Bayram idi gecəquşu oxurdu...

Novruz bayramının qəribə yaddaş oyatmaq qüdrəti var. Adı çəkilən kimi qulaqlarımızda böyük Şəhriyarın "Heydər babaya salam!" poemasından misralar səslənir:

Bayram idi gecəquşu oxurdu.

Adaxlı qız bəy corabı toxurdu,

Hərə şalın bir bacadan soxurdu,

Ay nə gözəl qaydadır şal sallamaq

Bəy şalına bayramlığın bağlamaq...

Bu cazibəli misralardan xilas olmamış doğulduğun yurdun həsrəti sinəndən yapışır. Elə bil ruhun bədəndə oynayır. İstər-isətəməz beşiyinə - kəndinə dönmək, o doğma yerlərdə Novruz bayramını keçirmək istəyirsən. Novruz milli bayramdır. Bu doğru. Amma hərdən elə düşünürəm ki, Novruz əslində bir vətən himnidir. Səni məhz doğulduğun yurda çağırır.

Həqiqətən də yazın qəribə qüdrəti var. Təkcə torpaq oyanıb sellər, sular çağlamır. İnsanın öz varlığında qəribə bir oyanış baş verir. Bütün fəsli şəhərdə can rahatlığı ilə yaşasan da, elə ki Novruzun ətri gəlir, bir giziltinin əlində qalırsan. Doğma yerlər, xüsusilə də doğulduğun od-ocaq səni bir maqnit gücü ilə çəkməkdədir. İllərdir ki, belədir. Novruz sevinclə, şadlıqla bərabər vətəndən didərgin düşmüşlərə bir xiffət, bir niskil də gətirir. Çünki ürəyin atlandığı yerə, xəyalın qopmadığı ünvana nə səsin yetişər, nə əlin çatar.

Elə ki yaz gəlir, ruhun bədəndə oynayır. Gündüzlər harada olmağın fərq etmir. Yuxularında doğma yurddasan. Novruz bayramı bütün xatirələri soğan qabığı kimi soyur. Az qala üzünü küləyə tutub haylamaq istəyirsən: "Bir uçaydım bu çırpınan yelinən. Bir görəydim bizim ellər yerindəmi?"

Amma nə fayda. Əlimiz heç nəyə çatmır. Şəhərli dostlarım məni qınamasın, Novruz kəndə çox yaraşır. O yerdə ki təbiət var, yaşıllıq var, pıçıldayan qaranquşlar ötür, qışın qar bağrını yaran bənövşələr boylanır, Novruz da ilkin ora üz tutur. Novruz təbiət bayramıdır. Heç fikir veribsiniz, onun İlaxır çərşənbələrinin adına: Su, Od, Yel, Torpaq. Bunların qovuşduğu təbiətdir, həyatdır. Novruzun bütün mərasimləri təbiətlə bağlıdır. Çeşmələrdən su gətirmək, su üstündən tullanmaq, həyətlərdə tonqal qalamaq, torpağın qayğısını çəkmək. Yox, bunlar hamısı kənddə daha gözəldir. Şəhərdə hansısa çeşmədən su gətirəcəyik, hansı dağın başında tonqal alışdıracağıq? Elə dərd də budur ki, işğalda olan dağlarımızın başı dumanlıdır, doğulduğumuz yerlərə uzanan yollar bağlıdır, yurd yerlərimizdə yağılar dolanır.

Doğmalarına həsrət qalmış Zəngəzur mahalı yenə də Novruzu bizsiz qarşılayır. Dağı-dərəni bürümüş pərişanlıq bu yerlərin gözəlliyinə elə bir solğunluq gətirib ki, bizlər ora dönməyincə, yağıların ayağı torpağımızdan getməyincə Novruz küskün düşüb qayıtmaz ora...

Harada biz varıqsa, orada Novruz da var, həyat və gözəllik də...

Xəyalımız qanadlanan yerlərlə bağlı yadımıza nələr düşər?!

Novruz bayramına on-on beş gün qalmış qız-gəlinlər ev-eşiyi tökər, xalı-xalçanı günə verər, təmizlik işləri ilə məşğul olar, həyət-bacanı əhənglə ağardar, bağ-bağçanı çör-çöpdən təmizləyər, yaşlılara da kömək edərdilər. Oğlan uşaqlarının işi daha da artardı. Onlar təkcə arxı təmizləyib çöl işlərində valideynlərinə kömək etməklə kifayətlənmirdilər. Hər gün dəstə ilə meşəyə gedib xüsusi kol qırardılar. Onun adına "İtdəyməz" deyərdilər. Novruz bayramında yalnız o koldan tonqal qalayardılar. Həm gec sönərdi, həm də gur yanardı, hisi olmazdı. Uşaqlar o kolları hamının qapısına gətirərdilər. Yeniyetmələr isə beş-on gün dağların başına rezin təkərlər daşıyardılar. Xüsusilə də Babək qalasının zirvəsində alışan tonqallar bir həftə sönməzdi. Hər dəfə ona baxanda fərəhlənərdik. Bilirdik ki, qonşu kənddəki ermənilər o tonqalları gördükcə paxıllıqdan çatlayırlar.

Nənələrin də işi çox olurdu. Boxçalar bağlanırdı. Qonşuya, qohum-əqrəbaya sovqatlar tutulurdu. Bayram axşamı hamı təzə geyinərdi. Novruzda bütün həyətlərdən bihuşedici ətirlər gələrdi. Təndirlərdə nələr bişirilmirdi: çöçə (şəkərburaya oxşayır, içi ya qozdan, ya da lobyadan hazırlanır - F.X.), şirinçörək, həsti qalın, fəsəli, qoğal... Soğan qabığından yumurta boyanardı. Bu da iki rəngdə olardı: ya sarı, ya da qırmızı. Boşqablarda buğda cücərdərdilər. Buna biz tərəfdə "boşqab çəməni" (səməni) deyərdilər. Xüsusi torbada qoz, fındıq, müxtəlif ləbləbi, şirniyyat yığılardı. Papaqaltıya gələnlərin sovqatı xüsusi hazırlanardı. Torbanı atdıqdan sonra oğlanlar qapını elə möhkəm tutardılar ki, ev sahibi heç vaxt bilməzdi ki, ondan sovqat istəyən kimdir. Bütün evlərdə plov dəmlənərdi. Amma buna baxmayaraq, yaxın qohum-qonşular bir-birlərinə bir boşqab plov payı göndərərdilər. Səbəbi də bu idi ki, hərəsinin öz dadı olur.

Zəngəzurda Novruza özəl hazırlığın biri də itburnudan düzəldilmiş turşu olardı. Kənddə bunu beş-on ailə birlikdə hazırlayardı. Böyük qazanlarda bişirilən bu dadlı təamdan hamıya pay verilərdi. Adı turşu olsa da, əslində, şirin idi. Çünki içinə müxtəlif ədvalar, düyü və şəkər tozu vurulurdu. Novruzda analar doşab halvası hazırlayardılar. Bayramdan qabaq hamı rəhmətə gedən doğmalarını yad edərdi, halva oradaca uşaqlara paylanardı. Bayram çörəyinin hazırlanması tamam başqa cür olardı. Onun xəmirini suda yox, süddə yoğurardılar. Deyilənə görə, bunun da öz mənası var idi: yeni başlanan il bərəkətli və bolluq olsun.

Bayram axşamı kənddə bir gözəllik olurdu. Həm həyətləri xoş ətir bürüyərdi, həm də ocaqların atəşi dağ başında ərşə ucalan tonqalların şəfəqlərindən nur içərək kəndin simasına qəribə coşqunluq gətirərdi. Həmin axşam qulaq falına çıxan qız-gəlinin ovqatı xoş olsun deyə, evlərdə nəhs sözlər danışılmazdı. Hamı bir-biri ilə mehriban rəftar edərdi. Aylarla küsülü olanlar barışardılar. Axır çərşənbənin sübhü qızlar səhəng götürüb bulağa gedərdilər. Sudan atlanar, əl-üzlərini yuyar, səhəngin dibinə bulağın gözündən 7 kiçik daş seçib atardılar. Həyətə su səpilər, çay qoyulardı. Daşlar isə unluğa, bal, yağ, qovurma qazanına, çörək tabağına, evin künc-bucağına atılardı ki, nə qədər bu daşlar tərpənmir, evin bərəkəti də o qədər ömürlük olsun. Balaca uşaqların sevinci lap aşıb-daşardı. Onlar əl-ələ tutaraq qapıları döyər və deyərdilər: "Çərşənbə çəliyimi ver". Ev sahibi də həmin uşaqlara mütləq ləbləbi, şirniyyat, meyvə verərdi. Sovqatın içində boyanmış yumurta olmasaydı, onlar israr edib mütləq yumurta paylarını da alardılar.

Kənddə bir adət də maraqlı idi. Bayram axşamı çoxdan gözaltı edilmiş qızların evinə elçi gedərdilər. Bunun da səbəbi var idi. Bayramda heç kim acıdil, sərt olmaz, qapıya gələni peşman qaytarmazdı. Hansı ailədən qız almaq müşkül məsələ idi, işi elə qurub düzərdilər ki, bayram axşamında o ailəyə elçi getsinlər. Nişanlı qızlar da öz istəklilərinə sovqat göndərərdilər. Qız evinə gəlmiş sovqat bağlamasını boş qaytarmazdılar. Burada bir özəllik də var idi: qız istəklisinə mütləq toxuduğu naxışlı corab və yaxud da başqa bir libas göndərərdi. Bu, qayda idi. Oğlan evində həmin hədiyyəyə baxar, qızın əl qabiliyyətinə qiymət verərdilər. Bayram təntənəsi on günə kimi davam edərdi. Qıza cehiz vermək üçün toxunan xalçaların hanası da məhz Novruzda qurulardı. Bunun da öz mənası var. Belə ki, bu əziz günlərdə bünövrəsi qoyulan hər bir işin sonu yaxşı olurdu. El sınağından çıxmışdı ki, Novruz xoş günlərin, xoşbəxtliyin qızıl açarıdır. Gərəkdir ki, o açarı möhkəm tutasan, salıb itirməyəsən. Buna görə də bütün xeyir işlərin təməli Novruzda qoyulardı ki, axırı xeyir olsun.

Novruz adı gələndə bütün varlığım göynəyir. Küncütlü qovurğanın ətri, qapımızda alovlanan tonqalın şəfəqləri, təndir damından ətrafa yayılan bihuşedici rayihələr, bir də anam yadıma düşür...

Flora XƏLİLZADƏ

Azərbaycan.- 2010.- 20 mart.- S. 8.