Azərbaycan xalçası YUNESKO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil olub

Bu nağılı çoxumuz bilirik. Mövzuya giriş kimi yenidən yada salmalı olduq. Qədim zamanlarda şah oğlu bir gözəl qıza elçi düşür. Qız çox ağıllı və uzaqgörən imiş. Onu var-dövlət maraqlandırmırmış. Bu səbəbdən də oğlandan soruşur ki, hansı sənətin sahibisən? Şah oğlu təəccüblə deyir: \"Nə sənət, məgər taxt-tac, mal-mülk, şahlıq, bütün bu büsatlar mənim deyilmi?\" Qız etiraz edərək deyir: \"Var-dövlət gəldi-gedərdi. İnsanın peşəsi, sənəti, işi-gücü olmalıdır\". Qızın ağıllı sözləri və həm də qənirsiz gözəlliyi şah oğlunu məcbur edir ki, tez zaman ərzində bir sənət sahibi olsun. Beləliklə, o, xalça toxumağı öyrənir.

Bu hadisədən çox illər keçir. Bir dəfə gəzinti zamanı şah oğlu yadellilər tərəfindən əsir götürülür. O, zindanda olarkən qəsbkarlara bildirir ki, xalçaçıdır. Əgər ona icazə versələr və istədiyi məmulatları alsalar, o, xalça toxumaqla həmin insanlara daha çox xeyir verər. Beləliklə, zindanda toxuduğu xalçanı özlərinin əyalətində satmağı təklif edir. Təbii ki, o xalçalarda müəyyən işarələr vasitəsilə yerini, yurdunu nişan verir. Beləliklə, xalça şah sarayına gəlib çıxır. Xanım xalçanı görən kimi işarəsi anlayır. Bununla da şah oğlu dustaqlıqdan xilas olur. Çox ibrətamiz hadisədir. Həqiqətən də xalçaçılıq şahlıqdan ucada dayanır.

Mənbələrdə göstərilir ki, xalçanın ilk vətəni qədim Misir olub. Sonralar oradan bütün dünyaya yayılıb. Əslində, xalça sənətinin meydana gəlməsi Şərq xalqlarının mədəni nailiyyətlərindən xəbər verir.

Azərbaycanda da xalçaçılığın tarixi çox qədimdir. Onun ilk nümunələrinin meydana gəldiyi dövr eramızdan xeyli əvvələ təsadüf edir. Ölkədə aparılan qazıntılar zamanı üzə çıxan bir sıra hana hissələri, xalça və palaz qalıqları təsdiqləyir ki, xalçaçılıq çox qədimdən Azərbaycan məişətində əsas yerlərdən birini tutub. Təəssüf ki, zaman-zaman müxtəlif işğalçıların basqınlarına məruz qalan vətənimizdə bir çox maddi sərvətlər kimi, xalça-palazımız da qarət edilərək çox uzaq ölkələrə aparılıb.

\"Azərbaycan etnoqrafiyası\" adlı kitabın \"Xalçaçılıq\" bölümündə göstərilir: \"Orta əsrlərdə Azərbaycanda xalça istehsalı artıq kütləvi şəkil almışdı. Azərbaycan şəhərlərində geniş çeşiddə xalça-palaz məmulatı toxunurdu. Monqol hücumlarından çox əvvəl xalça-palaz toxuculuğu spesifik istehsal texnikasına malik olub ənənəvi yun toxuculuğunda ilk bəsit əmək bölgüsünü əks etdirirdi\". Tarixi faktlar təsdiqləyir ki, o zaman monqollar Azərbaycandan minlərlə xalça qarət edib aparmışlar.

Mütəxəssislərin fikrincə, Azərbaycanda dörd böyük xalçaçılıq məktəbi olub: Təbriz, Quba-Şirvan, Qarabağ və Gəncə. Bu məktəblərin də hər birinin özünəməxsus istehsal məktəbləri və rəngbərəng çeşniləri olub. Bizə elə gəlir ki, burada Naxçıvan xalçaçılığının da özünəməxsus yeri var. Çünki Naxçıvan xalçaçılarının toxuduğu müxtəlif xalça məmulatlarında həm bu məktəblərin hər birinin təsiri, həm də özəl çeşnilərin, təkrarsız naxışların mövcudluğu inkaredilməzdir.

Xalçaya təkcə bəzək əşyası kimi yox, həm də evə istilik gətirən, gözəllik bəxş edən dekorativ-tətbiqi sənətin ən zəngin sahəsi kimi baxılıb. Ondan təkcə yaşayış evlərinin səliqə-sahmanında deyil, həm də lap qədimdən ictimai binaların döşəmə və divarlarında bədii tərtibat yaratmaq üçün istifadə edilib. Xüsusilə də bölgələrdə qızların xalça-palaz toxuması çox vacib sayılıb. Uzun qış gecələrində nənələrin məhəbbətlə qurduğu hanalarda qız-gəlinlərin ürəyindən süzülüb gələn naxışların min bir rəngi nəinki evdən-evə, həm də eldən-elə sevinc, etibar daşıyıb.

Maddi mənəvi sərvətlərimiz əsrlər boyu yurdumuza şan-şöhrət gətirsə də, bəlalarımız da az olmayıb. Şəki Xan sarayının, Şirvanşahların, Naxçıvandakı Xan evinin, bir sıra məbədlərin, malikanələrin xalça-palazları qarətçilər tərəfindən aparılıb. Londonun Viktoriya və Albert muzeyində nümayiş etdirilən məşhur \"Şeyx Səfi\" xalçasının 500 ildən artıq yaşı var. Təbriz xalçaçılıq məktəbinin nümunələrindən olan digər iki xalçamız da - \"Dörd fəsil\" və \"Ov səhnəsi\" Nyu-Yorkun Metropoliten muzeyində nümayiş etdirilir. Bəzən dəhşətə gəlirsən ki, Qarabağ xalçaçılığının tipik nümunəsi olan və XVII əsrdə toxunmuş \"Qoca\" adlı çeşni Nyu-Yorkun Metropoliten muzeyinə necə gedib çıxıb? Ümumiyyətlə, Qarabağda toxunan və nənələrimizin məhz bu yerlərə məxsus çeşniləri ilə möhürlənən nəbati naxışlı, güllü, göllü xalçaları dünyanın neçə-neçə muzeyində, qalereyasında nümayiş etdirilir. Məsələn, Drezden Şəkil Qalereyasında Qarabağda toxunmuş \"Bağçada güllər\", Tiflis şəhərində \"Balıq\" çeşnili xalçalar saxlanmaqdadır. Bizə məlum olanlar bunlardır. Kim bilir, xarici ölkə vətəndaşlarının şəxsi kolleksiyalarında, evlərində Azərbaycan xalçaçılarının hələ qədim dövrlərdə toxuduqları neçə sənət nümunəsi öz beşiyinə boylana-boylana qalıb.

Azərbaycan xalçaları böyük bir dəryanı, ümmanı xatırladır. Vaxtilə insafsızcasına qarət edilsə də, bu gün böyük ürəklə pay verilsə də, bitib-tükənmir. Qarət vəhşilikdir. Bu cür əldə edilən hər bir maddi sərvətin üstündə öz halal sahibinin gözü var. Bağışlamaq isə hədiyyədir, sahibinin səxavətindən, böyük ürək sahibi olmasından xəbər verir. Bu mənada Azərbaycan xalçalarının xoş sorağı dünyanı bürüyüb. Rəsmi görüşlərdə, müxtəlif tədbirlərdə Azərbaycan xalçaçılarının böyük məhəbbətlə araya-ərsəyə gətirdikləri müxtəlif kompozisiyalı, butalı, naxışlı xalçalar yüksək səviyyədə hədiyyə edilir. Əcnəbilər bizim milli xalçalarımıza vurğun kəsilirlər. Min illər boyu da belə idi, indi də. Əgər Şərq bütövlükdə xalçaçılığın təşəkkülündə, təkamülündə əsas rol oynayıbsa, onun aparıcı qüvvəsi məhz Azərbaycandır. Hələ XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq ölkəmizin elə bir bölgəsi yoxdur ki, orada xalçaçılıq güclü şəkildə inkişaf etməmiş olsun. Hətta xalçaçılığın mərkəzləri var idi. Quba, Bakı, Şamaxı, Göyçay, Şuşa, Laçın, Cəbrayıl, Qubadlı, Qarakilsə, Zaqatala və sairə. Xalçalar haqqında müxtəlif nağıllar, dastanlar yaranıb. Ornamentli, süjetli xalça qrupları daha çox məşhur olub. Çeşni rəngarəngliyi, bəzək məziyyətləri, texnoloji xüsusiyyətləri, nəbati motivli ornamentləri, klassik naxışları ilə fərqlənən Azərbaycan xalçaları uzun əsrlər inkişaf yolu keçərək dövrümüzə qədər gəlib çıxıb. Bu günlərdə dünyaya yayılan bir məlumat bizim qürur və sevincimizi daha da artırdı. YUNESKO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrs üzrə Hökumətlərarası Komitəsinin 5-ci sessiyasında Azərbaycan xalçası bu mötəbər qurumun mədəni irs siyahısına daxil edilib. Bu, Azərbaycan mədəniyyətinin növbəti uğurudur.

Yadımıza bədnam qonşularımızın milli-mənəvi sərvətlərimizə yönəlmiş acgöz hərəkətləri düşdü. Ötən əsrin ortalarında onlar Ermənistan adlanan ərazidə azərbaycanlıların yaşadığı qəsəbə və kəndləri gəzərək çox hiyləgərcəsinə bəd əməllərini həyata keçirirdilər. Ya pul, ya da fabrikdə toxunmuş təzə xalçaları sadə, ürəyigeniş soydaşlarımıza təklif edərək köhnə, qədim xalçaları onların əllərindən alırdılar. Yadımdadır, uşaq vaxtı qoca nənəmdən qalmış klassik bir xalçanı apararaq təzə xalçaya dəyişmişdim. Məsləhətləşməmiş etdiyim bu naşı hərəkətə görə anamın danlağını indi də ürəkağrısı ilə xatırlayıram. Kimsənin ağlına gəlmirdi ki, bizim köhnə, rəngi solmuş saydığımız çox qədim xalçaları sonralar ermənilər müxtəlif müzeylərdə öz adlarına çıxaraq nümayiş etdirəcəklər.

İndi Azərbaycan xalçasının YUNESKO-nun Mədəni İrs Siyahısına daxil edilməsi məhz bir ədalətsizliyə də son qoyacaq. Daha ermənilər bizim xalçalarımızı dünyaya öz adları ilə çıxara bilməyəcəklər. Çünki Azərbaycan xalçalarının kimə məxsusluğunu təsdiqləyən pasportu - kataloq və lazımi sənədləri beynəlxalq şəkildə təsdiq edilib.

Azərbaycan xalçalarının bu gün dünyanı dolaşan xoş sorağında Heydər Əliyev Fondunun böyük xidməti var. Məhz bu Fondun təşəbbüsü ilə Böyük Britaniyanın London şəhərində təşkil olunan \"Azərbaycan: uçan xalçalarla nağıllar aləminə\" sərgisi bir daha Azərbaycan xalçalarının gözəlliyini, orijinallığını, nəfis naxışlarla diqqət çəkən əfsunluğunu Avropaya yaydı.

Heydər Əliyev Fondunun Rusiya nümayəndəliyinin rəhbəri Leyla Əliyevanın sərginin açılışı zamanı söylədiyi fikirlər qonaqların diqqətini çəkdi: \"Azərbaycan xalçaları bütün Avropada məşhur olmuşdur. Bu heç də təsadüfi deyildir. Çünki Azərbaycan əfsanəvi İpək yolu üzərində yerləşir. Bu yol isə təkcə ticarət yolu deyil, eyni zamanda dəyərlərin və mədəniyyətlərin mübadiləsi üçün geniş bir dəhliz idi. Min il əvvəl olduğu kimi, Azərbaycan bu gün də hər bir qonağa açıq ölkədirE\"

Böyük Britaniyanın mədəniyyət naziri Ed Veyzi sərgiyə baxaraq öz təəssüratlarını heyrətli bir ifadə ilə dilə gətirmişdi: \"Azərbaycan xalçaları əsrarəngizdir\".

Əslində, Azərbaycan xalçalarının Londonda təntənəli nümayişi əsl xalça bayramına çevrildi. Bu rəngarəng aləm bir daha xalqımızın milli kimliyini, arzu və istəklərini naxışların, ornamentlərin dili ilə tərcüməsiz, şərhsiz seyrçilərə çatdırdı.

Bu da faktdır ki, hələ qədim zamanlarda Azərbaycana gələn xarici ölkə səyyahları da öz xatirələrində, qələmə aldıqları salnamələrdə Azərbaycan xalçaçıları barədə də öz fikirlərini yazırdılar. Hətta bir çox Avropa rəssamları öz tablolarında Azərbaycan xalçalarında olan təsvirlərdən, işləmələrdən istifadə ediblər. Bu gün Bakıda Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyi fəaliyyət göstərir. Bu muzeyin fondlarında müxtəlif növ çeşnidə xalçalar qorunur. Azərbaycanda xalçaçılıq məktəbi özünün inkişaf dövrünü yaşayır. \"Azərilmə\" MMC-nin yaradılması isə xalçaçılıq sənətinin yeni mərhələyə qədəm qoyduğundan xəbər verir. Ölkə başçısı cənab İlham Əliyevin sərəncamı ilə orijinal memarlığı ilə diqqəti çəkən Xalça Muzeyi binasının tikilməsi bu nadir və gözəl sənət növünə dövlətimizin qayğısından xəbər verir. Azərbaycan mədəniyyətinin yorulmaz təbliğatçısı və böyük hamisi kimi məşhurlaşan Heydər Əliyev Fondunun həyata keçirdiyi layihələrdə isə xalçalarımızın milli və dünyəvi dəyəri daha da artmaqdadır.

Flora XƏLİLZADƏ

Azərbaycan.- 2010.- 28 noyabr.- S. 6