Mehdi Hüseynzadənin
həyatının son
günləri
Gəncəli Mikayıl Qulubəyov İkinci dünya müharibəsinə Bakı universitetinin diplomu ilə getmişdi. Qayıdanda kənd təsərrüfatı institutunun (indi Aqrar Akademiya adlanır) professoru oldu. Müharibə illərində çox ağır bir yol keçib. Stalinqrad ətrafında yaralanaraq əsir düşüb. Dostların köməyi ilə qaçaraq Yuqoslaviyada partizanlara qoşulub. Cavad Həkimli rus briqadasının qərargah rəisi, Mikayıl Qulubəyov isə sanitar referent idi. Yuqoslaviya Xalq Azadlıq Ordusunun doqquzuncu korpusu tərəfindən "İgidliyə görə" ordeni ilə təltif edilib. Mikayıl Qulubəyov əfsanəvi Mehdi Hüseynzadənin döyüş yolunun canlı şahidi olub. Nə yaxşı ki, o odlu-alovlu illərdə narın xətlə gündəlik yazıb. Hər şeyi necə var, elə də kağıza köçürüb.
Ömrünün son illərində professorla dəfələrlə görüşdüm. Dörd qeyd dəftəri qalırdı. Mənə bağışladı, asta-asta vərəqlədikcə "Həzin mehin pıçıltısı" adlı sənədli povest yarandı. İndi qələbənin 65 illiyi ərəfəsində həmin dəftərləri bir daha vərəqlədim. Qəhrəman Mehdi Hüseynzadənin həyatının son günləri haqqında qeydləri xüsusilə maraq doğurur.
1944-cü il 17 oktyabr. Müharibənin sonu görünür, deyəsən. Sovet hərbi nümayəndəliyinin başçısı podpolkovnik Rıbaçenko partizanların görüşünə gəldi. Bu münasibətlə böyük mitinq keçirildi. Rıbaçenko ordumuzun Şərq cəbhəsindəki uğurlarından danışdı, partizan hissələrinin yaxınlarda rus-sovet ordusu sıralarına qəbul ediləcəyini söylədi. Faşizmə qarşı mübarizədə partizanlara böyük qələbələr arzuladı.
* * *
Qəfil xəbər
ildırım kimi çaxdı.
- Mehdi tələf olub!...
- Nə vaxt, harada?
Batalyon bir-birinə
dəydi. Şaşqın
baxışlarda min sual
oxunur. Doğru-dəqiq
cavab verən isə yoxdur. Hər addımda qan-qada ilə əlləşən bu adamlar indi ölüm
sözünü dillərinə
gətirə bilmirlər.
Bu sözü Mehdiyə
yaraşdırmaq olmur.
Heç olmur.
Mehdi isə...
Noyabrın on ikisi idi. Mehdigil mühüm
tapşırığı yerinə yetirib geri qayıdırdılar.
On iki nəfər idilər. Hamısı da alman libasında.
Mehdi yaxın dostu Sarla birgə
yavaş-yavaş dəstənin
arxasınca addımlayırdı.
Qoritsa-Aydovşina şose
yolunu keçmək lazım idi. Toran qovuşmuşdu. Partizanlar yorulub əldən düşmüşdülər.
Mehdi dayandı, dərindən nəfəs
alıb qolunun arxası ilə tərini sildi.
- Sar, əzizim, - dedi. - bizlərdə misal var, deyərlər, gecənin xeyrindənsə,
gündüzün şəri
yaxşıdır.
- Başa
düşmədim, Mixaylo!
- Deyirəm
gecdir, yolu keçən kimi özümüzü Vitovli
kəndinə verərik.
Bir yerdə gecələrik, səhər
o başdan yola düşərik.
Nə düşündüsə
Sar etiraz elədi:
- Yox, əzizim, yaxşı bələdəm bu yerlərə. Buralar yaman xatalıdır. Düz yolun üstüdür...
- Heç
nə olmaz. Sar, Allaha təvəkkül.
Qorxan gözə çöp düşər.
Razılaşdılar. Vitovlidə
bir kəndlinin evinə düşdülər.
Mehdigil döşəmədə
yer salıb ayaq-baş yatdılar.
Gecənin bir vaxtında qapı döyüldü:
- Tez olun, durun ayağa!
Mehdi qulaq verdi. Ev sahibinin
səsi idi.
- Təcili
getməlisiniz, faşistlər
gəlirlər. Görünür,
kimsə sizi satıb...
Yan pəncərədən
evin arxasındakı bağçaya atıldılar.
Zil qaranlıq gecədir. Ehtiyatla hərəkət edib kənddən çıxdılar.
Dəstə yavaş-yavaş
seyrək meşəli
dərənin qırağı
ilə dağın döşünə qalxdı.
Bu gizli yolu Mehdi çoxdan bələdləmişdi, indi
kara gəldi.
Səs-səmir kəsildi.
Deyəsən, xata sovuşdu. Birdən kimsə ehtiyatsızlıq
etdi, nəsə şaqqıltı ilə əlindən düşdü.
Qəfil səs düşmənin diqqətini
cəlb elədi. Demə, pusurlarmış.
Pulemyot gülləsi yağış kimi yağmağa başladı.
Mehdi cavab atəşi açdı və yoldaşlarına əmr etdi:
- Təcili
dağa qalxın!
Elə bu an ayağından yaralandı.
Çox keçmədi
ikinci güllə də Mehdini yaxaladı.
Atəş getdikcə
güclənir, düşmən
yaxınlaşırdı. Sar
dəstəni geri qaytardı. Partizanlar hücuma keçdilər.
Qüvvələr qeyri-bərabər
idi. Mehdi bir ağaca söykənib dikəldi:
- Dayanın,
hara gəlirsiz, geri qayıdın. Tez olun dağa
qalxın, dağa!..
Hər yandan güllə yağır. Birdən Mehdi yıxıldı. Tezcə
də dikəlib atəş açdı:
- Siz gedin, gedin deyirəm,
mən düşmənin
başını qataram.
O, tək-tək
atırdı və nəhayət, gülləsi
tükəndi. Mehdi kəmərinin altından
qumbaranı çıxarıb
düşmən pulemyotçusunu
susdurdu. Ancaq yaraları aman vermirdi. Almanlar artıq Mehdini dövrəyə almışdılar.
Onu diri tutmaq istəyirdilər. Elə bu vaxt
ətraf toz-dumana büründü. Həmin
şimşək sədasında,
tüstü-duman içində
Mehdi əbədiyyətə
qovuşdu.
Partizanlar gecə
yenə də Podçepovan kəndinə
qayıtdılar. Solğun
günəş bəyaz
qarı par-par parıldadır.
Batalyon istirahətdədir.
Komandir Anatoli Dyaçenko azərbaycanlı
döyüşçülərin yanına gəldi. Mehdinin xətrini çox istəyirdi.
- Uşaqlar,
neçə gündü
Mehdinin cənazəsi,
düşmən əlində
qalıb, - dedi, - nəyin bahasına olur-olsun onu gətirmək lazımdır.
İgid Mixaylonu gərək öz əlimizlə, ədəb-ərkanla
dəfn edək.
Sonra zənnlə
partizanların üzünə
baxdı:
- Kim getmək
istəyir?
Hamı yerbəyerdən
dilləndi:
- Mən,
yoldaş komandir!
- Məni
göndərin!
- Xahiş
edirəm, məni də!
On nəfərlik
bir manqa yaradıldı. Başçısı
da eloğlumuz Şamil Hüryanov oldu. Onlara bir
öküz arabası
verildi. Gecə saat ikidə partizan manqası Vitovle qəbiristanlığına
yola düşdü. Mehdi noyabrın 13-də faşist paltarında burada basdırılmışdı.
Şamilin manqası
əsl hünər göstərdi. Mehdinin meyitini, necə deyərlər, faşist əsarətindən xilas edib, səhərə yaxın geri qayıtdı.
Noyabrın 18-dir. Qəmli,
hüznlü bir gündür. Hamı doluxsunub. Mehdinin dəfninə hazırlıq
görülür. David Tatuaşvili
taxtaları hamarlayır,
tabut düzəldir. Mikayıl iri bir qayçı ilə Mehdinin faşist paltarını ayaqdan başa kimi aşmalayır. Sonra da formalin və spirtlə tənzifi isladıb onun bütün bədənini iki dəfə tərtəmiz
silir. Sildikcə diqqətlə baxır: kürəyində dörd
güllə yeri var, biri də
sağ ayağındadır.
Güllələrdən biri
ürək nahiyəsində
ilişib qalıb. Mikayıl düşünür:
"Çox güman,
bunu son anda özü-özünə vurub".
Meyiti gecə
ayazda saxladılar, partizanlar növbə ilə onun keşiyini
çəkirlər. Əslində,
heç birinin gözünə yuxu getmir. Ertəsi gün səhər tezdən cənazə qırmızı paraşüt
ipəyinə bükülərək
ehmalca tabuta qoyuldu. Hər işə Cavad Həkimli özü göz qoyur, məsləhət verir, hər şey dönə-dönə ölçülüb
biçilir. O, bayaqdan
səliqəli başdaşı
hazırlayıb. Üzərinə
rus dilində bu sözləri yazıb: "Mehdi Hənifə oğlu Hüseynzadə - "Mixaylo",
1919 - 19.XI.44".
Korpusun bir sıra hissələri, bütün komandirlər və komissarlar əsgəri nizamla düzülüblər. Sovet
hərbi nümayəndəliyinin
zabitləri, Sloven briqadalarının komandirləri
və komissarları Mixaylo ilə vidalaşırlar. Saat ikidə mərhum Mehdi Hüseynzadənin tabutu yerdən götürüldü. İzdiham
ağır-ağır Çepovan
qəbiristanlığına yola düşdü. Bu da onun son mənzili...
Mitinq başlandı.
Rus batalyonunun komandiri Anatoli Dyaçenko, qərargah rəisi Cavad Həkimli və bir də sanitar-referent
Mikayıl Qulubəyov
nitq söylədilər.
Yaylım atəşi
açıldı. Mixaylo
kilsənin sağ tərəfində dəfn
edildi. Mehdi Çepovanın qoynunda əbədi yuxuya daldı.
Əlvida, əlvida,
igid Mixaylo!... Qərib eldə bir igid qara
torpağa qovuşdu. Uzaqda, mavi Xəzərin
sahilində isə bir gözəlin qəlbi intizarla çırpındı. Ana qəlbi
həsrətdə, bacı
gözü yoldadır...
Qəhrəmanın tez-tez təkrar etdiyi həzin misralar ürəkləri göynədir:
Kaş ki, bir sarı yarpaq
olaydım,
Sabahın yelləri
alaydı məni,
Aşaraq o qarlı,
uca dağları,
Vətən torpağına
salaydı məni...
Bu, onun
son arzusu idi. Heyif ki, ürəyində
qaldı.
Əhməd İSAYEV
Azərbaycan.- 2010.- 7 may.- S. 10