Yeni nəşrlər
Cəlal Allahverdiyevin təqdimatında geniş ictimai auditoriyaya çıxarılan "İrəvan ədəbi mühiti" (1920-1950-ci illər) kitabı tariximizin və ədəbiyyatımızın, həmçinin mədəniyyət və incəsənətimizin bütövlükdə elmi, ədəbi təhlilə gətirilməsi nöqteyi-nəzərdən olduqca mühüm əhəmiyyət daşıyır. Müəllif kitabda Azərbaycan ədəbi mühitinin formalaşmasında və inkişafında böyük rol oynamış, milli iradə nümayiş etdirmiş ziyalılarının fəaliyyətindən, erməni şovinizminin əhatəsində azəri türklərinin üzləşdiyi ictimai-siyasi, eləcə də iqtisadi-sosial və mədəni problemlərdən söz açmaqla yanaşı, orada formalaşmış anadilli mətbuatın, maarif və təhsilin, ədəbiyyat və teatrın üzərinə düşən vəzifələrdən, onların necə yerinə yetirilməsindən bəhs edir.
Kitabın diqqətçəkən məqamlarından
biri qədim yurd yerlərimizdə
daşnak tör-töküntülərinin
şovinist siyasətini təsdiqləyən
materialların verilməsi, bütün
dövrlərdə Azərbaycan ədəbi mühitinin
canlanması üçün şair və yazıçıların xidmətlərinin
təhlili ilə yanaşı, Ermənistan rəhbərliyinin
buna daim mane olmasını əks etdirən faktlarla zənginliyidir. Tədqiqatlar göstərir
ki, ötən əsrin otuzuncu
illərinə qədər İrəvanda bədii əsər
çap etdirmək qeyri-mümkün
idi. Ozamankı qəzetlərin
səhifələrində ictimai-siyasi mövzularda məqalələr, şeir və felyetonlar (təbii
ki, dövrün tələbləri
ilə səsləşdiyi üçün)
ara-sıra dərc olunsa da,
bütövlükdə bədii əsərlərin küll halında nəşrinə
yazılmamış qanunlara görə qadağalar qoyulub. 1920-1931-ci illər ərzində Azərbaycan
dilində bir ədəd belə bədii əsərin
nəşr olunmaması məhz həmin siyasətdən irəli
gəlirdi. Acınacaqlısı odur ki, 1988-ci il hadisələrindən
sonra orada qalan türk ədəbiyyatı
nümunələrinin taleyi məlum deyil. "Göyçə
aşıqları", Nəsib Əfəndiyevin
"Üçlər" romanı, Abbas
Tahirin "Sona", Əbülfət
İbrahimin "Bədii ədəbiyyat uğrunda", Abbas Azərinin
"Gülümsəyən şəfəqlər"
kitabları da bu qəbildən
olan, daha doğrusu, mənimsənilən, repressiya ədəbiyyatına çevrilən,
işğal edilən bədii sənət
nümunələrindəndir.
* * *
Son illər silsilə publisistik kitabların müəllifinə çevrilən, yazıçı-publisist Mustafa Çəmənlinin sənət çesməsindən durula-durula süzülüb gələn daha bir sənədli romanı əlimizdədir. Müəllifin stolüstü əsərlər sırasına daxil olacaq "Fred Asif" romanında Azərbaycan xalqının erməni daşnak, quldur dəstələrinin, sonra isə "nizamlı" ordusu ilə üz-üzə qaldığı günlərdə qeyrətini silaha çevirib düşmənə qarşı amansız mübarizə meydanına atılan, Vətənə tuşlanmış odsaçan güllələri sinəsinə sıxaraq şəhidlik zirvəsinə ucalan, qəhrəmanlığı, şücaəti barədə yetərincə yazılan, Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı, "General Məhəmməd Əsədov mükafatı" laureatı Asif Məhərrəmovun keçdiyi ömür və döyüş yoluna ayna tutulur.
Fred Asifin həyat yollarının
eniş-yoxuşlarını piyada gedən,
lakin yorulub təntisə
də, qədəmlərini bərkidib Qarabağın
ağlı-qaralı, ağrılı-acılı günlərində
torpaq uğrunda
canlarını və qanlarını əsirgəməyən
igid, qorxmaz
oğulların döyüş
yollarını salnaməyə çevirən Mustafa Çəmənli həm də "Mənim
dünyamın adamları"nın "İtirilmiş
səs"lərini eşitdikdən sonra bir daha əmin olur ki, "Səs qərib
olmur". O, "Xallı gürzə"nin
ovsunundan sonra "Muğam dünyasının Xanı"ndan soruşur ki, "Burdan bir atlı keçdi", gördünmü?
"Mən olmayanda dostum
ol", "Oxu,
gözəl", "Nəğməli xatirələr"ində
və "Sənətkar ömrünün
izləri"ndə "Səsin ruhu"
yaşayacaq...
Azərbaycan.- 2010.- 20 iyun- S.
6.