Lissabon zirvəsində Azərbaycan uğurları

1949-cu ildə keçmiş SSRİ təhlükəsinə qarşı qurulan Şimali Atlantika Müqavilə Təşkilatının (NATO) sovetlər imperiyasının dağılmasından sonra yaşayıb-yaşamayacağına dair fəal müzakirələr başladı. Çünki səbəbin (SSRİ təhlükəsi) ortadan qalxmağı nəticəni (NATO) müzakirə mövzusuna çevirmişdi. Xüsusən də, Avropa dövlətlərinin NATO üzvü olaraq qalıb-qalmayacağı əsas diqqət hədəfində idi. Bu kontekstdə Avropa hərbi büdcəsini azaldır və özünəməxsus yeni hərbi təşkilat qurmaq niyyətini büruzə verirdi. Qərbi Avropa İttifaqı, Avropa Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatının qlobal baxımdan NATO-nun yerini ala biləcəyi müzakirə olunan məsələlərdən idi.

Beləliklə, "köhnə qitə" öz təhlükəsizlik təşkilatını qurmaq üçün sadəcə, Avropa İttifaqı dövlətlərinə aid olan Avropa Təhlükəsizliyi və Müdafiə Kimliyi (ATMK) kimi bir təşkilat yaratmağı gündəmə gətirdi. Bu fonda 60 min nəfərlik çevik bir ordu qurulması qərara alındı. Lakin sonradan Bosniya və Kosovoda məlum böhranlar zamanı əsas fəaliyyət NATO-nun üzərinə düşdü və buralarda təhlükəsizliyin təmin olunması üçün ABŞ əsgərlərindən, eləcə də maliyyə vəsaitindən geniş istifadə olundu.

SSRİ-nin dağılmasından sonra NATO ortaq düşməni müəyyənləşdirmək baxımından da 90-cı illərdə çətin günlər yaşadı və keçmiş SSRİ-nin təsir sahəsinə yayılaraq varlığını davam etdirməyə çalışdı. Lakin Əfqanıstan olaylarından sonra NATO artıq terrorizmə qarşı mübarizəni gündəminə daxil etdi və təşkilat üzvlərini bir çətir altında toplamaq üçün terrorizmə qarşı mübarizə yeni ortaq hədəf oldu. Bu mənada soyuq müharibədən sonra NATO varlığını davam etdirmək üçün davamlı olaraq mövcud dünya şərtlərinə uyğun şəkildə hədəflərini yeniləməli oldu.

Yeni təhlükə mənbələri

2010-cu ilin noyabrın 19-20-də keçirilən Lissabon zirvə toplantısında təşkilat üzvləri qarşılaşdıqları və mübarizə aparacaqları yeni təhlükə mənbələri haqqında ortaq qərara gəldilər. Bu mənbələr bundan sonra 10 il təşkilata yol göstərəcək Yeni Təhlükəsizlik Konsepsiyasında öz əksini tapdı. İki günlük görüşmələrdə tərəflər ballistik raketlər və kiber hədələr kimi yeni təhlükə mənbələrinə qarşı kollektiv təhlükəsizlik prinsipləri çərçivəsində mübarizə aparmağın mühüm olduğu qərarına gəldilər. Bu çərçivədə Lissabon zirvəsinin üç əsas gündəm maddəsi vardı: təşkilat üzvlərinin vətəndaşlarını və torpaqlarını kütləvi qırğın silahlarına qarşı qoruyacaq raket əleyhinə müdafiə sisteminin yaradılması (RƏMS), kiber təhlükəyə qarşı mübarizə və Əfganıstan məsələsi.

Kiber təhlükə XXI əsrin hədə mənbəyidir və dövlətlərin təhlükəsizlik maraqlarına yeni-yeni daxil olmaqdadır. Kiber təhlükə internet üzərindən elektron məktub və ya fərqli proqramlar şəklində yayılmaqdadır. İnternet üzərindən hər hansı dövlətə məxsus məxfi məlumatlar ələ keçirilə və ya virus proqramları vasitəsilə dövlətlərin strateji qurumlarının güvənliyi təhlükə altına düşə bilər. Kiber təhlükənin zərəri ənənəvi müharibə vasitələrinin vurduğu ziyandan daha böyük ola bilər. Artıq NATO üzvlərindən ABŞ-ın müdafiə naziri Robert Qeyts ölkəsinin gələcəkdə çox böyük bir kiber təhlükə ilə qarşı-qarşıya qala biləcəyini açıqlayıb. Türkiyə isə kiber təhlükəni cari ilin oktyabr ayında yenilədiyi Milli Təhlükəsizlik Siyasəti Konsepsiyasına əlavə edib. Bu mənada internetin geniş bir şəkildə ölkəmizdə istifadəsini nəzərə alanda kiber təhlükə NATO üzvü olan ölkələr kimi Azərbaycan üçün də təhlükə mənbəyi ola bilər.

NATO Azərbaycanı dəstəklədi

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin də iştirak etdiyi Lissabon zirvə toplantısında diqqət yetirilən məsələlər ölkəmizi yaxından maraqlandırırdı. İlk növbədə, Lissabon zirvə toplantısında Azərbaycanın ən əhəmiyyətli problemi olan Dağlıq Qarabağ münaqişəsini də ehtiva edən bir qərarın qəbulu, digər tərəfdən ölkəmizin təhlükəsizliyi baxımından maraq dairəsi ola biləcək məsələlər bunu şərtləndirirdi.

Lissabon zirvəsinin sonunda qəbul edilən yekun sənəddə Cənubi Qafqaz ölkələrinin suverenliyinin, ərazi bütövlüyünün və müstəqilliyinin təşkilat üzvləri tərəfindən dəstəkləndiyi bildirildi. Gürcüstan və Azərbaycan bu maddəni çox böyük məmnuniyyətlə qarşılasa da, Ermənistan etirazını bildirdi. Hətta Ermənistan Prezidenti Serj Sarkisyan NATO zirvə toplantısında iştirakdan imtina etdi. Onun bu addımı Ermənistan müxalifəti tərəfindən də dəstəkləndi. Sarkisyanın zirvədə işitak etməməyinə səbəb olan Lissabon zirvəsi yekun sənədindəki, "Biz (NATO üzvü dövlətlər) Ermənistan, Azərbaycan, Gürcüstan və Moldova respublikalarının suverenliyini, ərazi bütövlüyünü və müstəqilliyini dəstəkləyirik" cümləsi idi. Lakin Ermənistanın etirazları heç bir nəticə vermədi və yekun sənəd heç bir dəyişiklik edilmədən qəbul edildi.

Yekun sənəddə NATO-ya üzv dövlətlərin Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü dəstəkləməsi Ermənistan tərəfindən NATO-nun Dağlıq Qarabağ münaqişəsilə bağlı Azərbaycanın mövqeyini dəstəkləmək mənasına gəlməsi şəklində analiz olundu. Çünki hər nə qədər NATO Baş katibi Anders Foq Rasmussen "NATO Qarabağ məsələsinə müdaxilə etmir" desə də, bu yekun sənəd Azərbaycan üçün bir dəstək mənasına gəlirdi. Yekun sənədi Minsk qrupunun həmsədr ölkələri olan Fransa və ABŞ da dəstəklədi. Bu hadisə, ümumiyyətlə, Qarabağ danışıqlarında və xüsusilə də, Astana görüşündən əvvəl Azərbaycan üçün psixoloji bir üstünlük yaratdı.

Zirvə toplantısında İran, Türkiyə və Rusiyanı yaxından maraqlandıran bəzi razılaşmalar baş verdi ki, bunlar da birbaşa olmasa da, dolayısı ilə Azərbaycanı maraqlandırır. Çünki Rusiya, İran və Türkiyə Azərbaycanın həm sərhəd qonşusu, həm də ikitərəfli münasibətlərində birinci dərəcəli əhəmiyyət verdiyi ölkələrdir.

Lissabonda daha əvvəl ABŞ layihəsi olan RƏMS NATO layihəsinə çevrildi və bu da bütün üzv dövlətlər tərəfindən təsdiqləndi. Bu nöqtədə RƏMS haqqında qərar Türkiyənin etirazları nəzərə alınaraq qəbul edildi. Bəzi NATO üzvü dövlətlərin RƏMS-nin hədəfinə İranın yazılmasının istəmələrinə baxmayaraq, Türkiyənin etirazı nəticəsində, bu, həyata keçmədi. Ayrıca Türkiyənin tələbi ilə RƏMS NATO üzvlərinin bütün torpaqlarını kütləvi qırğın silahlarına qarşı qoruyacaq. RƏMS-nin hansı ölkələrdə yerləşdiriləcəyi isə zirvədən sonra keçiriləcək görüşmələr nəticəsində müəyyənləşəcək. Bununla yanaşı, RƏMS-nin idarə sisteminin kimə aid olacağı da müzakirə mövzusudur. Bəzi mütəxəssislər bunun ABŞ-a aid olacağını iddia etsə də, Türkiyə xarici işlər naziri, "NATO-da kollektiv qərar alma mexanizmi var" deyərək bu barədə qərarların bütün NATO üzvü dövlətlərin ortaq qərarı ilə alına biləcəyinə işarə etdi.

Lissabon zirvəsində NATO-Rusiya görüşmələri və əldə olunan razılaşmalar da NATO gündəminin digər maddələrindən az əhəmiyyətli deyildi və Azərbaycanı yaxından maraqlandırırdı. 2008-ci ildə Gürcüstan-Rusiya müharibəsindən sonra ilk dəfə NATO-Rusiya komitəsinin bir araya gəlməsi və əməkdaşlığın bundan sonra davam etdirilməsi istəklərinin səsləndirilməsi bölgəmizdəki sabitlik üçün müsbət hadisə oldu. NATO və Rusiya Əfqanıstanda əməkdaşlıq haqqında razılaşma əldə etdi, ABŞ ilə Rusiya arasında 2010-cu ilin aprelin 8-də imzalanan nüvə silahlarının qarşılıqlı olaraq azaldılmasına dair START Anlaşmasının təsdiqlənməsi üçün razılıq əldə olundu.

NATO və Rusiya rəsmi heyəti Lissabon zirvəsini iki tərəf arasında gərginliyin bitməsi olaraq qiymətləndirdi. Lakin bu müsbət havanın davam etdirilməsi üçün əldə olunan razılaşmaların həyata keçirilməsi şərtdir. Ayrıca Rusiya RƏMS-də NATO ilə əməkdaşlıq edəcəyini bildirsə də, bundan sonra detallarla da maraqlanacağını və son qərarını 2011-ci ilin iyun ayında NATO-nun müdafiə nazirlərinin keçirdiyi görüşdən sonra verəcəyini bildirdi. RƏMS-dən başqa NATO ilə Rusiya arasında Cənubi Osetiya və Abxaziya məsələləri üstündə ciddi fikir ayrılığı mövcuddur. Rusiya ətrafındakı ölkələrin NATO-ya üzvlüyünə qətiyyətlə qarşı çıxsa da, NATO Lissabon zirvəsi yeni üzvlər üçün qapısını açıq qoydu.

Ümumiyyətlə, Lissabon zirvə toplantısında qəbul edilən Yeni Təhlükəsizlik Konsepsiyası ilə birlikdə NATO-nun ömrü on il daha uzansa da, avropalı müttəfiqlər ilə ABŞ arasında hərbi büdcənin artırılması, istərsə də beynəlxalq məsələlərə baxışda görüş fərqlilikləri mövcuddur. NATO və Rusiya arasında böhran MDB ölkələrinə mənfi təsir göstərdiyi üçün Lissabonda tərəflərin böhrandan əməkdaşlıq dövrünə keçməsi Azərbaycan və diğər MDB ölkələri üçün müsbət haldır.

Cavid VƏLİYEV

Azərbaycan.- 2010.- 24 noyabr.- S. 5.