Türkiyənin xarici siyasəti və Rusiya: qlobal sülhə regional yanaşma

"Rossiya v qlobalnoy politike" jurnalında Türkiyənin xarici işlər naziri, professor Əhməd Davudoğlunun "Türkiyənin xarici siyasəti və Rusiya: qlobal sülhə regional yanaşma" adlı məqaləsi dərc edilmişdir. Müəllif həmin məqalədə Türkiyənin xarici siyasət xəttinin xüsusiyyətlərini və prioritetlərini açıqlayır, Rusiya və Cənubi Qafqaz regionu ilə Türkiyənin münasibətləri məsələsi üzərində ətraflı dayanır. AzərTAc Ə.Davudoğlunun məqaləsini oxuculara təqdim edir.

Soyuq müharibənin başa çatması bəşər tarixində yeni bir mərhələnin - sülh və sabitlik mərhələsinin başlanmasından xəbər verirdi. Bir-biri ilə qarşıdurma vəziyyətində olan iki blokun birbaşa toqquşması riski aradan qaldırılmış, bununla da bəşəriyyətin başının üstünü almış təhlükə sovuşmuşdur. Lakin qlobal nüvə holokostu təhlükəsinin aradan qalxması heç də avtomatik olaraq yeni və sabit dünya nizamı yaranmasına gətirib çıxarmamışdır. Əvəzində Yer kürəsinin bir çox guşələrində dərin geosiyasi sərhəd xətləri yaranmış, bunların bir qismi dağıdıcı müharibə və münaqişələr doğurmuşdur. Bu gün geriyə nəzər salaraq deyə bilərik ki, soyuq müharibə başa çatandan sonra başlanmış dövr daha sabit beynəlxalq münasibətlər sisteminə keçid üçün aralıq dövr olmuşdur və yenə aralıq dövr olaraq qalır, hərçənd bu sistemin özü hələ də inkişafın erkən mərhələsindədir.

Köhnə dünya nizamından yaxa qurtarmış və yeni dünya nizamı qurulması yoluna qədəm qoymuş planetimiz yenidən dəyişikliklər və yenidənqurma əzablarını yaşamalı olur. Beynəlxalq münasibətlər sistemində qüvvələr nisbəti oyun meydanının hamarlanması və tədricən çoxqütblü dünyanın formalaşması istiqamətində dəyişdikcə, formal qurumlar yaradılması yolu ilə bu meyilləri möhkəmlətməyə ehtiyac getdikcə artır.

Beynəlxalq münasibətlərin bütün sahələrində - BMT-də islahatar aparılması üçün çox uzanmış cəhdlərdən başlamış dünya maliyyəsinin daha ağıllı şəkildə idarə edilməsinə yönəlmiş səylərə qədər hər sahədə fəaliyyətə çağırış səslərini eşitmək olar. Şübhə yoxdur ki, yoxsulluğun aradan qaldırılması və qlobal istiləşmə kimi ciddi problemlərin həllinə imkan verəcək daha səmərəli və humanist dünya nizamı yaradılması hamımızın xeyrinə olar. Məsələ bizim fəaliyyətə nə dərəcədə hazır olmağımızda, səylərimizi səfərbər edərək əlaqələndirə bilməyimizdə, qarşıya qoyulmuş məqsədə nə dərəcədə tez nail ola biləcəyimizdədir.

Türkiyə bütün ölkələrin, hər bir cəmiyyətin və ayrılıqda götürülmüş hər bir insanın rifahına xidmət edəcək ədalətli və davamlı dünya nizamının bərqərar olmasının mümkünlüyünə inanır. Bizim fikrimizcə, bu yol yerli və regional bloklar yaradılmasından keçir. Regional problemlərə həssas yanaşmaq, dialoqun inkişaf etdirilməsi və qarşılıqlı etimadın bərpa olunması qeydinə qalmaq, regionlarda əməkdaşlığın möhkəmləndirilməsi üçün stimulları gücləndirmək lazımdır. Biz psixoloji maneələri aradan qaldırmaqla, fikrimizi və ürəyimizi bir-birimizə açmaqla, resursları birləşdirməklə vəziyyəti yaxşıya doğru dəyişdirə bilərik və dəyişdirməliyik. Rus məsəlində deyildiyi kimi: "Hamı çiynini versə - ağır olmaz".

Türkiyə bu prinsipləri rəhbər tutaraq bir sıra qonşu və daha uzaq regionlarda təhlükəsizlik, sabitlik və tərəqqi işinə öz töhfəsini vermək üçün fəal iş aparır. Bizim bu sahədə əldə etdiyimiz nəticələr göz qabağındadır. Bu fəaliyyətin yekunlarını daha dəqiq qiymətləndirmək üçün səylərimizin təməlini təşkil edən ideyalara nəzər salmaq faydalı olar.

Altı prinsip və üç xüsusiyyət

Türkiyənin müasir xarici siyasəti altı prinsipə əsaslanır.

Birinci prinsip azadlıq ilə təhlükəsizlik arasında tarazlığın müəyyən edilməsi prinsipidir. Təhlükəsizlik bir dövlət üçün, bir ölkə və bir insan üçün yaxşıdırsa, o, başqalarına da fayda verəcəkdir. Lakin təhlükəsizliyi azadlığın ziyanına və ya əksinə təmin etmək olmaz. Deməli, onların arasında düzgün nisbəti tapmaq lazımdır.

İkinci prinsip sülh prosesinə bütün regional qüvvələrin fəal cəlb edilməsini nəzərdə tutur. Biz qonşu ölkələrdə "problemlərin sıfıra endirilməsi" siyasəti yeridirik və hesab edirik ki, proses iştirakçıları bir-birinə etibar edə bilərlərsə, bu məqsədə çatmaq tamamilə mümkündür.

Üçüncü prinsip qonşu regionlara münasibətdə səmərəli diplomatiya yeridilməsini nəzərdə tutur. Bizim məqsədimiz əməkdaşlığı maksimum intensivləşdirməkdir. Bu, qonşularımızın hamısının xeyrinə olar. Bu məqsədə nail olmaq üçün qonşu dövlətlərlə münasibətlərimizi "hamı üçün təhlükəsizlik", "yüksək səviyyədə siyasi dialoq", "qarşılıqlı iqtisadi asılılıq", habelə "mədəni harmoniya və qarşılıqlı hörmət" prinsipləri əsasında qururuq.

2009-2010-cu illərdə BMT Təhlükəsizlik Şurasının üzvü və geniş spektrli problemləri həll etmək məcburiyyətində qalmış beynəlxalq birliyin məsul üzvü olaraq biz öz xarici siyasətimizdə dünya arenasında əsas oyunçularla bir-birini qarşılıqlı tamamlayan fəaliyyətə can atmaq kimi ifadə oluna bilən dördüncü prinsipə əməl edirik.

Beşinci prinsip qarşılıqlı maraq doğuran məsələlərin həllinə təkan vermək üçün beynəlxalq forumlardan və yeni təşəbbüslərdən səmərəli istifadə edilməsini nəzərdə tutur. BMT, NATO, İslam Konfransı Təşkilatı kimi qurumlarda Türkiyənin nüfuzunun artmasının, habelə bir sıra yeni qurumlarla qarşılıqlı münasibətlər yaradılmasını məhz bu mövqedən qiymətləndirmək gərəkdir. Onu da xatırlamaq lazımdır ki, Türkiyə Afrika İttifaqı, Ərəb Dövlətləri Liqası, Karib hövzəsi ölkələri Assosiasiyası və Amerika Dövlətləri Təşkilatı kimi bir sıra aparıcı regional təşkilatlarda müşahidəçi statusu almışdır.

Bizim xarici siyasət xəttinin altıncı prinsipi əvvəlki beş prinsipə əsaslanır. Bu, ictimai diplomatiyaya diqqəti artırmağımız sayəsində "Türkiyənin yeni obrazını" yaratmaq prinsipidir.

Mahiyyət etibarilə bizim yanaşma regionda mübahisələrə son qoymağa və münaqişələrin həll edilməsi, müsbət dəyişikliklərin stimullaşdırılması, mədəniyyətlərarası ünsiyyətin və qarşılıqlı anlaşmanın inkişaf etdirilməsi üçün novator mexanizmlərin və kanalların köməyi ilə sabitliyi möhkəmlətməyə yönəlmişdir.

Beləliklə, deyə bilərik ki, bizim xarici siyasətimizin üç fərqləndirici xüsusiyyəti vardır. O, böhrana deyil, gələcək dünya nizamı qurmaq arzusuna istiqamətlənmişdir. Biz yaranan təhdidlərə münasibət bildirmək əvəzinə, münaqişələrin həllinə yaradıcı yanaşmalar təklif edirik. Bundan əlavə, bizim siyasətimiz sistemli xarakter daşıyır və beynəlxalq problemlərin bütün spektrini ehtiva edir.

Bu gün Türkiyə Afrikadan Cənubi Amerikaya, Şərqi və Cənubi Asiyadan Karib hövzəsi ölkələrinə qədər Yer kürəsinin müxtəlif hissələrində ümdə məsələlərin həllində iştirak etməklə həqiqətən çoxvektorlu və genişəhatəli xarici siyasət yeridir. Bundan əlavə, Ankara dinc yanaşı yaşama, qarşılıqlı hörmət, dostluq, həmrəylik və müxtəlif mədəniyyətlər, ideologiyalar və dinlər arasında əməkdaşlıq prinsiplərini fəal möhkəmləndirir. Beş il bundan əvvəl Türkiyə BMT-nin himayəsi altında İspaniya ilə birlikdə "Sivilizasiyalar İttifaqı" yaratmışdır. Bu layihə mədəniyyətlərarası dialoqun dərinləşməsinə və ekstremizmə qarşı mübarizəyə yönəlmiş qlobal səylərin flaqmanına çevrilməlidir. Zəngin mədəni irsə malik olan Rusiya Federasiyası da bu tarixi əhəmiyyətli tədbirə sanballı töhfə vermək üçün zəruri olan hər şeyə malikdir.

"Böyük İyirmilik" dövlətlərinin üzvü olan Türkiyə beynəlxalq maliyyə qurumlarında islahatlara və yeni dünya standartlarının qəbul edilməsinə, davamlı iqtisadi inkişafı və sabit maliyyə sistemini təmin edəcək, habelə daha səmərəli iqtisadi arxitektura yaradılmasına kömək edəcək təşəbbüsləri dəstəkləyir. Digər tərəfdən, inkişaf etməkdə olan donor ölkə kimi Türkiyə inkişaf etməkdə olan ölkələrə kömək əlini uzadır və BMT tərəfindən ifadə edilmiş Minilliyin İnkişaf Məqsədlərinə nail olmağa töhfə verir.

Cənub Şərqi Avropa ölkələrinin əməkdaşlığı təşəbbüsündə bizim hazırda sədr olmağımız və gələcəkdə Asiyada etimadın möhkəmlənməsi tədbirləri və qarşılıqlı fəaliyyət konfansında, habelə bu ilin ikinci yarısında Avropa Şurası Nazirlər Komitəsində prezidentliyimiz regional əməkdaşlığın təkmilləşdirilməsi üçün mühüm imkanlar verir. Türkiyə və Rusiya kəskin regional məsələlərin həllində həmrəylik nümayiş etdirərək bütün istiqamətlərdə birgə işləyə bilərlər.

Unutmaq olmaz ki, Türkiyənin xarici siyasəti nadir tarixi təcrübəyə və coğrafiyaya əsaslanır. Bu bizim məsuliyyət hissimizi daha da gücləndirir.

Bu cür tarixi məsuliyyət Türkiyənin yaxın zonalara, o cümlədən Qafqaz, Xəzər və Qara dəniz hövzələri, Balkanlar, Aralıq dənizinin şərq sahilləri və Fars körfəzindən Şimali Afrikaya qədər Yaxın Şərqə marağını əsaslandırır. Bu kontekstdə Türkiyə-Rusiya münasibətləri və Cənubi Qafqazda vəziyyət məsələləri üzərində daha ətraflı dayanmaq istərdim.

Türkiyə-Rusiya münasibətləri

Rusiya ilə bizi bağlayan nümunəvi qonşuluq münasibətlərinə kölgə sala biləcək heç bir problem yoxdur. Münasibətlərimiz qarşılıqlı faydalı əsasda inkişaf edir və son 19 ildə Türkiyə-Rusiya əlaqələrinin bütün sahələrində irəliləməsindən çox məmnunuq. Biz Rusiyanı çox qiymətli tərəfdaş, dünyada mühüm böyük dövlət və regional qarşılıqlı fəaliyyət baxımından əsas oyunçu hesab edirik. Vurğulamaq istərdim ki, tərəflərin ümumi marağına, qarşılıqlı etimada və şəffaflığa əsaslanan əməkdaşlığın daha da inkişaf etdirilməsi bizim xarici siyasət xəttinin əsas prioritetlərindən biridir. Türkiyə-Rusiya münasibətləri Türkiyənin çoxşaxəli xarici siyasətinin ayrılmaz tərkib hissəsi olaraq qalır.

Ankara və Moskva öz regionunda sülhün və sabitliyin qorunub saxlanmasına şərait yaradan əsas oyunçulardır. Biz eyni beynəlxalq problemlərin həlli ilə məşğuluq, bir-birimizi yaxşı başa düşürük və əsəbilik yarada biləcək "ağrılı" mövzulardan nəzakətlə yan keçməyə çalışırıq. Biz öz regionumuzun gələcək inkişafı barədə Rusiya ilə səmimi və açıq dialoqu davam etdirmək istəyirik.

Son iki ildə həyata keçirilmiş yüksək səviyyəli səfərlər də bizim münasibətlərə ciddi töhfə vermişdir. 2009-cu ilin fevralında Prezident Abdullah Gül Rusiyada dövlət səfərində olmuş, Baş nazir Rəcəb Tayyib Ərdoğan keçən ilin mayında Soçiyə getmiş, Rusiyanın Baş naziri Vladimir Putin isə 2009-cu ilin avqustunda Türkiyədə işgüzar səfərdə olmuşdur. Bu il yanvarın 12-13-də Ərdoğan Moskvada səfərdə olmuşdur. Həmin səfərdə mən də onu müşayiət etmişəm. Mən keçən ilin iyulunda da Moskvaya gəlmişdim. Şübhəsiz, həmin səfərlər iki ölkə arasında münasibətlərə əlavə təkan vermişdir.

Prezident Gülün Rusiyaya səfəri ikitərəfli münasibətlər tarixində Türkiyə dövlətinin başçısının Rusiyaya ilk dövlət səfəri olmuşdur (bu səfərin daha bir mühüm xüsusiyyəti ondan ibarət olmuşdur ki, Türkiyə Prezidenti Tatarıstan Respublikasında - Türkiyə ilə mədəni və tarixi əlaqələr saxlayan Rusiya Federasiyasının mühüm regionunda olmuşdur). Səfər zamanı hər iki ölkənin lideri Birgə Bəyannamə imzalamışlar. Bu sənəddə qarşılıqlı münasibətlərin təməli qoyulmaqla bərabər, həm də ikitərəfli maraq doğuran məsələlərin demək olar ki, hamısına dair gələcək regional əməkdaşlığın "yol xəritəsi" təklif edilir. Sənəddə təsdiqlənir ki, 2004-cü ildə qəbul edilmiş Birgə Bəyannamədə göstərilən məqsəd, yəni qarşılıqlı münasibətlərin səviyyəsini yüksəltmək və bizim qarşılıqlı münasibətləri "çoxşaxəli dərin tərəfdaşlıq səviyyəsinə" çatdırmaq məqsədinə nail olunmuşdur. Yeni razılaşmalar da yüksək səviyyədə siyasi iradənin - "bizim münasibətləri keyfiyyətcə yeni səviyyəyə çatdırmaq və onları dərinləşdirmək" əzminin təzahürüdür.

Bu kontekstdə Türkiyə və Rusiya ali siyasi rəhbərlik səviyyəsində dövlətlərarası mexanizm (Ali Əməkdaşlıq Şurası) yaratmağı qərara almışlar. Biz inanırıq ki, bu orqan ikitərəfli münasibətlərin inkişafına kömək edəcək və regional sabitliyə töhfə verəcəkdir. Ali Əməkdaşlıq Şurası çərçivəsində ilk görüş 2010-cu ilin birinci yarısında planlaşdırılır.

1990-cı illərin əvvəlindən iqtisadi və energetika sahələrində əməkdaşlıq Türkiyə-Rusiya münasibətlərinin hərəkətverici qüvvəsinə çevrilmişdir. Biz fəxrlə deyirik ki, ticarətin həcmi xeyli artmışdır - 2008-ci ildə Rusiya bizim əsas ticarət tərəfdaşımız olmuşdur (əmtəə dövriyyəsinin həcmi 38 milyard dollara çatmışdır). 2009-cu ildə isə Rusiya bizim ikinci ticarət tərəfdaşımız olmuşdur (ticarət dövriyyəsinin həcmi təqribən 22 milyard dollar, o cümlədən ixracın həcmi 3 milyard dollar və idxalın həcmi 19 milyard dollar olmuşdur). Lakin təəssüf ki, enerji ehtiyatları idxalı nəticəsində Ankaranın ticarət balansında ciddi kəsir yaranmışdır (2009-cu ildə Türkiyə ölkədə istehlak edilən qazın yarısından çoxunu və neftin dörddəbir hissəsini Rusiyadan idxal etmişdir). Biz tarazlığın əldə olunmasına böyük əhəmiyyət veririk və Rusiya ilə ticarətin şaxələndirilməsi məqsədini güdürük. Lakin əminik ki, böhranın ikitərəfli ticarətdə neqativ nəticələri bu il aradan qaldırılacaqdır. Bundan əlavə, 2015-ci ilə qədər bizim əmtəə dövriyyəsi hər iki Baş nazirin bu il yanvarın 13-də Moskva görüşündə planlaşdırdığı kimi, 100 milyard dollara çatmalıdır.

İqtisadiyyatın digər sahələri də diqqətəlayiqdir. Türkiyəli podratçıların Rusiyada həyata keçirdiyi layihələrin ümumi dəyəri 30 milyard dollara çatmışdır. Türkiyənin Rusiyada birbaşa investisiyalarının həcmi 6 milyard dolları, rusiyalıların Türkiyədə birbaşa investisiyalarının həcmi isə 4 milyard dolları aşmışdır. 2008-ci ildə Rusiyadan Türkiyəyə səfər etmiş turistlərin sayı 2,8 milyon nəfər, 2009-cu ildə isə 2,6 milyon nəfər olmuşdur. Bundan əlavə, Rusiya firmalarının Türkiyənin energetika infrastruktur layihələrinə və Türkiyənin turizm sektoruna marağının getdikcə artmasını fərəhlə müşahidə edirik. Enerji sahəsində əməkdaşlıq Türkiyə-Rusiya münasibətlərinin mühüm aspektidir. Rusiya Türkiyə üçün enerji daşıyıcılarının mühüm təchizatçısıdır. "Mavi axın" qaz kəməri layihəsi enerji sahəsində əməkdaşlığı yeni strateji səviyyəyə çatdırmışdır. Rusiyanın iştirakı ilə yeni layihələr (məsələn, Türkiyədə atom-elektrik stansiyası tikintisi) və Samsun-Ceyhan neft kəməri layihəsinə Rusiyanın investisiyaları gündəmdə mühüm yer tutur.

İnanıram ki, ikitərəfli münasibətlər, siyasi, iqtisadi və energetika sahələrində, habelə mədəniyyət və təhsil sahəsində Rusiya ilə qarşılıqlı fəaliyyət bundan sonra da inkişaf edəcəkdir. Regional və beynəlxalq məsələlərə dair dialoq da davam etdiriləcəkdir. Bu dövrdə Moskva ilə münasibətlər çox ümidvericidir və 2009-cu ilin fevralında iki prezident tərəfindən imzalanmış Birgə Bəyannamədə göstərildiyi kimi, bu münasibətlərin daha da inkişaf etməsi üçün bizdən asılı olan hər şeyi edəcəyik.

Cənubi Qafqaz

Rusiyanın şimalından Türkiyənin cənubuna qədər uzanan dəhlizin mərkəzindəki sülhün bərqərar olmasına və iqtisadi inkişafa ciddi ehtiyac duyulan münaqişə regionu yerləşir. Bura Qafqazdır. Qərbi Asiyada hazırkı vəziyyət müəyyən mənada Şərqi Asiyanın iki nəhəng dövləti - Çin və Yaponiya arasında yerləşən Koreya yarımadasındakı çıxılmaz vəziyyəti xatırladır. Buna görə də Türkiyə-Rusiya münasibətləri barədə danışanda biz bu münasibətlərin bütövlükdə Avrasiya qitəsində vəziyyət üçün nə qədər böyük əhəmiyyət kəsb etməsini başa düşməliyik.

Əsrlər boyu Şərq ilə Qərb, Şimal ilə Cənub arasında yerləşən, müxtəlif dillərdə danışan və müxtəlif dinlərə etiqad edən müxtəlif xalqların, etnik qrupların məskunlaşdığı Cənubi Qafqaz, əlbəttə, dünyanın siyasi xəritəsində ən çox maraq doğuran və proqnozlaşdırıla bilməyən məkandır.

Türkiyə və Rusiya sərhədlərinə bitişik olan Cənubi Qafqaz istər türklər, istərsə də ruslar üçün həmişə xüsusi rol oynamış, hər iki ölkənin diplomatik gündəliyində mühüm yer tutmuşdur. Bu gün həmin regionun strateji əhəmiyyəti daha da artmışdır və bu səbəbdən burada regional sabitliyə və əməkdaşlığa ehtiyac bu gün həmişəkindən daha artıq hiss edilir. Türkiyə özünün xarici siyasətində Cənubi Qafqaza xüsusi yer ayırır, orada sülhü, təhlükəsizliyi və firavanlığı təmin etməyə çalışır. Bu, təkcə Qafqaz xalqları ilə Türkiyəni bir-birinə bağlayan tarixi və humanitar tellərlə izah edilmir. Həmin xalqların bəziləri ilə türk xalqı arasında ortaq mədəni və etnik xüsusiyyətlər vardır. Əsas məsələ ondan ibarətdir ki, ərazi etibarı ilə böyük olmayan bu bölgədə vəziyyət, təəssüf ki, yenə də qeyri-sabitdir. ATƏT üzvü olan ölkələrin ərazisində üç böyük münaqişə təqribən 20 ildir ki, həll edilməmiş qalır.

Cənubi Qafqaz respublikaları müstəqilliyini bərpa etdiyi vaxtdan burada sülh və firavanlığın bərqərar olması üçün bizdən asılı olan hər şeyi etməyə çalışmışıq. Ermənistan da daxil olmaqla hər üç respublikanın suverenliyini ilk olaraq tanıyan dövlətlərdən biri Türkiyə olmuşdur. Lakin Ermənistan tərəfindən Azərbaycan torpaqlarının işğal edilməsi və bu səbəbdən Dağlıq Qarabağ ətrafında yaranmış münaqişə regional və dünya miqyaslı əməkdaşlığın davam etdirilməsini çətinləşdirmişdir.

Türkiyənin Azərbaycanla münasibətləri həmişə bənzərsiz olmuşdur. Bu, müştərək tarixə, dinə və mədəniyyətə malik xalqlarımızı birləşdirən xüsusi qardaşlıq tellərindən irəli gəlir. Buna görə də Bakı ilə bizim mühüm siyasi münasibətlərimiz yaranmışdır. Tez-tez təşkil edilən qarşılıqlı səfərlər, eləcə də qarşılıqlı maraq doğuran məsələlər barəsində daimi dialoq və həmrəylik də buna dəlalət edir. Bizim iqtisadi əməkdaşlığımız daim genişlənməkdədir. Ticarət dövriyyəsinin həcmi 2,5 milyard dollara çatmışdır. Bundan əlavə, Türkiyə Azərbaycan iqtisadiyyatına xarici sərmayələr yatırmaq baxımından liderlik edir.

Sevindirici haldır ki, Azərbaycan inkişaf etməkdə olan demokratiya, artan iqtisadiyyat, insan kapitalı və təbii ehtiyatlar sayəsində Qafqazda cazibə mərkəzinə çevrilmişdir. Lakin Dağlıq Qarabağ ətrafında münaqişənin tənzimlənməməsi və ölkə ərazisinin 20 faizinin Ermənistan tərəfindən işğal edilməsi Azərbaycanın və bütövlükdə regionun həmin mühüm potensialdan istifadə etməsinə mane olur.

Türkiyə ATƏT-in Minsk qrupunun üzvü olmaqla lap əvvəldən Qarabağ münaqişəsinin Yerevan ilə Bakı arasında danışıqlar vasitəsilə, dinc yolla tənzimlənməsinə fəal tərəfdar olmuşdur. Çox təəssüf ki, münaqişənin özü kimi köhnə olan mexanizm də hələlik nəzərəçarpacaq konkret nəticə verməmişdir. Buna görə də prezidentlər İlham Əliyev və Serj Sarkisyan arasında danışıqlarda bu yaxınlarda əldə edilmiş tərəqqi çox vacibdir. Bu, tarixin özünün nadir imkan yaratdığı bir vaxtda intensiv dialoq vasitəsilə konkret nəticələr əldə etməyin zəruriliyini bir daha vurğulayır. Bununla bərabər, ATƏT-in Minsk qrupu tərəfləri fikir ayrılıqlarını aradan qaldırmaq və barışığa nail olmaq üçün konkret addımlar atmağa sövq edə biləcək yeganə beynəlxalq vasitə olaraq qalır.

Məlum səbəblərə görə, Ermənistanla bizim münasibətlərimiz başqa məcrada olmuşdur və indiyə qədər Ankaranın Cənubi Qafqazda görmək istədiyi dolğun mənzərədə çatışmayan element kimi qalmaqdadır. Lakin biz ümidimizi itirmirik ki, Ermənistanla əlaqələri gec-tez bərpa etmək mümkün olacaqdır və bu məqsədlə etimadın möhkəmləndirilməsi üzrə birtərəfli tədbirlərə əl atırıq. 2007-ci ildə normal ikitərəfli münasibətlər yaradılması məqsədilə hər iki ölkənin yüksək vəzifəli məmurları arasında dialoq üçün diplomatik kanalı işə salmaq mümkün olmuşdur.

Bu səylər 2009-cu ildə öz səmərəsini vermişdir. Hər iki dövlətin məsul siyasətçiləri bu qənaətə gəlmişlər ki, genişəhatəli dinc tənzimləmə üçün əlverişli məqam yetişmişdir. Ölkə daxilində fəaliyyətimizin kəskin tənqid edilməsinə baxmayaraq, biz həmin planı qətiyyətlə həyata keçirməyə başlamışıq. Gərgin əmək və intensiv danışıqlar sayəsində 2009-cu il oktyabrın 10-da Sürixdə iki protokol imzalanmışdır.

Bu, indiyə qədər iki qonşu xalqı bir-birindən ayıran hüquqi və psixoloji maneələrin aradan qaldırılması istiqamətində irəliyə doğru atılmış misilsiz addımdır. Lakin Yerevanla bütün dialoq ərzində biz həmişə özümüzə hesabat vermişik ki, bu başıbəlalı regionda çoxdan gözlənilən sülhün və sabitliyin bərqərar olması üçün təkcə türk-erməni barışığı kifayət deyildir.

Biz bu əqidədəyik ki, Türkiyə ilə Ermənistan arasında münasibətlərin normallaşmasında tərəqqi Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllinə yönəlmiş konkret addımların köməyi ilə tamamlanmalı və inkişaf etdirilməlidir. Yalnız bu münaqişənin hərtərəfli tənzimlənməsi şərti ilə biz barışıq ab-havasını qoruyub saxlaya bilərik, regionda dialoqa, əməkdaşlığa və sülhə əngəl törədən qalan maneələri aradan qaldıra bilərik. Bu isə, əlbəttə, siyasi iradə və əzmkarlıq tələb edir.

Hər iki protokol imzalandıqdan dərhal sonra ratifikasiya edilmək üçün Türkiyə parlamentinə göndərilmişdir. Həmin protokollar barəsində Ermənistan Konstitusiya Məhkəməsinin rəyi gözlənilməz maneə olmuşdur. Bu maneəni aradan qaldırmaq lazımdır. Əgər bütün tərəflər özlərini məsuliyyətli aparsalar və Cənubi Qafqazda hərtərəfli sülhün bərqərar olmasına töhfə verməyə çalışsalar, zənnimcə, Türkiyə parlamenti həmin protokolları tezliklə ratifikasiya edəcəkdir. Bu, iki xalqın barışması prosesini asanlaşdırmaqla bərabər, həm də yeni gələcəyə, sülhün, tərəqqinin və əməkdaşlığın bərqərar olmasına yol açar. Bu baxımdan ən təxirəsalınmaz zərurət ondan ibarətdir ki, qondarma hüquqi problemlər adı ilə sülhə və sabitliyə nail olmağa əngəllər törədilməsin.

Gürcüstana gəldikdə isə, xalqlar arasında dərin tarixi və mədəni əlaqələr, ortaq sərhəd, irimiqyaslı nəqliyyat-energetika infrastrukturu, gürcü və abxaz mənşəli Türkiyə vətəndaşları Tbilisi ilə bizim intensiv qarşılıqlı münasibətlərimizə və əməkdaşlığımıza şərait yaradan əsas amillərdir.

Türkiyə Cənubi Qafqazın bütün dövlətlərini müstəqilliyini, suverenliyini və ərazi bütövlüyünü dəstəkləyir, bu mənada Gürcüstan da istisna deyildir. Həmin ölkələr müstəqilliyini bərpa etdiyi vaxtdan bizim prinsipial mövqeyimiz belə olmuşdur və biz əvvəlki kimi bu mövqedən çıxış edirik. Rusiya ilə bizim gözəl münasibətlərimizi və çoxşaxəli tərəfdaşlığımızı nəzərə alsaq, 2008-ci ilin avqust hadisələrindən son dərəcə narahat olmuş ölkələr sırasında Türkiyənin də olmasını təsəvvür etmək çətin deyildir.

Bu gün Ankara və Moskva, eləcə də Bakı və Tbilisi Cənubi Qafqazı genişəhatəli və möhkəm sülh zonasına çevirməyə həmişəkindən daha çox çalışır. Köhnəlmiş münaqişələrin həllində hamının marağı vardır. Bu da öz növbəsində ölkələrimizin liderlərinin öz regionunun taleyi üçün məsuliyyət hissini gücləndirəcəkdir. Köhnə yaraları sağaltmağa imkan verəcək humanitar əlaqələrin möhkəmlənməsində maraqlı olmağımız da bizi birləşdirir. Biz hamımız köhnə düşmənçiliyi unutmaq və müştərək tariximizin müsbət cəhətlərini gələcəyə istiqamətləndirmək istəyirik. Ən əhəmiyyətlisi odur ki, biz hamımız Cənubi Qafqazda işıqlı gələcək qurmağa çalışırıq.

Münaqişələri qarşılıqlı məqbul yollarla tənzimləmədən regionda davamlı sülhün və sabitliyin mümkün olmadığını başa düşdüyümüzdən, biz kompromislər axtarışını asanlaşdırmaq və sürətləndirmək üçün yeni regional forum yaradılmasını təklif etmişik. Bu ideyanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, regional problemlərin həlli və etimadın möhkəmlənməsi üçün beş ölkənin - Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan, Rusiya Federasiyası və Türkiyənin liderləri danışıqlar masası arxasında əyləşməlidirlər.

Türkiyə Qafqazda Sabitlik və Əməkdaşlıq Platforması yaradılması təşəbbüsü ilə çıxış edərək bu prosesin asan olmadığını etiraf etmişdir, çünki mövcud münaqişələr, eyni zamanda, həm belə bir qurumun yaranması üçün əsas, həm də bu ideyanın reallaşması prosesində başlıca maneədir. Üstəlik, Qafqazda hansısa bir təşkilat yaratmaq təklifi əvvəllər də irəli sürülmüşdür. 1990-cı illərdən bəri bir sıra oxşar təşəbbüslər irəli sürülmüş, lakin onların hamısı xoş məramlara xidmət etdiyinə baxmayaraq, gerçəkləşməmiş qalmışdır. Biz əvvəlki uğursuzluqları yada salaraq elə qurum yaratmağa hazırlaşırıq ki, o, regionun əsas simaları arasında dialoqa, ideya mübadiləsinə və etimadın möhkəmlənməsinə kömək edə bilsin. Hesab edirik ki, bu, ötəri hadisə deyil, sürəkli proses olacaqdır. Platforma ideyasının özü gələcəkdə zorakılığın ümidverici alternativini və münaqişəli vəziyyətlərin tənzimlənməsi vasitəsini yarada bilər.

Cənubi Qafqazda davamlı sülhə və sabitliyə nail olmağa yönəlmiş səylərimizin nə ilə nəticələnəcəyindən asılı olmayaraq, bir məsələ aydındır: Türkiyə regionda sülh prosesinin fəal iştirakçısı kimi qalacaq və vəziyyətin normallaşması üçün Rusiya ilə əməkdaşlıq etmək naminə möhkəm və konstruktiv tərəfdaşlıq yaradılması səylərini davam etdirəcəkdir.

Soyuq müharibə dövrünün başa çatmasından 20 il keçmişdir və bu gün qloballaşma prosesi yeni mərhələyə qədəm qoyur. 1990-cı illərə qədər dünyanın siyasi nizamını müəyyən edən şərtlər indikindən qat-qat aydın idi, hərçənd aparıcı böyük dövlətlər arasında münasibətlər bəzən təhlükəli dərəcədə kəskinləşirdi. Bu gün biz tamamilə başqa, qlobal dünyada yaşayırıq. Demokratiya, insan hüquqları və bazar iqtisadiyyatı beynəlxalq münasibətlər sisteminin təməlini təşkil edir. Dünənki düşmənlər müasir, qarşılıqlı asılı qlobal iqtisadiyyatda tərəfdaşlara çevrilir. Bu baxımdan, Moskva ilə Ankara arasında münasibətlər bizim regionda onun hüdudlarından kənarda struktur amildir. Türkiyə-Rusiya münasibətləri həqiqətən Ankaranın çoxşaxəli xarici siyasətinin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi təsəvvür edilir. Bu münasibətlər ən adi ticarət əlaqələri kimi başlanmış, lakin sürətlə inkişaf edərək əməkdaşlığın yeni-yeni sahələrini ehtiva etmişdir. Mən çox məmnunam ki, münasibətlərimiz strateji əhəmiyyət kəsb etmişdir.

Çoxsaylı təhdidlər, məsələn, mütəşəkkil və transmilli cinayətkarlıq, qeyri-leqal immiqrasiya, mədəniyyətlərarası və dini dözümsüzlük, ekstremizm və terrorizm Türkiyə ilə Rusiya arasında qarşılıqlı əlaqələrin möhkəmlənməsini tələb edir.

Bu fikirlər regional problemlərə də aiddir. Türkiyənin və Rusiya Federasiyasının üzərinə Cənubi Qafqazda sülhün, təhlükəsizliyin, sabitliyin və tərəqqinin bərqərar olması işində səylərin birləşdirilməsi üçün tarixi və mənəvi məsuliyyət düşür və əgər biz qarşımızda duran problemlərin və onların həlli yollarının eyni cür başa düşülməsi əsasında əməkdaşlıq etsək, öz borcumuzu daha asanlıqla yerinə yetirə bilərik. Biz Cənubi Qafqazda kompromisi və mehriban qonşuluq münasibətlərini təbliğ etməklə planetdəki başqa münaqişələrin tənzimlənməsinə, habelə həmrəylik və qarşılıqlı anlaşma şəraiti yaradılmasına kömək edərik. Bizim ortaq regionumuzun bugününü formalaşdırmaq və onun işıqlı gələcəyini hazırlamaq üçün bunları etməliyik.

Azərbaycan.- 2010.- 7 mart.- S. 4.