Ocağınız odlu, eviniz nurlu olsun
Yazın, baharın zümrüd libasına bürünmüş Novruzun gəlişini xalqımız həmişə xüsusi hazırlıqla qeyd edib. Novruza hələ bir ay qalmış, yəni, Kiçik Çillənin çıxması ilə el-obada hazırlıq görülər, bağ-bağçada təmizlik aparılar, həyət-baca səliqəyə salınar, xüsusilə də, kənd yerlərində xalça, palaz yuyular, ev-eşik ağardılar. Bir sözlə, insanlar Novruzu xüsusi təmtəraqla qarşılamağa çalışardılar.
Ötən yazımızda bildirdiyimiz kimi, Novruz bayramına qədər Boz ayın dörd çərşənbəsi xüsusi təmtəraqla qeyd edilir. Birinci çərşənbədən bir həftə keçib. İlaxır çərşənbəsinin ikincisidir. El arasında ona "Od çərşənbəsi" desələr də, Boz ayın müqəddəs günlərindən sayılan bu mübarək axşamı hələ qədimlərdən müxtəlif adlarla əzizləyiblər: "Üsgü gecəsi", "Üsgü çərşənbə", "İkinci çərşənbə", "Addı çərşənbə"...
Hələ qədimdən xalqımızın Günəşə, Oda böyük inamı olub. Bu səbəbdən də odu qoruyub saxlamaq adətə çevrilib. Ümumiyyətlə, türkdilli xalqlarda Günəşə, Oda, Atəşə böyük inam olub. Bu səbəbdən də insanlarda belə bir etiqad yaranıb ki, Günəşə, Oda həmişə inam gətirmək gərəkdir.
Bəzi insanlar bu Odu zərdüştlükdən
gələn sitayişlə,
etiqadla qarışdırırlar.
Halbuki Novruz bayramının tarixi zərdüştlükdən də,
islamdan da çox qədimdir. Bayram çərşənbələrində
yandırılan tonqalın
atəşpərəstliklə heç bir əlaqəsi yoxdur. Bunların arasındakı
fərqi sadəcə
olaraq bilmək lazımdır. Atəşpərəstlikdə
odun üstündən
tullanmaq, hətta ona nəfəs vermək belə, günah sayılıb. Atəşpərəstlər odun
ətrafına fırlanarkən
üzlərinə niqab
bağlayıblar ki, nəfəsləri oda toxunmasın. Novruzda isə odun üstündən
tullanaraq "Ağrım,
uğrum oda tökülsün, yansın,
canım dərddən,
qəmdən, ağrı-acıdan
qurtulsun" - deyirlər.
Od çərşənbəsinin
səhəri insanlar sübh tezdən durar, Günəşin doğmasını səbirsizliklə
gözləyərdilər. Tədqiqatçılar yazırlar ki,
qədim dövrlərdə
hətta Günəşi
salamlamaq üçün
xüsusi nəğmələr
oxuyar, tonqallar yandırıb ətrafında
dövrə vurar, sonra da o
tonqaldan hərə bir məşəl götürüb öz ocaqlarını alışdırmaq
üçün evlərinə
tələsərdi. Günəşin
şəninə qoşulan
el nəğmələrində
dərin bir inam əks olunardı:
Göydə uçar
bir maya,
İşıq salar dünyaya.
Göydə durar qızıl daş,
Dünya əyər ona baş.
Bu bayatının baş qəhrəmanı Günəşdir. Nənələr Günəşi "Qızıl
yaylıq" adlandırırdılar.
Bu yaylığın sahibi isə dünyadır. Bu deyimlərdən gələn
mənanı araşdırdıqca
xalqımızın hələ
qədimdən sülhsevər,
bəşəri hisslərlə
çırpınan böyük
ürəyə malik olduğu duyulur.
Hələ əski
zamanlardan Oda bəslənən inamın
nəticəsidir ki, folklorumuzda Odla bağlı müxtəlif
janrlı nümunələr
var. Bu mövzuda yüzlərlə
atalar sözü yaranıb: "Odsuz ocaq olmaz", "Oda pənah aparanın ocağı sönməz", "Od imanadır", "Od yanan yerdən tüstü çıxar",
"Odu, çırağı
yandıran xeyir aparar", "Od küllə gizlənər",
"Odla oynayan odsuz qalar", "Ocaq sönməyən yerdə məskən salarlar".
İnanclarda da Odla bağlı
maraqlı fikirlər
var. İllərin sınağından
çıxmış bu
inanclar çox düşündürücüdür. Məsələn, "Ocaq dağıdanın ocağı dağılar",
"Ocaqda kül titrəyəndə od xeyirə oynayır", -
deyərlər, "Od
hisli olarsa, uzaqdan qonaq gələcək",
"Ocaq yananda səs çıxırsa,
kimsə sözünü
danışır". Bəzən bu inanclar xalq
təbabətində də
öz əksini tapır. Yaraya ocaq külü
bağlayarlar ki, tez sağalsın. Lap qədim zamanlarda
yeni doğulmuş körpəni külün
üstünə qoyardılar
ki, xəstəlik tapmasın. Bayram ocağının tüstüsü kimin üzünə vursa sevgilisi göyçək
olar. Günəş doğulanda dünyaya
gələn körpə
göyçək olar.
Xalq təbabətinə görə,
qədimlərdə yaranı
odla dağlayardılar.
Oda sevgi, inam insanlarda
o qədər güclü
olub ki, hələ qədim dövrlərdən üzü
bəri ona and içiblər. Andlar, alqışlar, qarğışlar
bir istəyə bürünüb. İnandırmaq üçün "Od haqqı" deyiblər.
Alqışlarda "Ocağın odlu, qazanın qaynar olsun" söyləyiblər. Qarğışların
ahəngindən isə
vahimə tökülüb:
"Ocağın qazan
görməsin", "İçinə
od düşsün".
Əski etiqadlarda Odun ilk simvolu Günəş sayılıb. Çünki Günəş həyatın
və varlığın
yaradıcısıdır. Bu səbəbdən də törənən inanclarda,
bilməcələrdə qətiyyətlə
bildirilib ki, "Gün düşən yerdə xəstəlik olmaz", "Gün güzəranlıq gətirər",
"Günəşə and olsun", "Günəş
səni kəssin".
Günəşlə bağlı bayatı
və tapmacalar da maraqlıdır.
Qazdım, qazdım,
qum çıxdı,
Qumdan miranə çıxdı.
Şər vaxtı
ölən oğlan
Sübhdən bazara çıxdı.
(Günəş)
Odla bağlı oxunan nəğmələrin gözəlliyi
də bir başqa aləmdir. Hətta
elə xalq mahnılarımız var ki, sanki onun
mayası da elə Od
çərşənbəsində tutulub. Folklorşünaslar
söyləyiblər ki,
Novruz bayramında qızlar saçlarından
üç tel ayırıb sinələrinə
sıxaraq oxuyarmışlar:
Samovara od salmışam,
Stəkana qənd salmışam.
Yarım gedib tək qalmışam.
Yar bizə
qonaq gələcək,
Bilmirəm nə vaxt gələcək?!
Novruzun şehli
çəmənlərlə atılan sayalı qədəmlərindən biri
də məhz bu mərasimlərdə bayram xonçaları ilə bərabər, nişan məclislərinin
də qurulmasıdır.
Deyilənə görə,
çərşənbə axşamlarının qəribə
qüdrəti var. Xüsusilə
də, Od
çərşənbəsində qızların yanağı
alışıb yanar,
çəmən çiçəklərinə
bənzəyərlər. Oğlanların isə sinələrində
odlu ürək döyünər. Bu çırpıntıların mənasını isə Novruz bayramlarında evdən-evə qırmızı
örtüklü xonçalarda
gedən sovqatlar açıqlayar.
Od çərşənbəsində
açılan süfrə
mütləq zəngin
olmalıdır. Burada quru
meyvələr, müxtəlif
şirniyyatlar, su, süd mütləq qoyulmalıdır. Bütün çərşənbələrdə
süfrənin şahı
plovdur. Səmənini ancaq Axır
çərşənbədə və Novruzda süfrəyə qoyarlar.
Od çərşənbəsində
də insanlar bir-birinə qonaq gedər, "Çərşənbən
mübarək" deyər.
"Ağrın, acın Odda yansın, Yel dərd-qəmini aparsın"
söyləyərlər. Bu alqışlar həm
də ona işarədir ki, qarşıdakı əziz
gün Yel çərşənbəsi olacaq.
Əlbəttə, əsrlərin dizini qatlayıb bugünümüzə
qədər çətin
və şərəfli
bir yol keçən
Novruz bayramını layiqincə qarşılamaq
və qeyd etmək üçün onunla bağlı olan çərşənbə
axşamlarını da
eyni dərəcədə,
yüksək ovqatla keçirməliyik. Bu, həm
də milli yaddaşımızdır. Bu yaşam o qədər
qüdrətli və əbədidir ki, hətta sovet dönəmində ən sərt rejimin belə, gücü çatmadı ki, onu qəlbimizdən qoparıb silsin.
- Ocağınız
yanar, odunuz sönməz, eviniz işıqlı olsun!
Flora XƏLİLZADƏ
Azərbaycan.- 2010.- 2 mart.- S. 8.