Novruzun qədim elmi qaynaqları

Bütün bayramlar üçün ümumi olan bir xüsusiyyət var: insanlarda həyat həvəsi, şənlik, sevinc hissləri yaratmaq. Belə günlərdə qədim insanlar gündəlik məişət qayğılarından azad olaraq, qısa müddətə olsa da, kədər və iztirabı özlərindən uzaqlaşdırır, həyatın mənalı davamı üçün stimullar tapırdılar. Bu baxımdan sonradan yaranmış və müəyyən mənada siyasi məsələlərlə bağlı olan dövlət və dini bayramlardan fərqli olaraq, bəşəriyyətin körpəliyindən - mifoloji dövrdən günlərimizədək gəlib çatmış bayramlar daha cazibədar və səmimidir.

Mifoloji bayramlar, bir qayda olaraq, təbiətlə, onun fəsilləri ilə bağlı olur və onlar da hər bir adamın həyatında çox mühüm rol oynayan hadisələrdir. Bununla yanaşı, belə bayramlar kollektiv yaddaşda reallaşaraq, xalqlara öz qədim ənənələrini qoruyub saxlamağa, tarixi zamanın dayanmaz axınını müəyyən qədər ləngidərək, əcdadların dövrünü, həyatını xatırlamağa imkan verir. Hazırda xalqımızın qeyd etdiyi bayramlardan heç birini ənənələrinə görə Novruzla müqayisə etmək mümkün deyildir. Minilliklər içərisindən keçib gələn bu qədim el bayramı tarix boyu çoxlu qadağalara və təqiblərə məruz qalsa da, öz təravətini və gözəlliyini indi də saxlamaqdadır. Ancaq tarix də öz işini görmüşdür: bayramın əlamətləri əsasən saxlanılsa da, onun ilkin məzmunu, mənası unudulmuş və ya dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Ona görə də bu məqalədə biz ən qədim mənbələr əsasında Novruzun və onun əsas mərasimlərinin ilkin mənalarını bərpa etməyə çalışacağıq. Əlbəttə, əvvəllər də tədqiqatçılar arasında belə cəhdlər çox olmuşdur. Ancaq onların əksəriyyəti əsasən Novruzun bugünkü mərasimlərindən çıxış edərək, onlara öz təxəyyülləri əsasında mənalar verməyə çalışmış və yaxud onu digər xalqlarda odla, baharla bağlı olan çoxsaylı bayramlarla qarışdırmışlar. Ona görə də qədim hadisələrin mənşəyini və mahiyyətini müəyyənləşdirmək üçün gümana yox, ilkin mənbələrə müraciət etmək lazımdır. Belə mənbələr isə birinci növbədə müxtəlif mifoloji qaynaqlar, "Avesta" mətnləri və qədim müəlliflərin Novruz haqqında verdiyi məlumatlardır.

Bizim çoxsaylı mifoloji və tarixi faktlar əsasında apardığımız tədqiqat aydın göstərir ki, Novruz və digər zərdüştilik bayramları haqqında ilkin təsəvvürlər hələ e.ə. birinci minillikdə "Avesta"da Vorukaşa adlanan Baykal gölünün şərqindəki ərazilərdən başlayaraq, Qara dənizədək uzanan çöllərdə məskunlaşmış skif tayfaları arasında geniş yayılmışdır. Zərdüşt özü də Baykalın şimal-şərqində yerləşən indiki Bərquzin ("Avesta"da - Berezayti) dağının yaxınlığında doğulmuşdur. Skif inanclarında (mifologiyasında) olan bir sıra mənfi adət-ənənələri (uşaqların tanrılara qurban verilməsi və s.) aradan qaldırmaq üçün bu sistemdə islahatlar aparmağa çalışan Zərdüşt həmyerliləri tərəfindən əcdadların etiqadlarına qarşı çıxan bir adam hesab edilərək vətənindən qovuldu və on il sərgərdan gəzdikdən sonra Orta Asiyaya gəldi. O zaman, yəni e.ə. 6-cı əsrdə Orta Asiyanın həmin hissəsi Həxamənşilər dövlətinin tərkibinə qatılmışdı və buranın canişini Viştaspa idi. Viştaspa Zərdüştün yaratdığı dini təlimi qəbul edərək hakim olduğu ərazidə onun təbliğ edilməsinə imkan yaratdı. Onun oğlu I Dara (e.ə. 522-486) hakimiyyətə keçdikdən sonra isə o, atasının qəbul etdiyi dini bütün İranda yaymağa çalışdı. Ancaq Zərdüştün təlimi İranda yalnız Orta Asiyadan çıxmış parfiyalıların hakimiyyəti dövründə (e.ə. 250 - b.e. 226-cı illəri) qəti şəkildə möhkəmləndi. Bu zamanadək İran əhalisinin əksəriyyəti Ahura Məzdaya yox, özlərinin əski tanrısı Zervana sitayiş edirdi.

Zərdüştilik təlimində Novruzdan əlavə daha altı mühüm bayram var idi ki, bunların da hamısı zərdüştilik dünya modelinin tərkib hissələri ilə bağlı idi. Ümumiyyətlə, zərdüştilik təlimində yeddi rəqəmi müstəsna bir rol oynayır. Bu onunla izah edilir ki, dünyanın əmələ gəlməsi barədə zərdüştilik təliminə əsasən baş tanrı Ahura Məzda dünyanı yeddi ünsürdən yaratmışdır və bunların da hər biri yeddi "ölməz tanrı"nın, yəni Ahura Məzdanın yeddi yaxın köməkçisindən birinin himayəsi altındadır. Hər birinin yaradıldığı gün ayrıca bayram edilən bu ünsürlər aşağıdakı ardıcıllıq əsasında yaradılmışdır: əvvəlcə bütün digər ünsürləri öz əhatəsinə alan və yumurta qabığı formasında olan asiman; sonra qabığın aşağı hissəsini dolduran su; sonra suyun üzərində üzən yastı yer (torpaq); yerin üzərində yeganə bir bitki, bir buğa və Ahura Məzdanın özünün himayə etdiyi ilk insan - Qaya Martan ("ölümlü həyat" deməkdir) var idi; nəhayət, Günəşin və başqa Göy cisimlərinin timsalında görünən, həmçinin gözə görünməyən həyat enerjisi şəklində olan od (atəş). Bu ünsürlərdən ibarət olan dünya əvvəllər sabit halda dayanırdı və Günəş də hərəkətsiz vəziyyətdə asimanın ortasında idi.

Ancaq sonra şər, pislik tanrısı Əhrimən onların üzərinə hücum edib asimanı yardı, suyu bulandırdı, yerin hamar səthini kələ-kötür etdi, bitkini susuz qoyub qurutdu, buğanı və insanı öldürdü, odu tüstüyə yoluxdurdu və nəticədə, dünyanı qaranlığa qərq etdi. Bunu görən Ahura Məzda dünyanı hərəkətə gətirdi: Günəş dövr etməyə, gecə ilə gündüz əvəzlənməyə, sular axmağa başladı, bitki, buğa və insan canlandı. Bitkinin toxumlarından bütün başqa bitkilər, buğanınkından başqa heyvanlar, ilk insandan isə əks cinslərə mənsub bir cüt insan törəndi. Yağış yağandan sonra yığılan sular dünyanı yeddi hissəyə böldü ki, onun da mərkəzində yüzlərlə çayın töküldüyü, birinin isə ondan kənara axdığı Vorukaşa dənizi (Baykal gölü) və Berizayte dağı (indiki Bərquzin dağ silsiləsi) dayanırdı.

Beləliklə, zərdüştilik bayramları təbiət ünsürlərinin və ya obyektlərinin Ahura Məzda tərəfindən yaradıldığı günləri ehtiva edir və hər bir bayram azı beş gün təntənə ilə davam edirdi. Ancaq odun yaranması şərəfinə baharda gecə ilə gündüzün bərabərləşdiyi gündə keçirilən Novruz bayramı o dövrlərdə daha təntənəli surətdə qeyd edilirdi. Yalnız payızda gecə ilə gündüzün bərabərləşdiyi gün keçirilən Mitraqan bayramı öz təmtərağı və əzəməti ilə Novruza yaxın idi. Ahura Məzdanın yaxın köməkçilərindən Spandramad tanrısının himayəsi altında olan bu bayram Avestada həmçinin Paitişaxiya ("taxıl biçini") adlanırdı və altıncı ayın 30-cu günü yerin (torpağın) simvolu kimi qeyd edilirdi. Novruzun (od bayramının) himayəçisi isə Ardvarişt tanrısı idi. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, qədim dövrlərdə yeni ilin ilk günü Novruz yox, Ahura Məzda bayramı adlanırdı. Sasanilər dövründə (III-VII əsrlərdə) "Ahura Məzda" adı artıq "Hörmüz" formasında tələffüz edilirdi. İslamın qəbulundan sonra isə ərəblərin nifrətlə təqib etdikləri Ahura Məzda (Hörmüz) adını sonuncu formaya uyğun səslənən "Novruz" ("Yeni gün") adı ilə əvəz etmək zərurəti yarandı. Ümumiyyətlə, Zərdüştilik təqvimində hər biri 30 gündən ibarət olan 12 ayın (ilin sonunda təqvimə daha 5 gün əlavə edilirdi) hər birinin birinci günü Ahura Məzda günü adlanırdı.

Zərdüştilikdə təntənəli surətdə qeyd edilən qalan beş bayram isə aşağıdakılardır: Maidyoy-zaremaya (hərfi mənası: "yaşıllaşmanın ortası") bayramı ikinci ayın on beşinci günü, yəni, yeni ilin əvvəlindən (Novruzdan, "yeni gün"dən) 45 gün sonra asimanın yaradılması şərəfinə keçirilirdi. Bu bayramın himayəçisi Şəhrivər idi.

Dördüncü ayın on beşinci günü suyun yaradılması şərəfinə Maidyoy-şema ("yayın ortası", yay gündönümü) bayramı qeyd edilirdi. Bu bayramın müdafiəçisi Xordad tanrısı idi.

Ayatrima ("evə qayıtma", yəni, mal-heyvanın yay otlaqlarından qayıtması) Amurdadın himayəsi altında idi. Bitkilərin yaranması şərəfinə keçirilən bu bayram yeddinci ayın otuzuncu günü qeyd edilirdi.

Maidyairya ("ilin ortası", qış gündönümünə təsadüf edirdi) bayramı Vaxmanın himayəsi altında onuncu ayın iyirminci günü, yəni, özündən əvvəlki bayramdan səksən gün sonra mal-qaranın yaranması simvolu kimi qeyd edilirdi.

Nəhayət, Fravaşi ("müqəddəs ruh"), başqa sözlə, insanın yaradılması və ona ruh verilməsi şərəfinə keçirilən bayram özündən əvvəlki bayramdan yetmiş beş gün sonra ilin sonuncu günü qeyd edilirdi. Hazırda bizim "İlaxır çərşənbə" adlandırdığımız bu bayramın himayəçisi Ahura Məzdanın özü idi. Ilaxır gecəsinin səhərisi isə yeni ilin ilk günü sayılan və Günəşin timsalında odun yaradılması və onun şər qüvvələrin əsarətindən azad olunmasını simvolizə edən Novruz gəlirdi. Zərdüştilik təqvimi əsasında gecə ilə gündüzün bərabərləşdiyi günü dəqiq müəyyənləşdirmək çətin idi; təqvimlə təbiət hadisələri arasındakı uyğunsuzluqlar müəyyən anlaşılmazlıqlar törədirdi. Belə vəziyyət XI əsrədək davam edirdi. XI əsrdə Səlcuq sultanı Məlikşah belə uyğunsuzluqları aradan qaldırmaq üçün məşhur şair və astronom Ömər Xəyyam başda olmaqla, görkəmli astronomlardan və riyaziyyatçılardan ibarət bir komissiya təşkil etdi. Bu komissiya dünyada ən dəqiq təqvimlərdən birini düzəldərək, baharda gecə ilə gündüzün bərabərləşdiyi günü 1 fərvərdin (Qriqorian təqvimi ilə 21 mart) tarixinə təyin etdi.

Yuxarıdakı sistemdən aydın görünür ki, hazırda bir bayram kimi təsəvvür edilən İlaxır və Novruz bayramları, əslində, müxtəlif ünsürlərin yaradılması vaxtını simvolizə edən ayrı-ayrı bayramlardır. İlaxırdan əvvəlki çərşənbə günləri qeyd edilən ünsürlər isə (Asiman, su, torpaq, bitki və mal-qara) il ərzində ayrı-ayrı aylarda keçirilən müvafiq bayramların hər çərşənbə günü birinin simvolik şəkildə yenidən təkrarından ibarətdir. Bu bayramların ilkin mənbələr əsasında tədqiqi onların bizim günlərədək gəlib çıxmış bir çox formal cəhətlərinin həqiqi mənasını aydınlaşdırmağa kömək edir. Məsələn, belə cəhətlərdən biri uşaqların qapılardan torba atmasıdır. Bunun mənası indiyədək aydınlaşdırılmamışdır. Mənbələrin məlumatlarına əsasən, indi İlaxır çərşənbə adlandırılan qədim Fravaşi ("müqəddəs ruh") bayramı günü əcdadların ruhları evlərinə qayıdır və məleykələr də mərasimlərin icrasına daha diqqətlə fikir verirlər. Buna görə də hələ bayram günündən xeyli əvvəl evlər, həyətlər təmizlənir, səliqə-sahmana salınırdı ki, ruhlar razı qalsınlar. Bayram günü əcdadların ruhunu qonaq etmək üçün çoxlu quru meyvə tədarük edilir, külçə və şirniyyat hazırlanır, mal-heyvan kəsilirdi. Süfrəyə heyvanlardan alınan yeddi növ məhsulla yanaşı, yeddi taxıl növü və yeddi ağacın budaqları qoyulurdu. Qaranlıq düşəndən sonra şənliklər başlanırdı. Şəxsiyyətləri son dərəcə məxfi saxlanılan və gözə görünməyən xüsusi kahinlər ruhların əvəzindən evlərdəki ocağın üzərindəki bacalardan torba sallayırdılar. Ev sahibləri isə hazırladıqları yeməklərdən torbalara doldurduqdan sonra torbanın ipini tərpətməklə "ruhlara" torbanı yuxarı çəkmək işarəsi verirdilər. Bəzən ruhlar da öz torbalarında kasıb ailələrə sovqat verirdilər. Ruhlara xoş gəlsin deyə bayram axşamı hamı xoş sözlər danışmalı, küsənlər barışmalı idi. Səhərisi gün isə hamı qəbir üstünə gedib bir daha öz yaxınlarının məzarını ziyarət etməli idi.

Axşam evlərin damında və başqa hündür yerlərdə od qalamaqla, göyə yanar məşəl atmaqla isə insanlar Günəşə kömək etmək istəyirdilər ki, o, şər qüvvələrin, o cümlədən qışın əsarətindən qurtulub, Novruz günü işıq saçsın. Novruz günü bütün ocaqlar söndürülürdü ki, kahinlər Günəş şüalarından yeni müqəddəs od tutub, sonra ocaqları yenidən yandırsınlar. İlaxır axşamı yandırılan tonqallar isə köhnə odun sonuncusu olduğuna görə insanlar onun üstündən tullanmaqla öz xəstəliklərini od vasitəsilə sağaltmaq istəyirdilər. Çünki belə hesab edilirdi ki, od xəstəliklərdən və şər qüvvələrin digər təsirlərindən təmizləmə xüsusiyyətlərinə malikdir. Mərasimlər zamanı icra edilən oyunlardakı Kosa şər qüvvələrin, qışın təmsilçisi, Keçi mal-qaranın, səməni bitkilərin, qırmızı rəngə boyanmış yumurta isə Asimanın simvolu idi. Həmçinin Novruz bayramı günləri kütləvi gəzintilər, qonaqlıqlar təşkil edilir, yaşlı adamlara baş çəkilir, sakinlər at çapmaqda və başqa yarışlarda iştirak edirdilər.

Yuxarıda verilən məlumatlardan göründüyü kimi, Novruz mərasimlərindən çoxu indi də yaşamaqdadır, sadəcə, onların ilkin mənaları unudulmuşdur. Əbu-Reyhan Biruninin (973-1048) və Ömər Xəyyamın (1048-1142) Novruz haqqındakı yazılarından aydın olur ki, artıq onların dövründə Novruz mərasimlərini mənalandırmaqda ciddi fikir ayrılıqları yaranmışdı. Ancaq bütün bunlara baxmayaraq, xalqın bu bayrama marağı və rəğbəti heç vaxt azalmamış və Novruz dini bayramdan ümumxalq bayramına çevrilmişdir. Belə uzunömürlülük və tükənməz el sevgisi isə hər bayrama nəsib olmur. Təsadüfi deyildir ki, minilliklər boyu bir sıra digər dini və rəsmi bayramlarla yanaşı yaşamasına və təqiblərə məruz qalmasına baxmayaraq, ən yaxşı şeirlər və təriflər məhz Novruzun ünvanına söylənilmişdir.

Kamil HÜSEYNOĞLU,

filologiya elmləri doktoru

Azərbaycan.- 2010.- 21 mart.- S. 5.