlı iqtisadi baza yaradıldıqdan və demoqrafik baxımdan əlverişli vaxt seçildikdən sonra başlamaq, buna qədər isə çox çətinliklə başa gəlsə belə, əvvəlki həmrəylik və dövlət təminatı sistemlərinə əsaslanmaq əsas taktiki addımlar kimi seçilmişdi. Məhz bu səbəbdən də digər dövlətlərdən fərqli olaraq Azərbaycanda müstəqilliyimizin ilk illərindən başlayaraq, ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin müdrik yanaşması nəticəsində ölkə əhalisinin aztəminatlı təbəqəsi keçmiş sovet sisteminin iqtisadi məzmununa daha çox bağlı olan, qısa vaxt ərzində isə dəyişdirilməsi çətinliklər törədən əvvəlki sosial müdafiə sisteminin bazar iqtisadiyyatı ilə ciddi uyğunsuzluğunun təsirini kəskin hiss etməmişdir.

Qeyd olunan seçim nəticəsində həmin dövrdə əhalinin həyat səviyyəsinin qorunması, habelə vətəndaşların pensiya təminatının yaxşılaşdırılması istiqamətində çox ciddi addımlar atılmışdır. Həmin vaxt Heydər Əliyevin siyasi və ictimai həyatın bütün sahələrində həyata keçirdiyi planlarda əhalinin sosial müdafiəsinin mühüm meyar olduğu aydın görünür.

Bu mərhələdə xalqımızın 1990-cı ilin 20 Yanvar faciəsinə əsl hüquqi qiymət verilməsi ilə yanaşı, "20 yanvar Şəhidi" fəxri adı təsis edildi və bu faciənin qurbanlarının sosial müdafiəsi xüsusi nəzarətə götürüldü. Şəhid adının əbədiləşdirilməsi və şəhid ailələrinə edilən güzəştlər haqqında, Çernobıl qəzasının ləğvində iştirak etmiş və həmin qəza nəticəsində zərər çəkmiş vətəndaşların statusu və sosial müdafiəsi haqqında xüsusi qanunlar qəbul olundu. Azərbaycan Respublikasının azadlığı, istiqlaliyyəti, suverenliyi və ərazi bütövlüyü uğrunda şəhid olanların ailələrinin maddi imkanının yaxşılaşdırılması, Azərbaycan Milli Qəhrəmanlarının və onlardan həlak olanların ailələrinə yardım edilməsi Azərbaycan Respublikası Prezidentinin müxtəlif fərman və sərəncamları ilə hüquqi normaya çevrildi. Ümummilli liderin təşəbbüsu ilə 1994-cü ildə 9 May Azərbaycanda yenidən Qələbə Günü kimi rəsmiləşdirildi. O vaxtdan müharibə veteranlarına dövlət qayğısı sosial siyasətin mühüm istiqaməti kimi müəyyən olundu.

Həyata keçirilən tədbirlərin davamı kimi 1994-cü ildən əməyin ödənilməsinin minimum məbləği əhəmiyyətli şəkildə artırıldı, pensiya, təqaüd və müavinətlərin məbləği əməyin ödənilməsinin minimum məbləğinə uyğunlaşdırıldı.

Dünya birliyində Azərbaycan Respublikasının mövqelərinin güclənməsi, daxili ictimai-siyasi sabitliyin möhkəmləndirilməsi nəticəsində 1995-ci ildən etibarən Azərbaycanda makroiqtisadi sabitliyin və struktur dəyişikliklərinin təmin olunmasına yönəldilmiş genişmiqyaslı islahatlar prosesinə başlanıldı.

Ölkədəki iqtisadi inkişafın artımı nəticəsində 1996-cı ildən etibarən əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi, vətəndaşların pensiya təminatının yaxşılaşdırılması istiqamətində atılan ciddi addımların müsbət təsiri əhəmiyyətli şəkildə hiss olundu. Xüsusilə, əhaliyə pensiya və müavinətlərin ödənilməsi və digər sosial ödənişlər üzrə xərclərin artımı davamlı xarakter aldı, bu sahədə köklü dəyişikliklər baş verdi. Ümumilikdə, 1996-2003-cü illər ərzində aztəminatlı əhalinin sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi məqsədilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 8 fərman və sərəncamı, Nazirlər Kabinetinin 2 qərarı oldu ki, bunların tətbiqi nəticəsində, eləcə də ölkədə əməkhaqlarının artımı hesabına pensiya və müavinətlərin orta aylıq məbləği 1995-2003-cü illər ərzində 8 dəfə artdı.

Bu proseslərdə nəzərəçarpacaq xüsusi bir məqam əməkhaqlarının, pensiya və müavinətlərin artımı sahəsində həyata keçirilən tədbirlərin digər islahat istiqamələri ilə uzlaşdırılması, heç bir tələsikliyə yol verilməməsi olmuşdur. Əgər MDB məkanına daxil olan bir sıra dövlətlərdə pensiyaların artımı sahəsində tələsik addımlar bu ölkələri maliyyə böhranı və inflyasiya ilə üzləşdirmişdisə, Azərbaycandakı ehtiyatlı və düşünülmüş addımlar belə neqativ halların qarşısını almaq baxımından uğurla nəticələnirdi. Eyni zamanda xüsusi qeyd olunmalıdır ki, lazım gəldikdə zəruri qərarların vaxtında qəbul edilməsi nəinki diqqətdən yayınmamış, əksinə, ölkəmiz bir sıra məsələlərdə digər dövlətləri qabaqlamışdır. Məsələn, kommunal, nəqliyyat və digər xidmətlər üzrə güzəştlərdən istifadə mexanizmi özünü doğrultmadığından, həm enerji sektorunun dinamik inkişafına nail olunması, həm də aztəminatlı vətəndaşlara dövlətin verdiyi imtiyazların ünvanlılığının təmin edilməsi məqsədilə kommunal güzəştlərin pul kompensasiyası ilə əvəz edilməsi 2001-ci ilin sonunda ümummilli liderimiz Heydər Əliyev tərəfindən qərara alınmışdır. Halbuki digər MDB dövlətlərində bu tədbirin vacibliyi 2005-ci ildən qəbul edilməyə başlanılmışdır.

Bütün bunlara paralel olaraq isə, sabit və ardıcıl inkişaf tempinin fəaliyyətin əsas meyarı kimi götürülməsi nəticəsində mövcud sosial müdafiə sisteminin bazar iqtisadiyyatının mühitinə uyğunlaşdırılaraq keyfiyyətcə yenidən qurulması, o cümlədən pensiya sisteminin beynəlxalq normalara və inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsinə əsaslanan islahatının aparılması sosial siyasətin strateji istiqamətlərindən biri kimi müəyyənləşdirildi. 2001-ci ilin iyul ayından etibarən, ümummilli liderin məlum sərəncamı ilə təsdiq edilmiş Azərbaycan Respublikasında Pensiya İslahatı Konsepsiyasının icrasına, yəni köklü dəyişikliklərə başlanıldı. Konsepsiyada nəzərdə tutulmuş mərhələlər 2001-2005-ci illərə aid olmaqla, həmçinin pensiya sisteminin köklü dəyişdirilməsi üçün demoqrafik baxımdan da ən sərfəli dövr kimi qiymətləndirilməlidir.

Konsepsiya islahatın mahiyyətini təşkil edən sığorta-pensiya və sosial yardım sistemlərinin bir-birindən ayrılmasını, sığorta münasibətlərinə əsaslanan pensiya sisteminin qurulmasını ifadə edir. Bu dəyişikliklərin başlıca elementi sosial sığorta haqlarının fərdi uçotuna əsaslanan avtomatlaşdırılmış sığorta-pensiya sisteminin yaradılmasıdır. Fərdi uçot sisteminin tətbiqində əsas məqsəd ödənilən məcburi dövlət sosial sığorta haqqı ilə pensiya məbləği arasında birbaşa qarşılıqlı əlaqənin təmin edilməsidir.

Ümummilli liderimizin Pensiya İslahatı Konsepsiyası Azərbaycanın müasir və beynəlxalq standartlara tam cavab verən sığorta-pensiya modelini ortaya qoymuşdur. İslahat pensiyaçıların sosial müdafiəsinin və layiqli həyat səviyyəsinin təmin olunması məqsədilə pensiya ödənişlərinin etibarlı maliyyə təminatına nail olunması, pensiya təminatı sisteminin bazar iqtisadiyyatı prinsiplərinə uyğunlaşdırılması və onun rolunun artırılması, pensiya və müavinət ödənişləri üçün nəzərdə tutulan vəsaitin tam yığılması və məqsədyönlü istifadəsi, pensiya təminatı sisteminin idarə olunmasını təkmilləşdirməklə onun səmərəliliyinin yüksəldilməsi, sosial sığorta haqları ilə ödənişlər arasındakı əlaqənin uyğunlaşdırılması kimi mühüm problemlərin həllinə yönəldilmişdir. Qeyd olunan məqsədlərə çatmaq və qarşıda duran problemləri həll etmək üçün pensiya sisteminin idarə olunması üzrə prinsipial tələblər, pensiya islahatının həyata keçirilməsi mərhələləri böyük öndərimiz tərəfindən dəqiq müəyyən olunmuşdu. Respublikamızın həyatının bütün sahələrində olduğu kimi, sosial sahədə də ümummilli liderimizin müəyyənləşdirdiyi prinsiplər uğurla reallaşdırılmışdır.

Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə respublikamızın həyatının bütün sahələrində davam etdirilən sürətli islahatlar insanlarımızın sosial müdafiəsini gücləndirməyə geniş imkanlar yaratmış, ölkəmizdə aztəminatlı əhalinin sosial müdafiəsi sahəsində yeni bir sistem formalaşmışdır. Bu məqsədlə 2003-2005-ci illərdə pilot və hazırlıq tədbirləri başa çatdırılmış, 2006-cı ildən sığorta-pensiya sistemi ilə dövlət sosial yardım sistemlərinin bir-birindən ayrılması və beynəlxalq standartlar əsasında fəaliyyət göstərməsi təmin edilmişdir. 2006-cı ilin 1 yanvarından ölkədə sosial sığorta münasibətlərinə əsaslanan əmək pensiyaları sistemi tətbiq olunmuş, pensiyaçıların sosial müdafiəsinin dövlət tənzimləməsi və bazar münasibətləri əsasında təminatının müasir forması təşəkkül tapmışdır. Eyni zamanda əmək qabiliyyətini itirmiş, lakin əmək pensiyası hüququ olmayan şəxslərin sosial müdafiəsi üçün dövlət sosial müavinətlərinin, gəlirləri aşağı olan ailələrin sosial müdafiəsi üçün isə ünvanlı dövlət sosial yardımı sisteminin uğurla tətbiqinə başlanılmışdır.

Bu gün Azərbaycanın sığorta-pensiya sahəsində həyata keçirdiyi islahatlar və qurulan model nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlar və maliyyə institutları tərəfindən yüksək qiymətləndirilir, keçid dövrü ölkələri üçün bir örnək kimi tövsiyə olunur. Əldə olunan bu uğurların başlıca səbəbi isə, yuxarıda da qeyd olunduğu kimi ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən Azərbaycanın müasir və beynəlxalq standartlara tam cavab verən sığorta-pensiya modelinin ortaya qoyulmasıdır. Həmin model müasir dünyada sığorta-pensiya sistemləri üzrə ən mühüm elementləri özündə birləşdirir. Bir çox hallarda əldə olunan nəticələr digər ölkələrlə müqayisədə məhz Azərbaycan modelinin dayanıqlığını ortaya qoyur.

Bu sırada aparılan islahatlarda sosial sığortaya mahiyyətinə uyğun daha düzgün yanaşılması, sığorta-pensiya sistemi və dövlət sosial yardımı sisteminin bir-birindən tam ayrılması xüsusi qeyd olunmalıdır.

Pensiya sistemlərinin ilkin formalaşması dövründə pensiyalar sabit məbləğdə müəyyənləşdirilirdisə, bir qədər sonra buraya əməkhaqqı ilə bağlı pensiyalar, ödənilən sosial sığorta haqlarının fərdi uçotuna və indeksasiyasına əsaslanan pensiyalar, nəhayət, sosial sığorta haqlarının fərdi hesablarda real yığılmasına və bu vəsaitin yerləşdirilməsinə əsaslanan pensiyalar əlavə olundu. Başqa sözlə, sığorta prinsiplərinə əsaslanan pensiya sisteminin ədalətliliyini artırmaq istiqamətində atılan addımlar pensiyaların məbləğinin hər kəsin sistemə verdiyi paya uyğun müəyyənləşdirilməsi tezisini ortaya çıxardı və bu da sığorta-pensiya sistemlərinin inkişafının ən müasir istiqamətlərini təyin etdi. Beynəlxalq praktikada bunun üçün hər bir sığortaolunana fərdi hesabın açılaraq ödənilən sığorta haqlarının həmin hesabda fərdi uçotunun qurulması, vətəndaşların pensiya təyinatının bu uçotun məlumatları əsasında aparılması nəzərdə tutulur. Qeyd edilən sistemə qoşulmaq iqtidarında olmayan insanların isə dövlət büdcəsi hesabına sosial müavinət və sosial yardımlarla əhatə olunması düzgün addım sayılır.

Ümummilli liderin təyin etdiyi islahat istiqamətlərinə uyğun olaraq, ölkəmizdə də sığorta-pensiya sistemi və dövlət sosial yardımı sistemlərinin ayrı-ayrılıqda beynəlxalq standartlar əsasında fəaliyyət göstərmələri müəyyənləşdirilmişdir. Bu məqsədlə 2001-ci ilin noyabrında "Dövlət sosial sığorta sistemində fərdi uçot haqqında" qanun qəbul edilmiş, 2006-cı ilin 1 yanvarından isə 3 qanun - "Əmək pensiyaları haqqında", "Dövlət sosial müavinətləri haqqında" və "Ünvanlı dövlət sosial yardımı haqqında" qanunlar qüvvəyə minmişdir. Beləliklə, hər iki sistemin fəaliyyətini təmin edəcək qanunvericilik bazası yaradılmışdır. Hazırda sığorta-pensiya sistemi 3 qanun ("Sosial sığorta haqqında", "Dövlət sosial sığorta sistemində fərdi uçot haqqında", "Əmək pensiyaları haqqında" qanunlar), dövlət sosial yardım sistemi isə ayrıca 2 qanun ("Dövlət sosial müavinətləri haqqında" və "Ünvanlı dövlət sosial yardımı haqqında" qanunlar) əsasında fəaliyyət göstərir.

Növbəti əsas meyar vahid sığorta-pensiya orqanının fəaliyyətinin təşkili, sosial sığorta, fərdi uçot və pensiya təminatı funksiyalarının həmin orqanda cəmləşdirilməsidir.

Konsepsiyanın icrası və onun yerinə yetirilməsinin təşkilati-idarəetmə bazasının yaradılması istiqamətində ümummilli liderin 2 fərmanını xüsusilə qeyd etmək istərdim. Bunlardan biri "Dövlət sosial sığorta sistemində fərdi uçot haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə" 26 dekabr 2001-ci il tarixli 616 nömrəli, digəri isə "Azərbaycan Respublikasında dövlət pensiya sisteminin təkmilləşdirilməsi tədbirləri haqqında" 4 avqust 2003-cü il tarixli 908 nömrəli fərmanlardır. Birinci fərmanla ölkəmizdə məcburi dövlət sosial sığorta sistemində fərdi uçotun əsası qoyulmuş, məcburi dövlət sosial sığorta sahəsində idarəetməni həyata keçirən Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun funksiyalarında mühüm dəyişiklik edilərək, ona fərdi uçotu həyata keçirmək səlahiyyəti verilmişdir. İkinci fərmanla isə pensiyaların təyini və maliyyələşdirilməsi funksiyalarının məcburi dövlət sosial sığorta sahəsində idarəetməni həyata keçirən orqan tərəfindən icra olunmasını təmin etmək məqsədilə vahid sığorta-pensiya qurumunun yaradılması müəyyənləşdirilmişdir. Bununla da Pensiya İslahatı Konsepsiyasının "Ölkədə pensiya sisteminin idarə olunması yeni təşkil olunacaq icra orqanında cəmləşəcəkdir. Bu orqan pensiya haqlarının yığılması, fərdi uçotun işlənməsi və həyata keçirilməsi, pensiyaların təyin edilməsi və ödənilməsinə nəzarət, gəlirlərin və pensiya xərclərinin səviyyələrində dəyişikliklər haqqında təfsilati statistik məlumatın yığılması işlərini həyata keçirəcəkdir" müddəası tam gerçəkləşmişdir. Halbuki, Azərbaycandan xeyli əvvəl yeni sistemə keçmiş qonşu ölkələrdə sosial sığorta haqlarının toplanmasının fərdi uçotu və pensiya təminatını aparan orqan tərəfindən icrasına, daha doğru addım kimi, yalnız son illərdə başlanılmışdır.

Ötən dövr ərzində sosial sığorta, fərdi uçot və pensiya təminatı sahəsində idarəetməni həyata keçirən Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun fəaliyyəti beynəlxalq standartlar əsasında tamamilə yenidən qurulmuşdur. Fondun 61 yerli şöbəsinin yeni inzibati binası istifadəyə verilmiş, hər bir binada müasir informasiya texnologiyalarına əsaslanan lokal şəbəkə qurulmuşdur. Dünya Bankının vəsaiti hesabına ən müasir 1600 dəst kompüter avadanlığı alınaraq sistemdəki kompüterlərin sayı 2280-ə çatdırılmış və beləliklə, 1 işçiyə 1 kompüter prinsipi ilə müasir standartlara cavab verən avtomatlaşdırılmış iş yerləri yaradılmışdır.

Yeni sistemin əsas məzmunu olan sığortaolunanlar üçün ödənilən sığorta haqlarının fərdi uçotunun qurularaq, vətəndaşların pensiya təminatının həmin uçotun məlumatlarına əsasən aparılması sahəsində işlər müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilməkdədir. 2010-cu ilin 1 yanvar tarixinə 1 milyon 640 minə yaxın sığortaolunana sosial sığorta nömrəsi verilmiş və onlar üçün fərdi hesab açılmışdır.

İslahatların mühüm həlqəsi kimi 2004-cü ildən etibarən pensiya və müavinətlərin əhaliyə çatdırılmasında müasir texnologiyaların tətbiqinə nail olunmuşdur. Hazırda ölkə üzrə bütün ödəniş aparılan pensiyaçıların 98 faizi öz pensiyalarını plastik kartlarla alırlar. Bu məqsədlə ümumilikdə 465, o cümlədən kənd və qəsəbələrdə 85 bankomat qurularaq istifadəyə verilmişdir. Bu göstərici üzrə Azərbaycan dünyada ən şəffaf praktikaya malik ölkələrdən biri hesab olunur. Bunların nəticəsi kimi, 2004-cü ilin sentyabrında ölkəmiz Beynəlxalq Sosial Təminat Assosiasiyasının büro üzvü, 2007-ci ildə isə Assosiasiyanın "Avropa şəbəkəsi"nin rəhbəredici komitəsinin üzvü seçilmişdir.

2009-cu ilin mart ayında Afina şəhərində BMT-nin İnkişaf Proqramının Şərqi Avropa və Orta Asiya ölkələrində demokratik idarəetmənin formalaşdırılmasına həsr edilmiş toplantısında Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun işinin xüsusi təqdimatı olmuş və sonradan həmin təqdimat BMT-nin vebsaytında geniş işıqlandırılmışdır. Pensiya və sosial təminat layihəsinin icrasına nəzarət etmək məqsədilə 2009-cu ilin noyabrında ölkəmizdə olmuş Dünya Bankı missiyasının rəsmi məlumatında Azərbaycanın sığorta-pensiya sisteminin beynəlxalq model olaraq çıxış etdiyi və Fondun beynəlxalq sosial təminat aləmində nüfuzlu bir quruma çevrildiyi əks etdirilmişdir.

Göstərilənlərlə yanaşı, ölkəmizdə qurulmuş sığorta pensiya sisteminin üç pilləli olması onun çevikliyni şərtləndirən əsas amildir.

Qeyd olunmalıdır ki, dünyanın bir çox ölkələrində sığortaolunanların fərdi uçotu sisteminə keçid real yığıma əsaslanmaqla baş verib. Lakin məsələyə birbaşa belə yanaşma öz mənfi təsirlərini (xüsusilə əvvəlki sistemlə əhatə olunan insanların sosial müdafiəsində, yığım vəsaitlərinin maliyyə bazarlarında qorunmasında və s.) də ortaya qoyub. Odur ki, bu sahədə problemlər nəzərə alınmaqla, eləcə də pensiya sistemində dövlətin sosial müdafiəedici rolunu qoruyub saxlamaq üçün bir sıra ölkələrdə, o cümlədən Şərqi Avropa ölkələrində daha təkmil hesab olunan 3 pilləli sistem tətbiq olunub. Bu sistemdə əmək pensiyaları 3 pillədən - baza, sığorta və yığım hissələrindən ibarət olmaqla hesablanır. Əmək pensiyalarının baza hissəsi birinci pillə olmaqla, əmək pensiyaçılarının sosial müdafiəsinin dövlət təminatıdır və bu hissə dövlət tərəfindən mütləq rəqəmlə təyin olunur. Sığorta hissəsi fərdi hesabda şərti olaraq uçota alınan və real pul kütləsi olmayan pensiya kapitalına əsasən hesablanır. Yığım hissəsi isə fərdi hesabda real olaraq toplanan pensiya kapitalına görə təyin olunur. Azərbaycan Respublikasında 2006-cı ildən qüvvədə olan "Əmək pensiyaları haqqında" qanunla üç pilləli pensiya sistemi qəbul olunmuşdur ki, bu da ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən müəyyən edilmiş əhalinin sosial müdafiəsinin dövlət siyasətində daim ön plana çəkilməsi prinsipinin əyani təzahürüdür.

Ölkəmizdə qurulmuş yeni sığorta-pensiya sistemində pensiyaların artırılması mexanizminin bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun şəkildə dəyişdirilməsi, yəni baza hissəsinin istehlak qiymətləri indeksinin illik səviyyəsindən az olmamaqla bütün pensiyaçılar üzrə bərabər məbləğdə artırılması, sığorta hissəsinin isə indeksləşdirilməsi mövcud maliyyə imkanlarının əmək pensiyaçıları arasında ədalətli bölgüsünə imkan vermişdir. Beləliklə, ölkəmizdə ilk dəfə olaraq istehlak qiymətləri indeksinin illik səviyyəsinə, yəni inflyasiyaya uyğun indeksləşdirmə aparılmağa başlanmışdır. Nəticədə, yeni sistem fəaliyyətə başladığı dövrdən hazıradək əmək pensiyalarının minimum məbləği 3 dəfə, orta aylıq məbləği isə 3,4 dəfə artmışdır.

Bu modelin uğurlu tətbiqi, eləcə də Azərbaycan Respublikası Prezidenti tərəfindən sığorta-pensiya sistemində maliyyə dayanıqlığının qorunmasını və islahatların davam etdirilməsinin diqqət mərkəzində saxlanılması dünyada davam edən maliyyə böhranı şəraitində belə ölkəmizdə pensiya proqramlarının vaxtında və tam icra edilməsinin başlıca təminatçısı olmuşdur.

Sığorta-pensiya sisteminin Azərbaycan modelinin digər mühüm bir cəhəti onun əhatəliliyidir.

Yeni sığorta-pensiya sisteminə keçidin xarakterik xüsusiyyətlərindən biri əvvəlki sistemlə pensiya alan insanların da bu sistemlə əhatə olunması, onların hüquqlarının qorunmasında sosial ədalətin gözlənilməsi və heç bir məhdudiyyət qoyulmadan yeni şəraitə inteqrasiyasıdır. Belə ki, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 7 mart 2006-cı il tarixli 377 nömrəli fərmanına uyğun olaraq, əvvəlki pensiya sistemi ilə əhatə olunmuş şəxslərin pensiya təminatı yeni normalara uyğunlaşdırılmış və onların yeni sistemin iştirakçısına çevrilməsi, o cümlədən pensiyaların artımı və indeksləşdirilməsinin yeni qaydaları ilə əhatə olunmaları təmin edilmiş, onlara pensiyaya çıxdıqdan sonrakı əmək fəaliyyətlərinin nəticələrinə görə pensiya kapitalını artımaq imkanları da verilmişdir. Bununla yanaşı, 100 min nəfərdən çox işləyən pensiyaçıya yaşa görə əmək pensiyasının 50 faizi həcmində ödənilməsi kimi mənfi praktika aradan qaldırılmış və onlar öz pensiyalarını tam məbləğdə almağa başlamışlar.

2007-ci il yanvarın 1-dən hərbi qulluqçular və xüsusi rütbəli şəxslərin məcburi dövlət sosial sığortasına cəlb edilməsi və fərdi uçotla əhatə olunmasına, həmin şəxslərin və dövlət qulluqçularının əmək pensiyaları ilə təminatına keçilmişdir. Bu tədbirlər nəticəsində hərbi qulluqçular, xüsusi rütbəli şəxslər və dövlət qulluqçularının yeni sığorta-pensiya sisteminin üstünlüklərindən (Fondun hesabına plastik kartlarla ödənilməsi, natamam hərbi xidmət müddətinin pensiya məbləğlərinə təsirinin təmin olunması, hərbi qulluqçular və dövlət qulluqçularının gələcəkdə sığorta-pensiya sistemində yığım komponentinin tətbiqində iştirakı və s.) istifadə etmələrinə imkan yaradılmışdır. Qeyd olunmalıdır ki, vaxtilə təcrübəsini öyrəndiyimiz Polşa Sosial Sığorta Təşkilatı hazırda hərbi qulluqçular və xüsusi rütbəli şəxslərin məcburi dövlət sosial sığortasına cəlb edilməsi və fərdi uçotla əhatə olunması sahəsində Azərbaycan təcrübəsinə ciddi maraq göstərir.

İşləyənlərə pensiya və sosial sığorta müavinətlərinin verilməsi də yeni qaydalarla əhatə olunmuşdur. Həyata keçirilən islahat tədbirlərinə uyğun olaraq, 2006-cı il 1 yanvarından etibarən məcburi dövlət sosial sığorta haqları hesabına müəssisə və təşkilatlar tərəfindən aparılan sosial ödəmələrin idarə olunmasının Dövlət Sosial Müdafiə Fonduna verilməsi nəticəsində işləyənlər üzrə pensiya və müavinətlərin ödənişinin iş yerlərindən aparılması səbəbindən yaranan problemlər, o cümlədən sosial ödənişlər üzrə borc yaranması halları aradan qaldırılmış, bu ödəmələrin yeni əsaslarla təşkili və plastik kartlarla həyata keçirilməsi təmin edilmişdir.

Xaricdə çalışan azərbaycanlıların gələcək sosial müdafiəsi yeni sistemin tətbiqində həllinə çalışılan məsələlərdən biridir. Azərbaycanda bu problemin həlli yolu ilk növbədə ölkəmizdə əcnəbilərin fərdi uçot sistemi ilə əhatə olunması, sonra isə ikitərəfli müqavilələrlə qarşılıqlı pensiya təminatı proseslərinə qoşulmaqdan keçir. Ölkəmizdə belə sistem artıq fəaliyyətə başlayıb. 2006-cı ilin yanvarın 1-dən Azərbaycan Respublikası mənbələrindən əmək ödənişi və məcburi dövlət sosial sığorta haqqına cəlb olunan digər gəlirləri əldə edən əcnəbilər məcburi dövlət sosial sığortası ilə əhatə olunurlar. Hazıradək 8 min nəfərdən çox əcnəbi vətəndaş fərdi uçot sistemində qeydiyyatdadır və bu proses davam etdirilir. Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun qarşıdakı dövrdə başlıca vəzifəsi qeyd olunan sahədə ikitərəfli müqavilələrin bağlanmasıdır.

Vahid sığorta-pensiya sisteminin kifayət qədər əhatəliliyinin təmin edilməsi hesabına, hazırda, Fondun mərkəzi məlumat bazasında ölkə əhalisinin üçdə biri, yəni 1 milyon 302 min nəfər pensiyaçı və 1 milyon 640 min nəfər sığortaolunan barədə müvafiq məlumatlar toplanmışdır.

Hazırkı mərhələdə sığorta-pensiya sisteminin özü-özünü tənzimləyən və müstəqil gələcək inkişafına nail olunması, bu konteksdə əsas məqsəd və vəzifələrin, həyata keçiriləcək tədbirlərin müəyyənləşdirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan Respublikası Prezidenti cənab İlham Əliyevin 30 dekabr 2008-ci il tarixli sərəncamla təsdiq etdiyi "2009-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında sığorta-pensiya sisteminin inkişafına dair Dövlət Proqramı" qeyd olunan vəzifələrin kompleks həllinə yönəlmişdir və ölkəmizdə sığorta-pensiya sistemində həyata keçirilən islahatların növbəti mərhələsini müəyyənləşdirir. Proqramla müəyyən edilmiş tədbirlərin həyata keçirilməsində sığorta-pensiya sisteminin maliyyə dayanıqlığına nail olunması, sosial sığorta prinsiplərinin daha da gücləndirilməsi, bu zəmində vətəndaşların pensiya təminatının daha da təkmilləşdirilməsi xüsusi diqqət mərkəzində saxlanılmaqdadır.

Azərbaycanın sığorta-pensiya modelinin uğurlu nəticələri ümummilli lider Heydər Əliyevin sosial müdafiənin yenidən qurulması strategiyasının və onun icrası sahəsində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin həyata keçirdiyi islahatların nə qədər düzgün və alternativsiz olduğunu təsdiqləyir.

Bu gün hər bir azərbaycanlı Heydər Əliyevin ən böyük sənət əsəri olan müstəqil, inkişaf etməkdə olan Azərbaycanın vətəndaşı olmaqdan qürur duyur, böyük öndərə sayğı və məhəbbətini onun ideyaları ətrafında daha da sıx birləşməkdə görür. Qürur hissi ilə söyləyə bilərik ki, xalqımızın ümummilli liderinin "Azad, sərbəst demokratik ölkə kimi Azərbaycan inkişaf edəcək və Avropa ilə Asiyanın qovuşduğu bir yerdə öz tarixi xidmətlərini göstərəcəkdir" arzusu möhtərəm Prezident İlham Əliyevin səyi nəticəsində tam reallığa çevrilməkdədir.

Səlim MÜSLÜMOV,

Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun sədri,

iqtisad elmləri doktoru

Azərbaycan.- 2010.- 12 iyun- S. 4.